KRZYS GLOBALIZACJI JAKO CZYNNIK ROZWOJU

Transkrypt

1 KRZYS GLOBALIZACJI JAKO CZYNNIK ROZWOJU Kryzys globalizacji Cykle koniunkturalne i kryzysy są nieodłączną cechą kapitalistycznego sposobu produkcji. Teoretycy nauk społecznych obserwując te zjawiska od czasów Adama Smitha usiłują dociec ich przyczyn, opisać, zracjonalizować. Współczesna ekonomia dysponuje wiedzą pozwalającą wyodrębnić i uporządkować rodzaje wahań cyklicznych. Wyróżnia się między innymi: cykle krótkie, trwające około 3,5 roku (opisane przez Josepha Kitchina), średnie 8-10 lat (Clement Juglar) i długie lat (Nikołaj Kondratiew). W historii swej gospodarki, ludzkość zamieszkująca kraje hegemoniczne, pół-peryferyjne i peryferyjne kapitalistycznego systemu gospodarkiświata 1, miała okazję doświadczyć całego mnóstwa kryzysów (w XIX wieku naliczono 8 cykli Juglara) odznaczających się zróżnicowanym natężeniem. Względny spokój udało się zaobserwować w powojennych latach Świeżo po ustanowieniu zasad w Bretton Woods pojawiło się odczuwalne zmniejszenie amplitudy wahań, co przypisuje się oddziaływaniu paradygmatu Johna Maynarda Keynesa, zwanego często interwencjonizmem państwowym. Abstrahując od rozmaitych teorii usiłujących wyjaśnić przyczyny występowania cyklicznych wahań w gospodarce, skupiających się na składnikach globalnych lub lokalnych popytu/podaży, posługujących się pryzmatem bądź to keynesowskim, bądź neoklasycznym, można zauważyć, że czas względnej stabilizacji zakończył się w 1973 roku tak zwanym szokiem energetycznym, zwanym też kryzysem naftowym. Oczywiście nie była to pierwsza czy ostatnia turbulencja zrodzona z sieci zaopatrzenia w surowce energetyczne, jednak te wcześniejsze były płytsze, słabiej mącące szersze wody gospodarki światowej. Gdy zajrzymy w ich przyczyny, wypłyną interesujące wnioski. Na poziomie mikroekonomii widać, że kryzys w 1973 r. został zainicjowany bardzo znacznym wzrostem cen ropy naftowej (sprzedawanej przez Kraje Eksportujące Ropę Naftową <OPEC>, gdy te znacząco zmniejszyły wydobycie). Jeśli jednak pójdziemy dalej i osiągniemy poziom geopolityki, dostrzeżemy uderzającą zależność. Otóż, tak w roku 1973, jak i w latach wcześniejszych, czyli 1956 i 1968, wahania cen ropy były następstwem wojen izraelsko-arabskich. Zostawmy jednak na razie politykę. Szok energetyczny lat siedemdziesiątych, spowodował stagflację (współwystępowanie wysokiej inflacji i dużego bezrobocia), z 1

2 którą ekonomia Keynesa nie za bardzo umiała się uporać. Już wiele lat wcześniej zjawiały się głosy, iż teoria brytyjskiego ekonomisty jest błędna, w związku z czym należy ją zastąpić nową. W siódmej dekadzie XX w. decyzję o takiej zmianie ułatwiła przeciągająca się uciążliwość stagflacji, która erodowała gospodarki krajów zachodnich. Realizację zmiany przeprowadzili, nie kto inny jak politycy. W Wielkiej Brytanii uczyniła to premier Margaret Thatcher głosząc przy okazji hasło, że There is No Alternative (TINA), w jej ślady poszedł prezydent Ronald Reagan, zapoczątkowując w USA erę tzw. reaganomics. W światowej gospodarce zatriumfowała koncepcja monetaryzmu opracowana przez noblistę z Chicago (1976) Miltona Friedmana. Nieśmiałe u zarania acz ambitne przedsięwzięcia poczęły nabierać coraz większego rozmachu, wywołując w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych lawinę zmian, które przeobraziły świat. Rozpędzał się ekspres radykalnie utylitarnej, hołdującej indywidualizmowi globalizacji w wydaniu neoliberalnym, pędzący po szynach Konsensusu Waszyngtońskiego oraz Światowej Organizacji Handlu (WTO) 2. Konstytutywne cechy współczesnej globalizacji to liberalizacja, integracja i współzależność. 3 Liberalizowano więc rynki, handel, produkcję, przepływy kapitałowe/finansowe, deregulowano systemy gospodarcze, prywatyzowano sektor publiczny i ograniczano udział państwa w tworzeniu dochodu narodowego. Amerykański model polityczno-gospodarczy idealizowano i stawiano za wzór - świat zaczął upodabniać się do USA, zarazem coraz bardziej od nich uzależniając. Jak zawsze, tak i tu nie obyło się bez tarć oraz zgrzytów. Na niektóre estetycznokulturowe przejawy tego mimetyzmu przyjęto określenie makdonaldyzacja. Pojawili się przeciwnicy globalizacji neoliberalizmu alterglobaliści. Lecz gospodarka, nie oglądając się na nich ewoluowała dalej. Developed i emerging markets począł toczyć nowy proces, zrazu nieuświadamiany w szerszej opinii, potem coraz bardziej jawny finansjeryzacja. To właśnie zniesienie regulacji trzymających sektor finansowy w ryzach, które otworzyło drogę dla inżynierii finansowej jako zestawu wyrafinowanych narzędzi spekulacji, rozpoczęło reakcję łańcuchową wiodącą do katastrofy. Po pierwsze, liberalizacja rynków kapitałowo-finansowych ujawniła charakterystyczne symptomy niestabilności gdy zawładnął nimi hazard. Nadeszła era coraz częstszych kryzysów spowodowanych pękającymi bańkami spekulacyjnymi. Balony te pęczniały wówczas gdy w pogoni za wysokoprocentowym zyskiem, w sposób sztuczny zawyżano 2

3 wartość aktywów z różnych segmentów rynku. Powtarzające się kryzysy finansowe dotykały w większym lub mniejszym stopniu gospodarki dużych państw członkowskich OECD już od końca lat osiemdziesiątych XX wieku. Ich źródło było zawsze takie samo: nadmierne zadłużenie kumulowane po to, by móc kupić dużą ilość aktywów w warunkach sprzyjających uzyskaniu coraz wyższych rentowności kapitałów 4. Kryzys gonił kryzys, implozje aktywów pustoszyły rynki w latach osiemdziesiątych, dziewięćdziesiątych i pierwszej dekady XXI wieku jedna za drugą. Choć za każdym razem inne było geograficzne epicentrum, fale rozlewały się na cały świat. Mieliśmy zatem między innymi: drugi kryzys naftowy w 1979 roku, recesję w USA lat po tzw. zwrocie monetarystycznym, krach kas pożyczkowooszczędnościowych w USA w drugiej połowie lat osiemdziesiątych oraz załamanie giełdy nowojorskiej w 1987 r., kryzys tequilowy Ameryki Łacińskiej z początkiem w Meksyku a spektakularnym finałem w Argentynie (zapaść argentyńska) z pierwszej połowy lat 90, straconą dekadę pełzającej deflacji lat 90 w Japonii, kryzys azjatycki drugiej połowy lat 90, który wylał się z Tajlandii, amerykańska bańka dotcomów (firm internetowych) i najnowszy, zarazem największy - znowuż amerykański - kryzys spowodowany zapaścią na rynku kredytów hipotecznych (zwany też kryzysem subprime). Po drugie, nieskrępowane manipulowanie inżynierią finansową doprowadziło do największych w czasach powojennych zaburzeń finansowych, czyli tzw kryzysu amerykańskich kredytów hipotecznych (subprime). Kryzys ten bardzo szybko przeniósł się do realnej gospodarki, choć z początku głoszono, że jest on tylko wirtualny, oddziałując najpierw na sektor budowlany i samochodowy, a za nimi na powiązane branże. Niektórzy analitycy twierdzą wszakże, że wciąż obserwujemy tylko początkową jego fazę i gdy się on pogłębi, realną skalą (choć niekoniecznie formą) przewyższy wielką depresję z lat 30. Dlatego też politycy dwoją się i troją by do tego nie dopuścić rozwijając front bodźców popytowych w celu ożywienia koniunktury oraz ratując duże banki przed upadkiem, który mógłby wywołać dezintegrację całego systemu finansowego. Jak to się zaczęło? Po uporaniu się w 2003 roku z pozostałościami po pęknięciu bańki internetowej, USA oraz Europa weszły na drogę wzrostu gospodarczego i ogłoszono perspektywę nowej prosperity. Pytanie, jakie niektórych 3

4 czasem nurtowało brzmiało: na jak długo? Okazało się, że na 4 lata. Po dłuższym okresie wzrostu cen nieruchomości i towarzyszącego mu boomu budowlanego, w USA w 2007 r., po raz pierwszy od 1968 r. ceny nieruchomości zaczęły spadać, a liczba niesprzedanych domów przekroczyła 4 mln 5. Podobny trend przeniósł się do Europy, gdzie szczególnie wyraźnie dał się odczuć w Wielkiej Brytanii i Hiszpanii. Najogólniej rzecz biorąc, wszystko zaczęło się od zbiegu dwóch czynników. Po pierwsze, umożliwiono amerykańskim bankom łączenie funkcji depozytowokredytowych z inwestycyjnymi 6. Banki zachęcone wysokimi cenami nieruchomości (które same pomagały windować) podjęły szeroką akcję udzielania kredytów hipotecznych subprime czyli o niskiej wiarygodności. Hipoteki dawano niezamożnym ludziom (którym przedtem odmawiano) początkowo za niskie oprocentowanie, później za coraz wyższe (skutek: w 2007 roku 69 % amerykańskiego społeczeństwa posiadała domy). Jedynym zabezpieczeniem takiego długu była sama nieruchomość. Po drugie, banki zaczęły przekształcać te długi w pakiety instrumentów pochodnych tzw. derywatów (kontrakty terminowe, opcje, swapy, warranty itd.) i grać nimi miedzy sobą za pośrednictwem spółek kapitałowych (tworzonych jako tzw. aktywa pozabilansowe) na rynkach kapitałowych. Jednym z bardziej popularnych i zarazem eleganckich instrumentów stały się np. Collateralized Debt Obligations (CDO) lub Credit Default Swaps (CDS). Niewinne nazwy, które skrywają niezwykły stopień wyrafinowania kryjącej się za nimi finansowej prestidigitacji. Niestety, nie czas i miejsce by ją tutaj wykładać. Powszechnie wspierano ten hazard technologią dźwigni finansowej (por. lewarowanie mechanizm używany podczas inwestowania, polegający na wykorzystywaniu dźwigni finansowej, czyli wspomaganiu się przy inwestycji kredytem) o coraz wyższym współczynniku, zwiększającą znacząco potencjalny zysk, ale i ryzyko strat. W pewnym momencie okazało się, że ryzyko się zmaterializowało i wygenerowało straty zamiast zysków. Góry strat, ściślej mówiąc. Wystarczyło, że liczba niewypłacalnych dłużników hipotecznych przekroczyła masę krytyczną, a sytuacja dalej potoczyła się lawinowo. W 2008 r. historia nabrała przyspieszenia, a jesienią świat pozaekonomiczny dowiedział się o kryzysie poprzez wydarzenie które nabrało rangi symbolu: upadek amerykańskiego banku o 158 letniej historii - Lehman Brothers. Drugim takim kamieniem milowym stała się nacjonalizacja przez republikańska ekipę (sic!) największej firmy ubezpieczeniowej świata American International Group (AIG). Od tej pory nagłówki światowych mediów są zdominowane przez jeden temat kryzys. 4

5 Skutkiem tonięcia rynku derywatów stał się drastyczny spadek zaufania inwestorów przez co zamarł jakikolwiek ruch na rynku międzybankowym. Nikt nie chciał ryzykować i dalej pożyczać, z jednej strony samemu będąc w dołku, z drugiej nie wiedząc jakim czarnym Piotrusiem dysponuje potencjalny kontrahent. Nie znana jest dotychczas (przynajmniej oficjalnie) skala strat banków, ale wiedza, że w 2007 r. całkowity rynek derywatów opiewał na 600 bln (!) dolarów (światowy PKB to 40 bln) nie nastraja optymistycznie. Ubiegłoroczny noblista z ekonomii Paul Krugman szacuje straty w światowym sektorze finansowym na kilkanaście bln dolarów. Warren Buffet, amerykański inwestor giełdowy, do niedawna najbogatszy człowiek na świecie, już 6 lat temu nazwał instrumenty pochodne finansową bronią masowej destrukcji. Unia Europejska w kryzysie Niewątpliwie najbardziej dotkliwym przejawem kryzysu jest spadek zatrudnienia. Od kilku miesięcy codziennie, z każdej strony dobiegają informacje o masowych zwolnieniach z pracy, idących w tysiące osób. Na początku bieżącego roku zanotowano w naszym kraju najwyższy miesięczny przyrost bezrobocia od 1989 r. w styczniu z pracą rozstało się 160 tys. osób. Komisja Europejska szacuje, że w 2009 roku bezrobocie w Unii wzrośnie o 2,5% do 3% by osiągnąć poziom 8,7%, zaś w 2010 r. 9,5% 7 - czyli najwyższy od czasu powiększenia o kraje z Europy Środkowo-Wschodniej. Biorąc pod uwagę fakt, iż rzeczywistość nieustannie weryfikuje prognozy kolejnych ekspertów (jak dotąd in minus) można obawiać się, że pod koniec roku wskaźniki te będą gorsze od oczekiwanych. Zapowiedzi Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) dla świata na 2009 r. także nie napawają optymizmem. Styczniowy raport tej organizacji przedstawia 3 scenariusze, zgodnie z którymi skala bezrobocia na świecie w 2009 r. wzrośnie w przedziale 6,1-7,1 procent. Oznacza to, że przybędzie co najmniej 24 mln bezrobotnych, a w najgorszym razie ponad 50 mln. 8 Oprócz dramatu w wymiarze ludzkim, oznacza to nic innego jak pogłębianie się recesji wskutek obniżania poziomu popytu w poszczególnych gospodarkach oraz przyhamowania międzynarodowej cyrkulacji handlowej. By temu przeciwdziałać konieczny jest m. in. dopływ kapitału do sfery realnej. Od wielu lat, ciężar finansowania nowych inwestycji sukcesywnie przenosił się z oszczędności w stronę kredytu. Ostatnio kredyt zaczął napędzać również konsumpcję, stopniowo schodząc do mniej zamożnych warstw społeczeństwa. Dziś zatrzymało się jedno i 5

6 drugie, a my możemy bezsilnie obserwować sytuację, w której banki mimo zastrzyku ratunkowych pieniędzy z naszych podatków, nie zwiększają akcji kredytowej, a wręcz odwrotnie. Liczni ekonomiści uważają, że gospodarka UE jako oparta na w solidniejszych fundamentach odczuje skutki globalnych zaburzeń w mniejszym stopniu niż USA. Niestety, jeśli recesja będzie długa i głęboka, na co się zdaniem niektórych raczej zanosi, fundamenty te mogą zostać nadwątlone. A nie należy również zapominać o zagrożeniach płynących z innych stron. Jednym z istotnych wydaje się być fakt, że Unia mimo postępującej integracji, do dziś nie dorobiła się ani federalizmu podatkowego, ni polityki solidaryzmu społecznego z prawdziwego zdarzenia. ( ) Unia Gospodarcza i Walutowa (UGiW) sprzyja z natury powstawaniu kryzysów. UGiW jest strefą, w której istnienie wspólnej waluty (a zatem wyeliminowanie ryzyka wymiany walutowej) w połączeniu ze swobodnym przepływem towarów i usług oraz kapitału sprzyja wewnętrznej specjalizacji produkcji: działalność produkcyjna koncentruje się i rozwija w regionach, które pozwalają na optymalne wykorzystanie jej atutów w wielkiej grze korzyści komparatywnych 9. Jednakże system, w którym tryb fiskalny wraz z modułem transferów publicznych i społecznych obejmowałby obszar eurolandu byłby z pewnością bardziej odporny na zawirowania koniunktury. Bo bardziej racjonalne i solidarne zarazem jest rozwiązanie gwarantujące okoliczność, że gdy jakiś region przeżywa trudności staje się automatycznie beneficjentem zwiększonych strumieni finansowych od pozostałych, zarazem płacąc mniejsze składki do wspólnej kasy. 10 Takiego mechanizmu, jak też rzeczywistej mobilności siły roboczej jednak w Europie nie ma. Brak federalizmu podatkowego i solidarności społecznej przekłada się także na niewystarczający poziom kooperacji koniecznej do dynamizowania rozwoju regionalnego. Bowiem rozwój społecznoekonomiczny może (..) być wynikiem nie tylko konkurencji, ale przede wszystkim kooperacji, związanej z integracją oraz współpracą w gospodarce i obszarze społecznym. 11 Dlatego, wciąż zbyt wolno zmniejszająca się luka spójności międzyregionalnej obciążana jest dodatkowo barierami w zakresie integracji i koordynacji wspólnotowej strategii gospodarczej. 17 lat po podpisaniu traktatu z Maastricht obserwujemy narastające rozbieżności gospodarczych polityk narodowych. W szerszym zakresie dotyczą one determinantów wytwarzania dochodu narodowego, w węższym - edukacji, ochrony zdrowia, specjalizacji produkcji itp. Traktat z Maastricht obiecywał obywatelom państw członkowskich większy wzrost 6

7 gospodarczy, dobrobyt i zadowolenie. Tymczasem to, co zarysowuje się na horyzoncie przypomina raczej grupę państw prowadzących coraz bardziej zaciętą wojnę gospodarczą, posiadających wprawdzie wspólną walutę i swobodę wyboru miejsca zamieszkania, ale i odznaczających się brakiem solidarności wewnętrznej i poczucia bycia wspólnotą w stosunku do świata zewnętrznego. 12 Niestety, im dalej w las tym więcej drzew. Następnym niekorzystnym trendem, który dotyka kraje rozwinięte UE jest delokalizacja produkcji przemysłowej do państw rozwijających się, co powoduje stopniowy zanik tradycyjnych gałęzi przemysłowych w stosunku do usług (a trzeba pamiętać, że usługi cechuje niższy poziom produkcji i płac niż ma to miejsce w przemyśle). Sprzyja temu aprecjacja Euro, a teraz także kryzys. Zjawisko to w jeszcze większej mierze dotyka USA, w mniejszej Japonię, a choć przynosi przejściowe korzyści dla krajów Europy Środkowowschodniej, z pewnością nie jest pożądane w skali całej wspólnoty państw starego kontynentu. Co zaś się tyczy europejskiej waluty, to w wywiadzie dla niemieckiego miesięcznika Capital szef Komisji Europejskiej z lat Jack Delors ostrzegł nawet, że strefa Euro może nie przetrwać obecnego kryzysu 13. Delors prognozuje, że mocniejsze gospodarki będą wywierać nacisk na słabsze, aby te prowadziły albo lepszą politykę, albo opuściły unię monetarną 14. Idźmy dalej - na problemy gospodarcze nakładają się zawirowania polityczne. Unijna administracja zdaje się być skonfundowana i bezradna wobec różnic w opiniach swych członków, ich orientacji w przestrzeni geopolitycznej. Szczególnie zakłócająco oddziałuje rozdarcie na linii Europa USA. Komisja z niepokojem przygląda się przedkładaniu przez Polskę spraw amerykańskich nad europejskie lub zwyczajowe nieuzgadnianie strategicznych oraz taktycznych posunięć dyplomatycznych z Brukselą. Przykład polski, ale także ( ) czeski i brytyjski pokazał, że tak długo, jak długo dla wymienionych krajów ważniejsze będą amerykańskie, a nie europejskie interesy, koncepcja zjednoczonej Europy będzie martwa. 15 Kwestia tzw. amerykańskiej instalacji antyrakietowej nie ułatwia wyjścia z tego zaułka, zwłaszcza gdy pozostałe kraje Wspólnoty nie akceptują postaw Polski i Czech, które w sposób prowokacyjny podkręcają nastroje antyrosyjskie. Rosja jest zbyt ważnym partnerem politycznym i gospodarczym UE, by ta mogła pozwolić sobie na nieodpowiedzialne postponowanie wielkiego sąsiada i eskalację napięć destabilizujących geopolitycznie region. 7

8 Słuchając oficjalnych wypowiedzi polityków i głównych służb Wspólnoty można jednak cieszyć się umiarkowanym optymizmem. Widać, że nie lekceważą wagi kryzysu i deklarują determinację w jego przezwyciężeniu. Do tego jednak droga daleka i trudna. Póki co, przeważają alarmistyczne tony przestrzegające kraje członkowskie by nie popełniły błędu, który już raz, w czasie Wielkiego Kryzysu okazał się fatalny w skutkach. Chodzi mianowicie o zdławienie w zarodku demona protekcjonizmu. Dżin ten zdołał już wychylić swój łeb z butelki po deklaracjach prezydenta Sarkozy ego. Zamykanie granic, podnoszenie ceł, bojkotowanie zagranicznych towarów może tylko pogłębić zapaść. Wysocy urzędnicy już wiedzą i nie kryją tego, że kryzys wylewający się z fundamentów systemu ekonomicznego usankcjonowanego na przełomie lat 70 i 80 XX w., jest tyleż głęboki co strukturalny. Dlatego też lekarstwo nie może być tylko kosmetykiem, potrzebna jest głęboka i kompleksowa chirurgia. Radykalne cięcia będą musiały być wykonane w krwioobiegu gospodarki bankowości i finansach. Taką właśnie daleko idącą reformę, zakładającą m. in. ustanowienie kagańca w postaci wzmocnionego nadzoru nad rynkami i instytucjami 16, postuluje tzw. grupa Larosière a (której członkiem jest m. in. Leszek Balcerowicz) 17 powołana z inicjatywy Europejskiego Banku Centralnego. Unia Europejska powstała po to, by nie powtórzyła się kolejna wielka wojna światowa (która mogłaby zniszczyć ludzkość) oraz by stworzyć blok gospodarczy wewnętrznej współpracy, który stanie się konkurencją dla Ameryki. Tymczasem współczesna integracja europejska jest poniekąd w połowie drogi do tego, co niegdyś udało się w Ameryce Północnej i dotychczas nie powiodło się (ale kiedyś może się udać) w Ameryce Południowej. 18 Na razie Unia ma szansę pokazać, że jest wstanie opanować i przetrwać jeden z najpoważniejszych kryzysów gospodarczych w historii kapitalizmu. Tomasz Kruszyński 1 Por. Teoria Systemów-Światów: I. Wallerstein, The Modern World-System, vol. I: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century, New York/London 1974 oraz Analiza Systemów Światów. Wprowadzenie, Warszawa Por. D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy. Warszawa Por. G. W. Kołodko, Wędrujący Świat, Warszawa 2008, s P. Artus, M-P. Virard, Wielki kryzys globalizacji, Warszawa 2008, s Ibid., s. 28 8

9 6 Por. E. Gostomski, Zbieżnośd systemów bankowych, Gazeta Bankowa, , 7 European Commission, DG Economic and Financial Affairs, Interim Forecast, January 2009, Brussels 2009, s. 7 8 International Labour Organisation, Global Employment Trends, January 2009, s P. Artus, M-P. Virard, op. cit., s Por., Ibid., s. 121, Por. I. Jaźwioski, A. Kiernożycka-Sobejko, Kooperacja i konkurencja w rozwoju społeczno-ekonomicznym w aspekcie międzynarodowej współpracy regionów, Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, Zeszyt nr 8, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Problemy globalizacji i regionalizacji częśd 1, Rzeszów 2006, s P. Artus, M-P. Virard, op. cit., s C. De Luca, Ein Messerstich in die europäischen Verträge, Capital, , 14 J. Pawlicki, Kryzys testuję Unię, Gazeta Wyborcza, , s A. Młynarski, Kryzys zjednoczonej Europy?, Dziś 6 (201), 2007, s Por. European Commission, Communication for the Spring European Council, Driving European recovery, volume 1, COM (2009)114, Brusselss , 17 Por. J. de Larosière (chairman) The High-Level Group on financial supervision In the EU, Report, Brussels , 18 G. W. Kołodko, op. cit., s