Gry komputerowe rozrywka czy zagroŝenie?

Transkrypt

1 Gry komputerowe rozrywka czy zagroŝenie? WSTĘP,,Stań się demonicznym straŝnikiem lochu, który ma na usługach armię przeraŝających potworów. Zaprowadź rządy terroru w sielskich krainach na powierzchni. Zbuduj potęŝne imperium zła - norę w ziemi przekształć w sieć podziemnych komnat i korytarzy. Zniszcz wrogów, którzy łakomie patrzą na twe bogactwa lub zastaw na nich pułapki i uwięź w przeraŝających salach tortur." Takiej treści napis znajduje się na opakowaniu mojej ulubionej gry komputerowej. Brzmi doprawdy zachęcająco. Zaiste - na ostateczne pozbycie się armii bohaterów w świetlistych zbrojach, uporczywie włamujących się do mojego lochu, poświęciłam bity miesiąc, nie zawracając sobie w tym czasie głowy takimi nieistotnymi zajęciami jak spacery na świeŝym powietrzu lub spotkania z przyjaciółmi. Dlaczego tak się stało? W niniejszej pracy postaram się poszukać odpowiedzi na to, jakŝe nurtujące niektórych pytanie. Nie zamierzam wszelako rozpatrywać okoliczności, które zeszłego lata skłoniły mnie do spędzenia miesiąca przed monitorem, ale zastanowić się bardziej ogólnie nad zasygnalizowanym tu problemem. Pytanie, na które postaram się znaleźć odpowiedź, sformułuję następująco: Czy ludzie powinni obawiać się gier komputerowych? Ta sprawa od pewnego czasu pochłania uwagę wielu osób, a na łamach rozmaitych czasopism pojawiają się artykuły o nawołujących do ostroŝności tytułach, ostrzegające nie tylko przed uŝywaniem komputera do zabawy, ale takŝe przed innymi zastosowaniami tego, wszechstronnie przydatnego, urządzenia. Mówi się o tym, Ŝe młodzieŝ spędzająca długie godziny przed monitorem nabiera skłonności do zachowań agresywnych. śe od komputera moŝna się uzaleŝnić, Ŝe ludzie spędzający wiele czasu sam na sam z maszyną zatracają umiejętność poprawnego komunikowania się z otoczeniem, z innymi ludźmi. Z drugiej strony, pojawiają się głosy, Ŝe nie naleŝy demonizować, Ŝe nadszedł czas społeczeństwa informacyjnego, poŝytki ze stosowania komputerów we wszystkich dziedzinach Ŝycia są niemoŝliwe do przecenienia, a gry komputerowe to nowe medium, pretendujące nawet do miana dziedziny sztuki. Pytanie o prawdziwość jednego lub drugiego sądu wydaje się być nieuchronne. Kto ma rację? Zaślepieni, opętani nałogiem gracze, czy moŝe poszukujący sensacji dziennikarze? Jak wiadomo, schematy myślowe, mimo Ŝe w wielu sytuacjach ułatwiają Ŝycie, są duŝą przeszkodą w dąŝeniu do wypracowania obiektywnej opinii. W niniejszej pracy postaram się wyzwolić z intelektualnych okowów, przedstawić moŝliwie duŝo znanych faktów, i zastanowić się nad zagroŝeniami i poŝytkami wynikającymi z procederu uŝywania komputera do zabawy. Zobaczymy, co z tego wyniknie.

2 DEFINICJA GRY JAKO TAKIEJ Poszukiwanie odpowiedniej definicji nie jest sprawą prostą - rozmaite źródła podchodzą do tej sprawy rozmaicie, ale zazwyczaj w sposób niezadowalający. Podam zatem za internetową encyklopedią Ŝe: "W języku potocznym gra jest rodzajem zabawy, która ma cel głównie rozrywkowy. Gra nie jest zdefiniowana w języku prawnym, lecz prawo określa niektóre skutki gier. Gry mogą mieć charakter zobowiązania, wówczas gdy reguły gry przewidują dla jednych uczestników pewne świadczenia, do których wykonania zobowiązani są inni uczestnicy. Większość gier ma charakter losowy, poniewaŝ uzyskanie świadczenia jest uzaleŝnione od przypadku. Gry uzaleŝnione wyłącznie od przypadku noszą miano gier hazardowych. Podobną funkcję jak gra pełni zakład, który jest umową zakładającą obowiązek spełnienia określonego świadczenia przez stronę, której przewidywania lub twierdzenia okazały się nietrafne. Kodeks cywilny określa skutki gier i zakładów przy omawianiu przepisów o nienaleŝnym świadczeniu. Gry i zakłady prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego są w pełni skuteczne." Rozglądając się dalej, natknęłam się na rozrywkowo potraktowany "Uniwersytet Gracza", którego autor, podobnie jak ja w tej chwili, zmagał się z definicjami. W Encyklopedii Popularnej PWN (1986 r.) grę zdefiniowano jako "czynność rozrywkową o ustalonych regułach, której wynik powoduje obowiązek świadczenia na rzecz wygrywającego" - z dzisiejszego punktu widzenia takie wyjaśnienie jest całkowicie nieuŝyteczne. MoŜna wymienić bardzo wiele rodzajów gier, w których przegrana nie pociąga za sobą podobnych konsekwencji. Przytoczę dalej za autorem "Uniwersytetu": "Leksykon z 1972 roku zawierał dokładnie takie samo hasło (słowo w słowo, ktoś musiał dwa razy wziąć pieniądze za tę samą robotę!), jednak obok było drugie - rozgrywka prowadzona między zawodnikami lub zespołami według zasad określonych regulaminem danej dyscypliny." PowyŜsze definicje, chociaŝ wnoszą co nieco do rozpatrywanego tematu, nie wyczerpują go przecieŝ. A termin gra jest wieloznaczny, i moŝe być rozmaicie wyjaśniany. Jego zastosowanie, oprócz kategorii czysto rozrywkowych, występuje w wielu dziedzinach. Mówimy o "grze pozorów", "grze wyobraźni", "grze rynkowej", "grze słów", "grze giełdowej", "grze na instrumentach muzycznych". Słowo "gra" przydaje się w wielu sytuacjach. PoniewaŜ w niniejszej pracy będzie mowa raczej o zabawowym aspekcie gier, wypada zastanowić się właśnie nad nim. Podanie w tym miejscu definicji zabawy wydaje się być nieuchronne. Oto, co ma na ten temat do powiedzenia "Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna": "Zabawa, jedna z głównych form (obok pracy i nauki) działalności człowieka, której głównym motywem jest przeŝywanie przyjemności związanej z jej wykonywaniem. Podejmowana bezinteresownie i dobrowolnie, spełnia róŝnorodne i istotne funkcje psychologiczne. Jest podstawową i typową działalnością wieku dziecięcego, kiedy ma duŝe znaczenie kształcące i wychowawcze, sprzyja rozwojowi fizycznemu i psychicznemu

3 dziecka oraz zaspokaja jego potrzebę ruchu i działania. Osoby dorosłe podejmują zabawę głównie w celach rekreacyjnych. Odmianą zabawy jest gra prowadzona wg ściśle określonych reguł. Zabawy dziecięce najczęściej klasyfikuje się następująco: 1) zabawy twórcze (tematyczne, fikcyjne, iluzyjne), podczas których dzieci przyjmują pewne role, odtwarzając zachowania ludzi dorosłych, np. zabawy w sklep, w lekarza, w dom itp., 2) zabawy konstrukcyjne, polegające na wytwarzaniu przedmiotów albo całych obiektów z róŝnych materiałów (np. z piasku, plasteliny) lub z gotowych elementów (np. z klocków), 3) zabawy ruchowe, gry ruchowe, wymagające wykonywania duŝej liczby ruchów, 4) zabawy dydaktyczne (umysłowe), polegające na rozwiązywaniu określonych zadań umysłowych (np. gry stolikowe, rebusy, krzyŝówki). Odmianę zabaw dydaktycznych stanowią niektóre gry komputerowe. W psychologii istnieją róŝne teorie, wyjaśniające genezę i funkcje zabawy, do najbardziej znanych naleŝą: 1) teoria nadmiaru energii H. Spencera - dziecko podejmuje zabawę dla wyładowania energii, 2) teoria wytchnienia po działalności niezabawowej M. Lazarusa, 3) teoria ćwiczeń przygotowawczych K. Grossa - zabawa dzieci, tak jak młodych osobników u zwierząt, przygotowuje je do działalności w Ŝyciu dorosłym, 4) teoria katartyczna H. Carra, traktująca zabawę jako sublimację dąŝeń antyspołecznych, 5) teoria społeczna, wg której zabawa spełnia funkcje socjalizacyjne. Zabawa wykorzystywana jest równieŝ w psychoterapii w celu obniŝenia napięcia nerwowego i stanów lękowych." Natomiast w "Słowniku psychologii" Norberta Sillamy czytamy Ŝe: "Zabawa, fizyczna lub umysłowa aktywność pozbawiona uŝytecznego celu, której człowiek oddaje się dla samej przyjemności, jakiej dostarcza. (...) Dawniej gardzono zabawą; obecnie została ona zrehabilitowana przez psychologię współczesną i szkołę aktywną. (...) W psychologii stosuje się zabawę jako metodę diagnostyczną i terapeutyczną, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci (...), ale równieŝ w pracy z młodzieŝą i dorosłymi." W pierwszej z podanych definicji znalazło się zestawienie najbardziej znanych teorii wyjaśniających, dlaczego dzieci i dorośli podejmują czynności zabawowe. JeŜeli zastąpilibyśmy słowo "zabawa", słowem "gra" w znaczeniu rozrywkowym uzyskalibyśmy całkiem zadawalającą odpowiedź na pytanie, z jakiego powodu ludzie grają w róŝne gry, w tym takŝe gry komputerowe. Zanim wszakŝe przejdziemy do wyjaśniania, czym właściwie są gry komputerowe, zatrzymajmy się jeszcze na chwilę przy grze jako takiej, i zastanówmy się, czy istnieją jakieś cechy charakterystyczne, dzięki którym moglibyśmy zadecydować, czy coś jest, lub nie jest grą. UwaŜa się, Ŝe gry posiadają następujące cechy: Bezinteresowność - poniewaŝ nie słuŝą zaspokajaniu jakiś Ŝyciowych konieczności;

4 Dobrowolność - mamy swobodę podejmowania decyzji, czy chcemy grać, czy nie; Odrębność i ograniczoność w czasie i przestrzeni; Podporządkowanie ograniczającym regułom; Intensywność i energiczność; Powtarzalność; Charakter rywalizacyjny; Świadomość, Ŝe to co się dzieje, jest tylko na niby. Jest to prawda w odniesieniu do większości gier. Oczywiście istnieją wyjątki, (potwierdzające regułę, miejmy nadzieję) na przykład w klasycznych, stolikowych grach RPG (termin ten zostanie wyjaśniony w następnej części pracy) element rywalizacyjny nie jest konieczny, a niekiedy nawet niepoŝądany. Dodatkowo, gry dzielą się na naturalne i sztuczne. Naturalne są efektem rozwoju gatunku ludzkiego i słuŝą zaspokojeniu potrzeb psychicznych. Sztuczne powstały dopiero na skutek zaistnienia zaawansowanej techniki i wiedzy, słuŝą zaspokojeniu potrzeb praktycznych i poznawczych poprzez modelowanie lub symulację rzeczywistych zjawisk. Dzięki wynalezieniu komputera oba rodzaje gier zostały wzbogacone o wiele nowych moŝliwości. Gry komputerowe są najmłodszą z technik narracyjnych, takich jak przekaz ustny, słowo pisane, a następnie film. W ten oto sposób dotarliśmy do miejsca, w którym zostanie wyjaśnione, czym jest gra komputerowa. CZYM SĄ GRY KOMPUTEROWE Czym jest gra komputerowa? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. ChociaŜ mamy z nimi do czynienia od przynajmniej dwudziestu lat, poszukiwanie wyjaśnienia w słownikach i encyklopediach nie przyniesie zadawalających rezultatów. Dlatego staje się konieczne sięgnięcie do innych, w wielu przypadkach mało naukowych źródeł. W internetowej encyklopedii interesujący nas termin został wyjaśniony następująco: "Gra komputerowa, zbiorowa nazwa, którą określa się wszelkie gry i zabawy wykorzystujące moŝliwości komputera. Miłośnicy gier komputerowych dzielą je na wiele rodzajów, z których najwaŝniejsze to gry zręcznościowe tzw. Arcade, gry przygodowe, fabularne, logiczne i strategiczne. Gry komputerowe stały się ogromną dziedziną przemysłu produkującego programy komputerowe." Sławomir Łukasz, w ksiąŝce o nośnym tytule "Magia gier wirtualnych", podaje własną definicję gry komputerowej, utoŝsamiając ją z grą video, a raczej wkładając obie te

5 rzeczy do jednego worka. Zanim ją przytoczę, powinnam chyba zaznaczyć, na czym polega róŝnica między tymi rodzajami gier. OtóŜ, aby zagrać w grę komputerową potrzebny jest komputer - urządzenie przydatne takŝe do wielu innych rzeczy. Natomiast do zabawy w gry video słuŝą urządzenia takie jak konsole, automaty itp., nie mające poza tym innych zastosowań. Co za tym idzie - gry video mają bardziej zręcznościowy charakter, natomiast gry komputerowe charakteryzują się większą róŝnorodnością. Przejdźmy zatem do oczekiwanej definicji. "Gra video jest to zapisany w dowolnej postaci i na dowolnym nośniku cyfrowym (taśma, dyskietka, układy elektroniczne itp.) program komputerowy, spełniający funkcję ludyczną poprzez umoŝliwienie manipulacji generowanymi elektronicznie na ekranie wizyjnym (wyświetlaczu ciekłokrystalicznym, monitorze, telewizorze itp.) zgodnie z określonymi przez twórców gry regułami. W odróŝnieniu od np. programów graficznych, gry słuŝą wyłącznie celom rozrywkowym, a zatem nie spełniają Ŝadnej funkcji uŝytkowej, umoŝliwiającej jakąkolwiek pracę twórczą." We wspominanym juŝ "Uniwersytecie Gracza" moŝna znaleźć prostszą i szerszą definicję, a jak wiadomo, proste definicje cieszą się większą Ŝywotnością od skomplikowanych, bo łatwiej je zapamiętać. "Gra komputerowa - kaŝdy interakcyjny program komputerowy, którego uŝywanie pozwala zaŝyć przyjemności i wypełnić czas wolny." Autor definicji w dodanym do niej opisie nakazuje zwrócić uwagę na słowo "interaktywny", - gra komputerowa nie jest rozrywką bierną, wymaga aktywności uŝytkownika. Ponadto nie ma innego zastosowania poza sprawianiem przyjemności osobie grającej. "Gra komputerowa jest (...) jedynym w swoim rodzaju zjawiskiem kulturowym, które łączy ludyczność, fikcyjność, bezproduktywność i normatywność z elektronicznym nośnikiem i interakcyjną realizacją, w której odbiorca jest w sposób konieczny twórcą niepowtarzalnego przekazu. Co moŝe być trudne do uwierzenia dla nastoletniego fana Diablo i jego przeraŝonych rodziców." - dodaje jeszcze Piotr Dębek w artykule zatytułowanym "Gra komputerowa i jej sąsiedzi" zamieszczonym na łamach miesięcznika Chip. Gry komputerowe bardzo róŝnią się między sobą. MoŜna wyróŝnić bardzo wiele typów gier, z typów wyłonić podgrupy, a następnie wyśledzić wiele produkcji o wyraźnie mieszanym pochodzeniu. Zazwyczaj przyjmuje się istnienie następującego podziału: Tekstowe Symulatory Strategiczne Zręcznościowe Przygodowe RPG Logiczne Sportowe Prezentowany podział został zilustrowany za pomocą dołączonego wykresu. Jest on inny od przyjętego w "Biblii komputerowego gracza" i dosyć uproszczony. Zwolennikom innych

6 podziałów od razu wyjaśniam, Ŝe ma on charakter poglądowy, a systematyka gier nie jest głównym tematem niniejszej pracy. GRY TEKSTOWE, jak sama nazwa wskazuje, charakteryzują się brakiem jakiejkolwiek grafiki. Wszystko odbywa się w trybie tekstowym. Nie wszyscy byliby skłonni wyróŝniać tekstówki, jako osobną kategorię, traktując je jako pierwotną formę gier przygodowych i komputerowej odmiany RPG. SYMULATORY pochodzą od stosowanych w wojsku symulatorów lotniczych. Dzięki nim moŝemy zasiąść za sterami jakiegoś pojazdu i spróbować swych sił na wojnie lub w zawodach, nie ruszając się sprzed monitora. Symulatory dzielimy na lotnicze, naziemne (najczęściej samochodowe), morskie i kosmiczne. Oczywiście, istnieją takŝe inne rodzaje symulatorów. GRY STRATEGICZNE dzielą się następująco: Klasyczne strategie wojenne, zwane teŝ "twardymi" - mamy tu do czynienia z mapą terenu podzieloną na sześciokątne (zazwyczaj) pola, akcja podzielona jest na tury, a rozrywka ma charakter intelektualny. Strategie czasu rzeczywistego zwane RTS-ami wymagają więcej zręczności niŝ taktycznego planowania. Strategie ekonomiczne Oraz takie, które nie pasują do Ŝadnej z tych trzech kategorii GRY ZRĘCZNOŚCIOWE: Strzelaniny, takie jak DOOM albo Quake, są zazwyczaj krwawe i ponure. Wcielamy się w postać osobnika z solidną bronią dalekosięŝną, którego zadaniem jest wydostać się z wrogiej bazy, neutralizując po drodze moŝliwie duŝą liczbę potworów / obcych / gestapowców albo innych przeciwników. W strzelaninach widzimy świat z punktu widzenia lufy karabinu. (Wolfenstein, DOOM, Quake, Duke Nukem 3d) Niektórzy tworzą osobną kategorię dla strzelanin dwuwymiarowych, odmiennych niŝ opisane w poprzednim akapicie strzelaniny trójwymiarowe. Mordobicia symulują walkę wręcz. Najczęściej walki mają charakter turniejowy - odbywamy pojedynki z kolejnymi przeciwnikami na ringu lub arenie celem zdobycia tytułu mistrza. Krew tryska fontannami. (Mortal Combat) Drugą odmianą mordobić są gry "chodzone" - postać kierowana przez gracza wędruje w nieokreślonym bliŝej celu walcząc z licznymi, pojawiającymi się znikąd przeciwnikami. Platformówki - zabawa polega na bieganiu, skakaniu i strzelaniu do wrogich obiektów. Często adresowane są do dzieci. Flippery - symulacja znanych, barowych automatów. Istnieje pogląd, Ŝe kategoria "zręcznościowe" jest zbyt ogólna, i jako taka nie ma racji bytu. GRY PRZYGODOWE charakteryzują się moŝliwie rozbudowaną fabułą i skomplikowanym wątkiem detektywistycznym. Postać gracza krąŝy po świecie gry rozmawiając z napotkanymi osobami, rozwiązując zagadki, poszukując informacji lub jakichś przedmiotów. Elementy zręcznościowe są zredukowane do minimum. (Space Quest, Monkey Island)

7 RPG - komputerowa odmiana gier fabularnych - role-playing games (ten termin zostanie objaśniony w dalszej części), gdzie gracz wciela się w postać rycerza, maga, lub przedstawiciela innej, przewidzianej w grze, typowej profesji, aby wraz z druŝyną bohaterów zwiedzać fantastyczny, i zazwyczaj dość rozbudowany świat, dokonując heroicznych czynów, lub siejąc popłoch i zniszczenie. Postacie posiadają rozbudowany zestaw określonych liczbowo cech które są rozwijane, wraz ze wzrostem nabywanego doświadczenia. Ma to istotny wpływ na przebieg rozgrywki. (Eye of the Beholder, Darklands, Betrayal at Krondor) GRY LOGICZNE są przeniesieniem na ekran rozmaitych, wymagających wytęŝonego myślenia łamigłówek. GRY SPORTOWE - koszykówka, piłka noŝna, hokej i inne dyscypliny sportu przeniesione na ekran komputera. Czasami jest się menadŝerem, czasem graczem, albo jednym i drugim. Akcja polega na wpływaniu na przebieg dowolnej, takŝe nie istniejącej w rzeczywistości, rozgrywki sportowej. Oprócz wymienionych powyŝej kategorii istnieje jeszcze inne, odrębne nieco zjawisko, jakim są GRY SIECIOWE, w których zmagamy się juŝ nie ze sztuczną "inteligencją" komputera, ale z Ŝywym i nieprzewidywalnym przeciwnikiem jakim jest drugi człowiek, siedzący przy drugim komputerze w tym samym pokoju albo na drugim końcu świata. Ogólnie rzecz biorąc, moŝna wyroŝnić dwie kategorie gier sieciowych: zwykłe gry komputerowe przystosowane do gry wieloosobowej, oraz tak zwane "MUD-y", będące sieciową odmianą klasycznego RPG - gier fabularnych. Aby wyjaśnić, co kryją w sobie te tajemnicze trzyliterowe skróty będę musiała się bardzo postarać, jako Ŝe dla osób, które nigdy nie próbowały się w to bawić sprawa jest bardzo niejasna. Co to jest RPG? Aby dobrze zrozumieć, w czym rzecz, trzeba w to po prostu zagrać. RPG to skrót od Role-Playing Games. Wszelkie objaśnienia tego terminu rozpoczynają się od obowiązkowego zdania: RPG, jak sama nazwa wskazuje, polega na odgrywaniu roli. Jakiej roli - zapytałby ktoś. No właśnie, - odpowiedziałby gracz - to zaleŝy od systemu... Systemu? CóŜ, sprawa RPG rzeczywiście nie jest prosta do objaśnienia. Rzecz, jak juŝ wspominałam, dotyczy odgrywania roli. Większość systemów RPG rozgrywa się w świecie fantasy - krainie baśniowego średniowiecza. Proszę wyobrazić sobie następującą sytuację: Jest późne popołudnie. Siedzisz z przyjaciółmi w gospodzie, spoŝywając posiłek i popijając piwo. Wróciliście niedawno z wyprawy do pobliskich ruin. Wyprawa była nieudana - rozprawiliście się co prawda z bandą goblinów zamieszkujących podziemia, ale cóŝ z tego. W lochach nie było obiecywanego skarbu, o uwięzionej księŝniczce nie wspominając... Przykra sprawa. Fundusze są na wyczerpaniu, a zima za pasem. Wasza pięcioosobowa kompania pilnie potrzebuje pieniędzy. Czarodziejowi marzy się budowa własnej wieŝy. Niziołek chciałby kupić sklep albo karczmę, oŝenić się, ustatkować... Rycerz pragnął by zamku i zbrojnej druŝyny. Tobie potrzebna jest spora suma na uregulowanie długu. Tylko kapłanka nie myśli o złocie... A moŝe by tak wyruszyć na smoka? W RPG gracze odgrywają role fantastycznych bohaterów. Początkowo bohaterowie ci są ubodzy i dość mało bohaterscy, ale z czasem nabywają doświadczenia, wędrując po wyimaginowanym, fantastycznym uniwersum i przeŝywając liczne przygody.

8 Aby zagrać w grę fabularną potrzebna jest druŝyna graczy i sędzia, zwany Mistrzem Gry. Gracze wymyślają sobie postacie, najczęściej wzorowane na bohaterach znanych z literatury fantastycznej, postępując przy tym według zasad, zawartych w podręczniku. Zazwyczaj polega to na liczbowym określeniu pewnych cech, jakie postać posiada, takich jak siła, zręczność itd. Określana jest takŝe osobowość postaci, jej wygląd, zawód, zainteresowania. Potem gracze siadają razem przy stole, a Mistrz Gry opisuje im pewną sytuację, w jakiej znalazły się ich postacie, kreując przy tym wyimaginowany świat, w większości przypadków wzorowany na literaturze z gatunku "fantasy". Zazwyczaj gra zaczyna się następująco: "Siedzicie sobie w gospodzie i jecie kolację. Kolacja jest skromna, bo właśnie kończą się wam pieniądze. Przydałoby się wyruszyć na jakąś wyprawę w poszukiwaniu smoczego skarbu, bo jak tak dalej pójdzie, będziecie musięli zaciągnąć się do straŝy miejskiej aby nie umrzeć z głodu. Co robicie?" Teraz gracze deklarują, jakie działania będą chcięli podjąć dla reperowania sytuacji finansowej. Czy wyruszą na wyprawę przeciw smokowi, czy zaciągną się do straŝy miejskiej, czy moŝe zrobią coś zupełnie innego. Zadaniem Mistrza Gry będzie opisanie im kolejnych wydarzeń, które nastąpią na skutek podjętych działań. Dla niezorientowanego, zewnętrznego obserwatora sesja RPG wyglada bardzo dziwnie. Oto grupka ludzi siedzi przy stole, obłoŝona stertą podręczników i prowadzi tajemniczą konwersację, rzucając co chwila wielościennymi kośćmi. Na domiar złego gracze uŝywają niezrozumiałego słownictwa. Wszystko to moŝe budzić wątpliwości, co do stopnia poczytalności grających. Mam nadzieję, Ŝe ten opis będzie wystarczający do zrozumienia podstawowych zasad, rządzących grami fabularnymi, i dzięki temu moŝliwym stanie się wyjaśnienie, na czym polegają tzw. MUD-y, sieciowa, a co za tym idzie komputerowa ich odmiana. MUD jest skrótem od Multi User Dungeon, co w wolnym tłumaczeniu oznacza "loch dla wielu uŝytkowników", albo po prostu "wspólny loch", poniewaŝ, przynajmniej początkowo, gra najczęściej toczyła się w podziemiach. MUD-y są połączeniem stolikowych systemów RPG z tradycyjnymi grami tekstowymi, powstałymi u zarania dziejów komputerowej rozrywki. Ich największą atrakcję stanowi moŝliwość jednoczesnego udziału w grze bardzo wielu graczy z wszystkich zakątków świata - przynajmniej tych zakątków, do których dotarła sieciowa pajęczyna. Wszyscy uczestnicy zabawy mogą się ze sobą porozumiewać, a w świecie gry powstaje coś na kształt małej społeczności. KRÓTKA HISTORIA GIER KOMPUTEROWYCH Zanim powstały gry komputerowe, najpierw musiały zaistnieć komputery. W roku 1822 temu Anglik Charles Balbage opracował pierwsze projekty maszyny zdolnej do wykonywania prostych operacji arytmetycznych. Nie dokończywszy dzieła rozpoczął prace nad maszyną wykonującą operacje bardziej skomplikowane, ale i ten projekt zarzucił. Postanowił skonstruować maszynę dającą się programować, co stanowiło zapowiedź zaistnienia dzisiejszych komputerów. Owa, takŝe niedokończona maszyna, miała być adaptacją urządzenia za pomocą którego tkacze regulowali sekwencję nici na krosnach. Sterowanie odbywało się za pomocą kart perforowanych. Babbage doskonalił swoją maszynę przez następne 37 lat, konstruując coraz bardziej złoŝone modele. W końcu uzmysłowił sobie, Ŝe mechanizacja operacji numerycznych pozwala mu na

9 manipulowanie symbolami nienumerycznymi. Mógł snuć teorie o moŝliwościach skonstruowania inteligentnej maszyny, ale ówczesny poziom technologii nie pozwalał na wprowadzenie w Ŝycie takiej idei. W 1946 roku J.W. Mauchly i J.P. Eckert, zainspirowani pomysłem matematyka Alana Turinga, skonstruowali elektronowy numeryczny integrator o nazwie ENIAC. W ciągu następnych kilkudziesięciu lat gigantyczne urządzenia, podobne do ENIACA przekształciły się w niewielkie, mieszczące się w normalnej wielkości pomieszczeniach maszyny, co umoŝliwiło bardziej masową produkcję, najpierw na potrzeby instytucji, a potem indywidualnych uŝytkowników. Proces ten został zapoczątkowany w roku 1953 przez koncern IBM. Minęło wszakŝe jeszcze dziesięć lat, zanim pojawił się pomysł wykorzystania komputerów do zabawy. Zanim przeniesiemy się w lata sześćdziesiąte, wspomnieć jeszcze naleŝy o pewnym amerykańskim fizyku. Pod koniec lat pięćdziesiątych Willy Higinbotham wynalazł grę telewizyjną umoŝliwiającą rozegranie partii tenisa. Wynalazku tego nie opatentował, ale Ŝe pracował wówczas na państwowej uczelni, i tak nie mógłby liczyć na jakiekolwiek zyski. Na przełomie lat 1962/63. Panowie Martin Greatz, Dan Edwards, Steve Russel oraz Peter Samson, pracownicy Instytutu Technologii w Massachusetts, stworzyli,,spacewar" - pierwszą grę komputerową napisaną na prototypowy komputer typu PDP-1. Nowa zabawa szybko znalazła sobie zwolenników wśród pracowników instytutu. Stworzono nawet specjalną konsoletę do sterowania ekranowymi statkami kosmicznymi. Owi pierwsi wynalazcy nie doczekali się jednak naleŝnego miejsca w panteonie proroków komputerowej rozrywki. W większości opracowań jako pierwszy twórca wymieniany jest Nolan Bushnell, załoŝyciel firmy Atari, który w 1972 roku stworzył grę pod tytułem "Pong", polegającą na odbijaniu ekranowej piłeczki. Pomysł był prosty, ale chwytliwy. Niebawem automaty do gry stały w większości amerykańskich barów. Tymczasem firma "Magnavox" szykowała następny wynalazek - "Activision" nowy system do gier umoŝliwiający podłączenie automatu do domowego telewizora. W 1977 roku juŝ dwadzieścia innych firm oferowało klientom rozmaite konsole do gier, naśladujące rozwiązania zastosowane w "Activision". Krokiem we właściwym kierunku była natomiast konsola firmy "Fairchild Camera and Instrument", która umoŝliwiała stosowanie wymienialnych modułów z grami, co obniŝało cenę gry i dawało uŝytkownikowi moŝliwość wyboru. Równocześnie, w tym samym roku 1976 powstał komputer osobisty "Apple II". Skonstruowali go Steve Jacobs i Steve Wozniak. Od tego czasu gry video dzielą się na "konsolowe", oraz działające na komputerach osobistych. Nowy komputer, chociaŝ bardziej kosztowny od domowych konsol i automatów, oprócz licznych funkcji uŝytkowych, pomocnych na przykład przy prowadzeniu domowego biura umoŝliwiał zabawę w dziesiątki gier, będących przewaŝnie przeróbkami konsolowych wynalazków. Na początku lat osiemdziesiątych pojawiły się liczne ośmiobitowe domowe komputery, a wśród nich "ZX Spektrum" firmy "Sinclair". Gry na "Spektrum" mogły być zapisywane na zwykłej taśmie magnetofonowej. Niebawem powstała wielka liczba gier i programów na tę popularną w owym czasie platformę, w tym wiele legendarnych tytułów - "Planetoids", "Space Riders", "Hobbit", "Knight Lore" i inne. Początkowo zaistniała era dominacji gier tekstowych, wywodzących się bezpośrednio z fabularnych systemów, takich jak AD&D. W

10 1986 roku pojawiła się rewolucyjna konsola do gier produkcji japońskiej firmy "Nintendo". W ciągu miesiąca sprzedano ponad milion egzemplarzy, a producenci gier zyskali nowe moŝliwości zbytu. Tymczasem oczekiwania uŝytkowników komputerowego sprzętu gwałtownie rosły. Stare, sprawdzone rozwiązania przestały juŝ wystarczać. Ograniczeni skromnymi moŝliwościami dostępnego sprzętu twórcy gier popadali w rutynę. Wybawieniem okazała się być, rozpoczęta w 1986 roku sprzedaŝ komputerów szesnastobitowych. Nastały czasy panowania nowych konstrukcji: "ST" firmy "Atari", oraz "Amiga" produkowana przez "Commodore". Miały one szybkie procesory, oraz całe 512Kb pamięci operacyjnej. Mogły generować grafikę o wyŝszej niŝ dotychczas rozdzielczości, oraz stereofoniczny dźwięk. Dla gier komputerowych nastała złota epoka. Ale te czasy juŝ minęły. Rozwój techniki komputerowej jest bardzo szybki, i wcale nie myśli zwalniać. Kupując dziś komputer mamy świadomość, Ŝe za 12 miesięcy dzisiejszy supernowoczesny sprzęt będzie się w najlepszym wypadku nadawał tylko do prostych prac biurowych, albo do muzeum. Obecnie nastała era dominacji komputerów klasy IBM PC, zaawansowanych nośników informacji o duŝej pojemności, oraz nowej generacji konsol do gier. Początkowo szesnastobitowe klony IBM-a nie były dobrze przystosowane do celów rozrywkowych. Miały monochromatyczne monitory i prymitywny głośniczek zwany "bzyczkiem". Oraz dość wysoką cenę i typowo biurowe zastosowanie. Potem sytuacja zaczęła się powoli zmieniać - pojawił się graficzny system operacyjny, kolorowe karty graficzne i monitory, ale do końca lat osiemdziesiątych nie cieszyły się uznaniem jako sprzęt zabawowy. AŜ do czasu pojawienia się procesorów z serii 486, a później Pentium, kart grafiki SVGA, szesnastobitowych kart muzycznych i technologii CD-ROM. Drugi nurt w branŝy komputerowej rozrywki stanowią nowoczesne konsole do gier firm "Sony", "Sega" i "Nintendo". Rekordowa szybkość przetwarzania obrazu i doskonały dźwięk pozwalają twórcom oprogramowania na realizowanie najśmielszych i najbardziej dynamicznych koncepcji. Dzięki rozwojowi techniki komputerowej następuje ciągły jakościowy rozwój gier. W roku 1993 nastąpił przełom w dziedzinie moŝliwości dźwiękowych. Zamiast sztucznych, plastikowych odgłosów moŝliwe stało się odtworzenie całego bogactwa brzmień instrumentów. W roku 1997 podobny przełom nastąpił w grafice. Pojawiły się karty graficzne z akceleracją 3D, dodając grom nowy wymiar i moŝliwość symulowania rzeczywistości z niespotykaną dotąd jakością. Interesującym wynalazkiem wydaje się być tzw "wirtualna rzeczywistość" - sposób na symulowanie trójwymiarowego i interaktywnego świata, zastępującego człowiekowi naturalne otoczenie. GRY KOMPUTEROWE JAKO ZJAWISKO KULTUROWE Oprócz licznych nawoływań, odsądzających gry komputerowe od posiadania jakiejkolwiek wartości, pojawiają się, głównie ze strony środowiska graczy, głosy, Ŝe są one zjawiskiem

11 kulturowym, tak samo jak literatura i film. śe są nową formą przekazu kulturowego i kierują się swoimi własnymi prawami, zachowując jednocześnie związki ze starszymi dziedzinami twórczości, czerpiąc z nich i równocześnie wzbogacając je o nowe elementy. Niektórzy posuwają się nawet do twierdzenia, Ŝe gry komputerowe są jedyną formą twórczości artystycznej w której dokonują się jakieś znaczące zmiany, podczas gdy malarstwo, literatura i film wyczerpały juŝ swoje moŝliwości rozwoju. MoŜna co prawda podejrzewać, Ŝe autor podobnego wywodu nie jest artystą, i zgadzać się z nim niepodobna, ale właściwie nie ma powodu, aby gry komputerowe nie mogły stać się dziedziną sztuki, pod warunkiem Ŝe wyzwolą się spod jarzma wszechobecnej komercji. Multimedialny i interaktywny charakter gier komputerowych moŝe stać się platformą do stworzenia wielu interesujących realizacji. Trudno w tej chwili zajmować się przewidywaniem, czy gry komputerowe urosną do nieco wyŝszej rangi, czy teŝ pozostaną na poziomie towaru rozrywkowo - konsumpcyjnego, ale z pewnością odegrają duŝą rolę jako nowe, kryjące w sobie wiele nieujawnionych jeszcze moŝliwości, medium. W obecnych czasach, kiedy wszystko dzieje się tak szybko, Ŝe co dzień niemal mamy do czynienia z jakąś technologiczną rewolucją, trudno prorokować o losie tego czy innego zjawiska, ale jedno jest pewne - czeka nas jeszcze wiele róŝnych zaskoczeń. I to niebawem. Nie wybiegajmy jednak zanadto w przyszłość i zastanówmy się, jaką rolę kulturową pełnią gry komputerowe w chwili obecnej. Z pozoru mogłoby się wydawać, Ŝe mówi i pisze się na ten temat wiele. Ale kiedy spróbujemy poszukać jakiś bardziej wnikliwych materiałów, to okaŝe się, Ŝe prawie ich nie ma, Ŝe z jakiegoś powodu nikt nie ma ochoty napisać na ten temat czegoś w miarę wnikliwego i obiektywnego. JeŜeli juŝ pojawiają się jakieś próby analizowania tego zjawiska, to przewaŝnie mają krytyczny charakter, traktując komputerową rozrywkę jako źródło agresji, kiczu i wulgarności, ewentualnie: "kompulsywne powtarzanie tych samych ruchów z niemal neurotycznym natręctwem" (nie wiem, jakie jest źródło tej definicji, podobno pochodzi ona z jakiegoś powaŝnego, naukowego opracowania) Ciekawostką natomiast są histeryczne reakcje codziennej prasy, gdzie moŝna natknąć się na liczne próby obarczenia gier komputerowych winą za "zdziczenie" dzisiejszej młodzieŝy. Oliwy do ognia dolewają takŝe niektóre z kolorowych pisemek dla graczy, prezentując zadziwiająco prymitywny poziom, zarówno jeśli chodzi o zawartość merytoryczną jak i formę językową. Tymczasem sami zainteresowani, czyli gracze, obserwując z boku całe to zamieszanie, wymyślają na ten temat dowcipy i kiwają z politowaniem głowami. WIELOŚĆ TWARZY GRY KOMPUTEROWEJ Na pozór mogłoby się wydawać, Ŝe gry komputerowe mają tylko jedno, i to dość pospolite oblicze. Podobne do tego: "Kradzione maszyny, morderstwa, porwania, samochody-pułapki, przemyt narkotyków, podpalenia - to tylko niektóre z zadań, których podejmie się nasz pupil(...) " - czytamy na okładce gry Grand Theft Auto, która kilka dni temu pojawiła się w stołecznych

12 sklepach komputerowych. Zakazana w wielu krajach (m.in. Brazylii i Niemczech) gra sprzedaje sie u nas jak świeŝe bułeczki. Mimo Ŝe na okładce widnieje napis, Ŝe program nie powinien być udostępniany dzieciom, polskie prawo nie przewiduje kary za jego rozprowadzanie wśród nieletnich. Według psychologów, brutalne gry komputerowe mają ogromny wpływ na psychikę dzieci. - Wszyscy się dziwią, Ŝe kilkunastoletni chlopcy zabijaja ludzi na ulicach. Nigdy nie zastanawiają się jednak, co miało w przeszłosci wpływ na takie zachowanie. Dzieci z piekła nie wyszły. Ich psychikę kształtuje otoczenie - mowią psycholodzy. - Jeśli najmlodsi uczą się zabijąc poprzez zabawę na ekranie, to gdy wyjdą na ulicę myslą, ze zabijać to całkiem normalna rzecz. Robiły to wielokrotnie grając." (fragment artykułu z śycia Warszawy) Podobnych komunikatów znajdziemy wiele w codziennej prasie. Budują one pewien stereotyp myślowy, łączący zestawienie słów "gra komputerowa" z wyrazami takimi jak: "przemoc", "agresja", "zagroŝenie" i podobnymi. Przeciętny czytelnik codziennej gazety nie zastanawia się specjalnie nad złoŝonością opisywanych zjawisk. A dziennikarze dalej gonią za sensacją, nie zastanawiając się nad wpływem tego, co napisali na społeczny odbiór rozmaitych aspektów rzeczywistości. Nie chcę przez to powiedzieć, Ŝe kaŝdy siedmiolatek powinien grać w "Carmageddon". Jest dla mnie jasne, Ŝe twórcy gier w wielu przypadkach przesadzają, tworząc bezsensownie brutalne dzieła. Mam po prostu ustalony pogląd na temat ludzi, którzy wypowiadają skrajne opinie nie mając pojęcia o ocenianym problemie. Bowiem gry komputerowe mają wiele twarzy. Jasnych i ciemnych, dobrych i złych. O tym teraz opowiem. Jak komputer wygrał z arcymistrzem W 1989 roku Garri Kasparow zagrał w szachy z komputerem Deep Thought, i wygrał z łatwością. W lutym 1996 roku Kasparow rozegrał regulaminowy mecz liczący sześć partii z Deep Blue, następcą Deep Thought. Wygrał ponownie, znowu wysyłając naukowców z IBM do laboratorium. W roku 1997 Kasparow przegrał z udoskonaloną wersją Deep Blue. Wzbudziło to sensację i stało się przyczyną napisania wielu artykułów, rozwaŝających kondycję człowieka we współczesnym, skomputeryzowanym świecie. Czy ludzkość poniosła klęskę w starciu z bezduszną maszyną? Zanim zaczniemy wpadać w rozpacz, śpieszę donieść, Ŝe ja przegrywam w szachy ze zwykłym PC. I większość ludzkości, nie zajmująca się profesjonalną grą w szachy ma podobny problem. Zanim wszakŝe wpadniemy w rozpacz jeszcze głębszą, przypomnę dla otuchy, Ŝe Deep Blue został skonstruowany przez ludzi. Po to, Ŝeby obliczał rzeczy, na obliczanie których nie starcza nam cennego, ludzkiego czasu. No dobrze, będę uczciwa. Po to, Ŝeby grał w szachy. Pokarm dla umysłu "Gry komputerowe - zwłaszcza te proste formalnie, ale wymagające myślenia i kombinowania - bywają czasem inspiracją dla autorów łamigłówek. Najlepszym przykładem jest niemal klasyczny i wciąŝ popularny tetris. Z czasów tetrismanii" pochodzą nie tylko łamigłówki wiernie naśladujące tę grę, ale równieŝ takie, w których pojawiają się występujące w tetris figury. Inny przykład to gra znana jako saper lub pole minowe, która doczekała się juŝ kilku łamigłówkowych wersji. Niektóre zakorzeniły się tak mocno w ogródku rozrywek umysłowych, Ŝe sam nie jestem pewien, co było pierwsze - gra czy łamigłówka. I właśnie takie łamigłówki z komputerowymi koligacjami

13 zdominowały ten Puzeland", nie omijając nawet zadania dla wytrwałych, które takŝe nawiązuje do gry tetris." (Wiedza i śycie, Marek Penszko, Puzeland lipiec 1997) Gry logiczne to liczna, lecz często pomijana grupa gier komputerowych. Nawet najbardziej zagorzały przeciwnik elektronicznej rozrywki nie znajdzie w nich elementów zagraŝających zdrowiu moralnemu młodego człowieka. Baśniowe krainy Jako jedną z wad gier komputerowych wymienia się ich nierzeczywistość. Część osób skłania się ku poglądowi, Ŝe osoby, które często grają na komputerze mogą zatracić kontakt z rzeczywistością. W tej chwili przyszła mi na myśl pewna refleksja, bardziej ogólnej natury. Czy, mianowicie, nasza kochana rzeczywistość jest aŝ taka wspaniała, Ŝeby grzechem było zapomnieć o niej od czasu do czasu? Czy chęć, aby pogrąŝyć się czasem w marzeniach, rzeczywiście świadczy o jakowyś nieprawidłowościach w psychice marzyciela? Skąd się bierze pomysł, aby narzucać innym ludziom, co mają myśleć i jak przeŝywać? Myślę sobie, Ŝe niekiedy dobrze jest się, chociaŝby dla odpręŝenia, oderwać od rzeczywistości. Gry komputerowe nieźle słuŝą temu celowi. MoŜna by w tym miejscu wymienić kilka tytułów całkiem rozsądnych i przyjemnych produkcji, szczególnie z podgatunku RPG, albo przygodówek. (Wszystkim, którzy się w tym momencie zdenerwowali, Ŝe nie wymieniłam w powyŝszym zdaniu ich ulubionego podgatunku, od razu mówię, Ŝe w RPG grywam sporadycznie, a w przygodówki nie gram wcale.) Tchnienie przeszłości, czyli miłość do emulatora "Na monitorze Ŝółta kulka pochłania łapczywie kwadratowe kropki rozłoŝone w labiryncie. Zgłodnialego bohatera przez cały czas gonią małe niebieskie duchy. Kto chce pomóc Pac- Manowi, musi zapłacić - migotliwy obraz na ekranie peceta wygląda tak samo, jak oryginał na automatach, pojawia się nawet informacja Insert Coin - wrzuć monetę. Zamiast wrzucać drobne, wciskamy trójkę na klawiaturze. Caly toporny automat z 1980 roku jest symulowany w pamięci peceta! Jedyną prawdziwą częścią jest sam program, słynna gra Pac-Man. Sprytni majsterkowicze odnaleźli na złomie stare płyty główne z automatów i skopiowali ich pamięć!" (Komputer Świat) Emulatory pozwalają uruchomić na określonej platformie sprzętowej, lub programowej programy napisane na inną platformę. Z punktu widzenia gracza zakochanego w starociach emulator jest rzeczą wspaniałą i niezastąpioną. Pozwala uruchomić na zwykłym PC gry pochodzące z pionierskich lat osiemdziesiątych, napisane na Commodore, Atari, Spektrum, Amigę lub barowy automat. Wydawać by się mogło, Ŝe w dobie dominacji wyrafinowanej grafiki i przestrzennego dzwięku stare produkcje, charakteryzujące się brakiem technicznej doskonałości i daleko posuniętą prostotą pokryją się kurzem i ulegną zapomnieniu. Nic bardziej mylnego. MoŜna się o tym łatwo przekonać, wstukując w okienku internetowej wyszukiwarki słowo "emulator". Quake - synonim wszystkiego, co złe w grach komputerowych Jako, Ŝe sama niespecjalnie lubię Quake'a posłuŝę się dłuŝszym cytatem, aby zaprezentować rzecz z innego, niŝ mój własny, punktu widzenia.

14 "Quake przenosi gracza do mrocznego, ponurego, a zarazem najlepiej chyba zaprojektowanego świata jaki kiedykolwiek stworzono dla potrzeb gry akcji. W pełni trójwymiarowa, perfekcyjnie wykonana sceneria stanowi tajemnicze i mroczne tło dla wędrówki w poszukiwaniu źródeł Zła. Z estetycznego punktu widzenia gracz znajduje się w ciągłym ruchu - jego oko utoŝsamia się z obiektywem "kamery", a jego reakcje w grze powodują nieustanne zmiany odległości, proporcji, kierunku patrzenia. Ma to wiele wspólnego z widowiskiem filmowym, w którym ukazywane zdarzenia i obrazy nieustannie zmieniają się w toku fabuły. Gra rzutuje swoją treść na ekran - jednocześnie "zastępuje" oko odbiorcy (gracza) okiem bohatera, którym gracz kieruje. Pogłębia to identyfikację i oferuje szeroką gamę doznań psychicznych, aŝ do fuzji świadomości gracza ze "świadomością" bohatera. Postacie i zdarzenia występujące w grze (pomimo oczywistych deformacji), sprawiają wraŝenie prawdopodobnych, a przedstawienia wyobraźniowe uczestnika są tak intensywne i bogate, Ŝe stają się porównywalne do wyobraŝeń i spostrzeŝeń tyczących się rzeczywistości realnej - obiektywnej, tym samym potęgując iluzję rzeczywistości jaką oferuje program. Swoją rolę w tym procesie odgrywa teŝ szczególny rodzaj narracji, która dokładnie uobecnia istnienie (charakter, funkcje i role) postaci i przedmiotów występujących w grze, a wszelkie czynności przedstawia nie jako zdarzenia zakończone, lecz jako teraźniejszość dokonującą się za sprawą i przy udziale gracza. Uczestnik gry rozumie zamiary i realizację czynów podejmowanych nie tylko przez siebie, ale teŝ przez komputerowego lub Ŝywego przeciwnika - w pewnych granicach pojmuje równieŝ ich wyobraŝenia i "myśli" (taktykę i strategię działania). Stopień i jakość tych sugestii (przy jednoczesnej technicznej poprawności obrazowania) przekracza granicę pozorów rzeczywistości - nadaje całości znamiona realności i autonomiczności - sprawia, Ŝe to, co jest jedynie urojeniem (fantomem - obrazem elektronicznym) pojawia się przed uczestnikiem gry prawie osobiście i nosi pozory rzeczywistości. Gracz obcując z postaciami i zdarzeniami fikcyjnymi nastawia się w pewnej chwili na taki ich odbiór jak w przypadku przedmiotów rzeczywistych (zdarzeń realnych) i zachowuje się odpowiednio do tego angaŝując się w grę fizycznie i psychicznie." (Krzysztof Arkuszewski, Quake - fenomen społecznego odbioru gry komputerowej) Quake to (wraz z Doom'em) najbardziej znana i najbardziej oczekiwana z trójwymiarowych strzelanin. Quake jest jednocześnie symbolem brutalnej, ociekającej krwią gry komputerowej. Dla przeciwników. Bowiem miłośnicy darzą tę produkcję szczególnym uczuciem. Kto ma rację? O WYśSZOŚCI KOMPUTERA NAD TELEWIZOREM, CZYLI DLACZEGO GRANIE JEST TAKIE PRZYJEMNE... CóŜ takiego tkwi w grach komputerowych, Ŝe potrafimy siedzieć przed monitorem długie godziny, zapominając nie tylko o obowiązkach, ale takŝe spaniu i jedzeniu? W czym

15 przyjemność, jaką odczuwamy grając róŝni się od tej, której dostarcza lektura, radio czy film? Wypada się nad tym powaŝnie zastanowić. Pierwsza rzecz, którą moŝna na ten temat powiedzieć, to proste stwierdzenie, Ŝe lubimy grać, bo gry dostarczają nam rozrywki. No dobrze, ale wciąŝ nie wiemy, co skłania ludzi do poszukiwania takowej. Odpowiedzmy zatem na pytanie, czym jest dla ludzi rozrywka. "Rozrywka dla ludzi moŝe być: ucieczką od rzeczywistości lub sposobem izolowania się od niej; relaksem, uzyskiwaniem wewnętrznego zadowolenia kulturalnego lub estetycznego, seksualnym pobudzeniem." (Uniwersytet Gracza, wykład numer 9) Teraz wiemy juŝ, czemu ludzie potrzebują rozrywki. (W tym miejscu dłuŝszą chwilę zastanawiałam się, czy odpowiedz rzeczywiscie jest wystarczająca, ale w końcu uznałam, Ŝe owszem). Ale dlaczego komputer miałby dostarczać lepszej rozrywki niŝ kino? Gra komputerowa posiada jedną, niespotykaną w innych mediach cechę - interaktywność. Gracz nie jest biernym odbiorcą, ale aktywnym uczestnikiem zabawy. Oto moŝemy aktywnie brać udział w zabawie, bez koniecznej potrzeby angaŝowania innych osób. OtóŜ właśnie - moŝemy pokiwać głową z politowaniem - dla współczesnej młodzieŝy nie liczy się juŝ drugi człowiek... Stop, stop! Nie jest jeszcze aŝ tak źle - gracze uwielbiają zabawę w sieci, najwyraźniej Ŝywy i myślący przeciwnik stanowi większą atrakcję niŝ "sztuczna inteligencja" komputera. Potrzeba interakcji społecznych nie powinna w najbliŝszym czasie zniknąć z naszego Ŝycia... Interaktywność to sprawa najwaŝniejsza. Ale gra komputerowa posiada jeszcze inne przyciągające właściwości. Jest bowiem uosobieniem kultury postmodernistycznej, dokonuje się w niej zatarcie granic między fantazją a nauką, między wyrafinowaną techniką a barbarzyństwem, między Ŝyciem i miraŝem. Gra komputerowa jest czymś, co moŝna niemal w nieskończoność zgłębiać, uzyskując coraz to lepsze wyniki, dąŝąc do absolutnego mistrzostwa. Gry komputerowe umoŝliwiają pogrąŝenie się w zabawie na długie godziny, zapewniają duŝo emocjonujących przeŝyć, zastępując jednocześnie towarzystwo innych osób. Gry komputerowe zawsze pełnią rolę substytutu jakiejś rzeczy. MoŜe to być partner do gry w szachy, najnowszy model myśliwca, albo ekspansywnie rozwijająca się wytwórnia materiałów budowlanych, którą chcielibyśmy pokierować ku świetlanej przyszłości. Element zastępowania pojawi się zawsze, choć niekoniecznie w tym samym natęŝeniu. Między graczem a owymi miraŝami musi wystąpić sprzęŝenie zwrotne. Dzięki temu gracz moŝe zaangaŝować się w zabawę ciałem i umysłem, inaczej niŝ to się dzieje w przypadku percepcji nawet najbardziej fascynującego dzieła filmowego. Nareszcie moŝemy utoŝsamić się z wyimaginowanym bohaterem, decydować o jego postępowaniu, wpływać na wyimaginowaną rzeczywistość. To następny dobry powód do tracenia czasu przed monitorem. Następną rzeczą, która przyciąga nas do komputera, jest fakt Ŝe gra komputerowa zapewnia nam komfortowe poczucie bezpieczeństwa. Przegrana niczym nie grozi. Zawsze moŝna powrócić do zapisanego stanu gry, a w najgorszym razie zacząć od nowa. MoŜemy przeŝywać skrajnie ryzykowne sytuacje nie ruszając się z naszego nowego, obrotowego, fotela na kółkach. Kiedy juŝ nas zabiją spokojnie wyłączamy komputer i idziemy na spacer, aby następnego dnia spróbować ponownie z zastosowaniem innej taktyki.

16 Kolejna moŝliwa przyczyna, dla której nie moŝemy się rozstać z naszym obiektem fascynacji, jest uroda i wyjątkowość komputerowych światów. Ktoś moŝe powiedzieć, Ŝe niektóre z komputerowych światów są paskudnie nieurodziwe, i najprawdopodobniej moŝna się z nim zgodzić. Ale, jak wiadomo, ludzie róŝne gusta mają. To co dla jednych brzydkie, dla innych będzie "mroczne, klimatyczne i postindustrialne". Ale nie tylko gra pretenduje do miana ukochanego obiektu fascynacji. MoŜe mniej się o tym mówi, ale który gracz nie darzy uczuciem swojego komputera? Czemu przemawiamy czule do naszej maszyny i obiecujemy jej nowy procesor na Gwiazdkę? Kochamy nie tylko gry, ale wszystko, co ma związek z komputerami. To główny element idei, jaką jest "cyberkultura". ZAGROśENIA I POśYTKI Przeciwnicy gier komputerowych wymieniają wiele zgubnych skutków grania na komputerze. Miłośnicy tej odmiany rozrywki wysuwają kontrargumenty. Oprócz poglądów skrajnych natknąć się moŝna takŝe na opinie bardziej wywaŝone, uwzględniające zarówno zalety jak i wady gier komputerowych. Wypadałoby się zatem zastanowić, które z często wymienianych skutków spędzania czasu przed monitorem mają rzeczywiste znaczenie. Zacznijmy od najbardziej rzucającego się w oczy problemu, jakim jest brutalność występująca w wielu rozrywkowych programach. Agresja i przemoc Tego nie da się ukryć - wiele jeśli nie większość gier komputerowych zawiera sceny przemocy, dając do ręki przeciwnikom tej formy zabawy powaŝny argument. Powszechnie uwaŝa się, Ŝe zabawa w brutalne gry owocuje agresją w codziennym Ŝyciu. Aby rozwaŝyć sprawę dokładniej zastanówmy się czym jest agresja jako taka, i w jaki sposób powstaje. Zacznijmy, jak zwykle, od definicji: "Agresywność, skłonność do atakowania. 1. W znaczeniu węŝszym termin ten odnosi się do czyjegoś wojowniczego charakteru. 2. W sensie bardziej ogólnym agresywność wskazuje na dynamizm mocnej osobowości, jednostki nie uchylającej się ani od przezwycięŝania trudności, ani od walki. W jeszcze szerszym znaczeniu agresywność jest podstawową skłonnością, dzięki której istota Ŝywa moŝe zaspokoić swoje potrzeby witalne, w tym głównie Ŝywieniowe i seksualne. Dla wielu psychologów agresywność jest ściśle związana z frustracją: dziecko, któremu się zabroniło zabawy, dąsa się lub tupie ze złości. Jak zauwaŝa dowcipnie Freud, nawet lekarz moŝe podświadomie poczuć agresję wobec pacjentów, których nie potrafi wyleczyć. Agresywność moŝe mieć inne przyczyny: H. Montager (1988) badając reakcje dzieci pozbawionych snu zaobserwował u nich wybuchy agresji, po których następowały chwile głębokiego odizolowania od otoczenia. Agresywność u dzieci jest najczęściej spowodowana głębokim niezadowoleniem

17 wypływającym z niezaspokojenia ich potrzeby miłości lub poczucia braku własnej wartości. Gdy np. uczeń, który nie spełnia wymagań rodziców jest przez nich karany, nawet jeśli jego wysiłki były autentyczne, to postępowanie takie moŝe wywołać u niego bunt albo załamanie. Uczenie się postaw społecznych odgrywa duŝą rolę w hamowaniu agresji. P. Karli zwraca uwagę w ksiąŝce L'Homme agressif (Człowiek agresywny), Ŝe np. w pewnych społeczeństwach (np. na Tahiti czy w Meksyku) wszelkie przejawy agresywności są poddawane negatywnej ocenie społecznej, a nawet piętnowane. UwaŜa przeto, Ŝe i w naszym społeczeństwie dałoby się ograniczyć agresję metodami wychowawczymi, kształtując postawy altruistyczne i pozytywne wartości moralne." Norbert Sillamy: Słownik psychologii, KsiąŜnica, Katowice 1996 "Agresja, zachowanie zmierzające do niszczenia lub uszkadzania przedmiotów bądź ludzi, a nawet siebie (samoagresja), co moŝe prowadzić do samobójstwa. Agresja występuje jako reakcja na sytuację trudną lub jako następstwo frustracji i przejawia się w ataku werbalnym lub fizycznym. Częsty objaw nerwicy (obok lęku), moŝe teŝ występować jako utrwalona cecha osobowości." Wielka internetowa encyklopedia multimedialna WIEM Przypatrzmy się prze chwilę obu definicjom. Pierwsza z nich jest dość obszerna i wyjaśnia rzecz z psychologicznego punktu widzenia. Wynika z niej, Ŝe pewien poziom agresywności jest istocie Ŝywej, jaką jest człowiek, niezbędny do właściwego funkcjonowania. Następnie wymienione są najczęstsze przyczyny występowania nadmiernej i niekontrolowanej agresji. W końcu powiedziane jest, Ŝe ograniczenie agresywności moŝliwe jest dzięki właściwemu wychowaniu młodego człowieka. Druga definicja jest krótsza i bardziej zgodna z popularnym rozumieniem omawianego terminu. Nadmierna i niekontrolowana agresywność uwaŝana jest za przejaw "niedostosowania społecznego". Wymienia się (między innymi) trzy teorie wyjaśniające, skąd bierze się niedostosowanie społeczne. Są to: teoria uczenia się, teoria zróŝnicowanych powiązań i teoria frustracji - agresji. Przedstawmy je bliŝej. Teoria uczenia się Alberta Bandury wywodzi się wprost od Pawłowa i wiadomego psa. Czyli z behawioryzmu. NaleŜy do kierunków psychologii społecznej. Według niej zachowania agresywne naleŝą do najpowaŝniejszych form niedostosowania społecznego i a ich powstawanie opiera się na mechanizmie warunkowania pawłowowskiego. To znaczy na mechanizmie powstawania odruchów warunkowych. Odruch warunkowy to reakcja organizmu na neutralny sygnał (dzwięk dzwonka, zapalenie Ŝarówki), poprzedzona częstym powtarzaniem tego sygnału wraz z innym, który początkowo sam powodował ową reakcję. Człowiek, nie będąc psem, moŝe w toku społecznego uczenia się świadomie kontrolować bodźce, reakcje oraz wzmocnienia (Wzmocnienie - zdarzenie wywołane czynnikiem wzmacniającym np. nagrodą, pociągające za sobą utrwalenie danego zachowania). Dodatkowo występuje czynnik określany jako "wzmocnienie zastępcze" - człowiek nie musi sam doświadczyć wzmocnień, czyli kar i nagród, ale wystarczy Ŝe zaobserwuje, jak inni ich doświadczają. Dzięki temu moŝliwy jest proces "modelowania" - obserwator przyjmuje cechy innej osoby, będącej "modelem". Przykład: dziecko oglądając brutalny film, obserwując agresję u rodziców lub rodzeństwa przyswaja sobie agresywne zachowania na podstawie modelowania. Całość omawianej teorii moŝna ująć w stwierdzeniu, Ŝe największy wpływ na przystosowanie do Ŝycia w społeczeństwie ma doświadczenie, nabywane od pierwszych lat Ŝycia. Teoria zróŝnicowanych powiązań czyli teoria Sutherlanda ma następujące załoŝenia:

18 Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym. Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikacji. Zasadnicza część procesu uczenia się zachowań przestępczych zachodzi w obrębie grup pierwotnych. Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw, jak i konkretne kierunki motywacji, dąŝeń, racjonalizacji, postaw. W społeczeństwie, w którym wzory zachowań przestępczych funkcjonują na równi ze wzorami zachowań nie przestępczych, zachodzi zjawisko konfliktu kultur w odniesieniu do prawa. Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dąŝeń następuje przez określenie norm prawa jako sprzyjających lub niesprzyjających. Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyŝki określeń sprzyjających naruszeniu prawa nad określeniami niesprzyjającymi. ZróŜnicowane powiązania mogą mieć rozmaitą częstotliwość, czas trwania, przedmiotowość i intensywność. Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązanie z wzorami zachowania przestępczego i antyprzestępczego obejmuje te wszystkie mechanizmy, co i kaŝde uczenie się. ChociaŜ zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, to jednak za ich pomocą nie moŝna go wyjaśnić, poniewaŝ zachowanie nieprzestępcze jest wyrazem takich samych potrzeb i wartości. Ta teoria zakłada, Ŝe główną przyczyną występowania przestępczości jest uczenie się zachowania przestępczego poprzez nadwyŝkę kontaktów z wzorami takich zachowań. Popełnienie czynu karalnego jest aktem wolnej woli. Teoria frustracji-agresji łączy w sobie koncepcje psychoanalityczne i behawioryzm. Ma ona następujące załoŝenia: Pojawienie się agresji zawsze kaŝe domyślić się frustracji; KaŜda frustracja prowadzi do wystąpienia którejś z form agresji. Słowo "frustracja" wyjaśnia się trojako: Jest to przeszkoda, która pojawia się na drodze do celu, zewnętrzny czynnik związany z obiektywnie istniejącą sytuacją, w której podmiot wykonuje określone czynności zmierzające do celu. Jest to przerwanie ciągu czynności zmierzających do osiągnięcia celu, czyli pewien obiektywny skutek pojawienia się przeszkody. Przykre emocje będące efektem zablokowania czynności wiodących do osiągnięcia celu. Twórcy omawianej teorii uŝywali terminu "frustracja" w pierwszym i drugim znaczeniu. Natomiast słowo "agresja" jest tu rozumiane jako działanie w kierunku wyrządzenia szkody osobie lub przedmiotowi, przeciwko któremu jest skierowana. Według tej teorii, niemoŝność wyładowania frustracji za pomocą agresji rodzi jeszcze większą frustrację, a to z kolei przyczynia się do spotęgowania agresji. Dodatkowym czynnikiem psychologicznym jest przewidywanie kary. Jeśli frustracja jest większa od przewidywania kary, dochodzi do zachowań agresywnych.

19 Okazuje się jednak, Ŝe nie wszystkie przejawy agresji mają przyczynę we frustracji, i Ŝe nie kaŝda frustracja rodzi agresję, bowiem występuje dodatkowy czynnik uczenia się wzorów agresywnego zachowania. Wiadomo takŝe, Ŝe u osób które przeŝyły bardzo wiele frustracyjnych doświadczeń mechanizm powstawania agresji zostaje rozbudowany, a agresywne czyny stają się przyjemnością. Teraz moŝemy zastanowić się, czy brutalne gry komputerowe spełniają warunki wymienione w trzech podanych teoriach, jako czynnik sprzyjający powstawaniu agresji. Pierwsza z nich, teoria uczenia się zakłada Ŝe jednym ze sposobów uczenia się negatywnych zachowań jest obserwowanie modelu i przejmowanie jego cech. Wszystko wskazuje, Ŝe gra komputerowa odpowiedniego rodzaju mogłaby stać się takim modelem, tak samo jak brutalny film, choć siła oddziaływania nie będzie tak duŝa, jak przykład realnych osób - rodziców, rodzeństwa. Druga teoria, czyli teoria zróŝnicowanych powiązań, zakłada, Ŝe agresywny wzorzec zachowania moŝe być przyswojony poprzez interakcję z innymi osobami. Komputer nie jest człowiekiem, ale jego reakcje są przez ludzi zaprogramowane. Moglibyśmy stwierdzić, Ŝe ta akurat teoria albo nie bierze pod uwagę nowych wyzwań, jakie stawia przed nami "cyberkultura", albo nie uznaje gier komputerowych za zagroŝenie. Z drugiej strony, nieco naciągając niektóre pojęcia, moglibyśmy zauwaŝyć, Ŝe komputer i program komputerowy w pewien sposób komunikują się z uŝytkownikiem, a przekazując komunikaty o negatywnej treści mogą negatywnie wpłynąć na morale gracza. Trzecia z opisanych, teoria frustracji - agresji nakazuje nam spojrzeć na sprawę w inny sposób. OtóŜ agresję mogłaby wywołać gra, w którą gracz nie mógłby wygrać. Ewentualnie taka, w którą nie mógłby zagrać, na przykład na skutek zakazu rodziców, lub - w starszym wieku, z braku czasu. Z tego punktu widzenia gra komputerowa mogłaby nawet zminimalizować przejawy agresji, pozwalając na wyładowanie tejŝe w bezpieczny sposób, pod warunkiem Ŝe stopień trudności zabawy będzie dostosowany do umiejętności gracza. CóŜ z tego wszystkiego wynika? Jedyna rzecz, jaką moŝna stwierdzić z całą pewnością, to fakt, Ŝe problem wpływu brutalnych scen w grach komputerowych na poziom agresji grającego jeszcze długo będzie przedmiotem kontrowersji. Być moŝe nigdy nie dowiemy się, jak jest naprawdę. Aby pełniej i lepiej przedstawić omawianą kwestię, przytoczę kilka faktów i kilka opinii, które udało mi się wyszukać w ksiąŝkach, wytropić w internecie, bądź usłyszeć od znajomych. Na początek wyniki badania internetowej opinii publicznej, udostępnione na stronach Sonik net ( Pytanie brzmiało: "Czy Twoim zdaniem brutalne gry komputerowe mają wpływ na poziom przestępczości wśród nieletnich?". Odpowiedź "tak" wybrało 48 osób, czyli 40,68%, na odpowiedź przeczącą zdecydowało się 70 osób, co daje 59.32% respondentów, twierdzących, Ŝe brutalne gry nie mają wielkiego wpływu na zachowania przestępcze nieletnich. W ksiąŝce Sławomira Łukasza "Magia gier wirtualnych" znajdziemy rysunek ilustrujący wpływ gier o określonym stopniu agresywności na poziom tejŝe u męŝczyzn i kobiet. I tak, męŝczyzna grający w grę pozbawioną agresji staje się nieco spokojniejszy. Ten sam efekt wywoła zabawa grą zawierającą umiarkowaną ilość elementów agresywnych. Gra bardzo agresywna wywoła u przedstawiciela płci męskiej niewielki wzrost agresywności. W przypadku kobiet sprawa przedstawia się podobnie z tym, Ŝe gry całkiem

20 nieagresywne i wybitnie agresywane wywołają u nich mniej więcej dwukrotnie większy oddźwięk, niŝ w przypadku męŝczyzn. Natomiast gra o umiarkowanym stopniu agresji spowoduje, Ŝe przedstawicielka płci pięknej stanie się niezwykle łagodna. To daje do myślenia... Zanim zakończę intensywnie eksploatowany przez media, wątek przemocy w grach komputerowych przedstawię jeszcze kilka argumentów. często przytaczanych przez graczy na obronę ich ukochanej zabawy. Oto i one: My, gracze siedzimy sobie grzecznie w domach przed komputerami. Ci co napadają na staruszki i demolują przystanki autobusowe nie potrafiliby nawet komputera uruchomić. Gry komputerowe pozwalają w bezpieczny sposób odreagować nieprzyjemne przeŝycia i uwolnić się od agresji. Zło istniało na świecie na długo przed wynalezieniem gier komputerowych. Obecność pewnej dozy przemocy w rozmaitych produktach kultury jest zjawiskiem tak starym jak ludzkość. Gry komputerowe znajdują się jeszcze na "jarmarcznym" etapie rozwoju. W niedługim czasie stopią się z całością kultury, tak samo jak niegdyś kino. To by było na tyle, jeśli chodzi o agresję. UzaleŜnienie Następna przykra właściwość dotyczy nie tylko samych gier, ale techniki komputerowej jako takiej. Problem polega na tym, Ŝe od komputera, gier komputerowych, a w szczególności internetu moŝna się uzaleŝnić. Zwykłym obyczajem, przedstawmy, czym jest uzaleŝnienie: "UzaleŜnienie, stan osoby zaleŝnej od kogoś lub czegoś. MoŜna być uzaleŝnionym od toksycznej substancji, której zaŝywa się dla przyjemności albo Ŝeby uwolnić się od bólu. RozróŜnia się dwa rodzaje uzaleŝnienia: 1. UzaleŜnienie fizyczne, będące stanem przystosowania się organizmu do toksycznej substancji; jego skutkiem jest pojawienie się ostrych zaburzeń fizjologicznych i psychicznych w wypadku odstawienia narkotyku ("syndrom odstawienia"); 2. UzaleŜnienie psychiczne, charakteryzujące się nieprzepartym pragnieniem ponownego zaŝycia toksycznej substancji; jeśli okaŝe się to niemoŝliwe, uzaleŝniony popada w stan depresji lękowej." Norbert Sillamy, Słownik psychologii, KsiąŜnica, Katowice 1996 "Nałóg, mocno utrwalona skłonność do wykonywania mniej lub bardziej przyjemnych czynności, które są często szkodliwe dla zdrowia, a takŝe potępiane przez otoczenie, np.: alkoholizm, nikotynizm, narkomania. Źródło nałogu tkwi w przyjemnościach dostarczanych przez dane przedmioty, w potrzebie ucieczki w inny świat przed cierpieniem fizycznym czy zagroŝeniem. Walka z nałogiem jest bardzo trudna. Na podstawie wnikliwej diagnozy konieczne jest postępowanie terapeutyczne, np.: zmiana środowiska, stosowanie leków, psychoterapia." Wielka internetowa encyklopedia multimedialna WIEM Jak widać, uzaleŝnienie jest czymś cokolwiek nieprzyjemnym. W tradycyjnym pojęciu uzaleŝnienie wiąŝe się z zaŝywaniem jakiejś niebezpiecznej substancji. Teraz widzimy, Ŝe uzaleŝnienie moŝe dotyczyć takŝe przedmiotu lub czynności. Prasa komputerowa donosi: