4. Pró ba re kon struk cji to po gra fii Sta re go Mia sta w Szcze ci nie 45 Ry szard K. Bo rów ka, Bo le sław Wol ny

Transkrypt

1 28 Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum Od mo men tu za koń cze nia ba dań ar che olo gicz nych na Ryn ku Wa rzyw nym mi nę ło już spo ro cza su. Szcze gó ło we opra co wa nie po zy ska nych tam ma te ria łów przy pa dło jed nak w udzia le oso bom, któ re nie bra ły w nich bez po śred nie go udzia łu, co z pew no ścią nie uła twia ło za da nia. Dla te go pra gnie my wy ra zić wdzięcz ność tym wszyst kim ba da czom, któ rzy ze chcie li wspo móc nas swym do świad cze niem i wie dzą. Szczególne słowa podziękowania kierujemy pod adresem prof. Władysława Łosińskiego, który nie tylko zainspirował nas do podjęcia tego zadania, ale też podjął się trudu kierowania realizacją tematu 14 grantu PBZ/KBN/11/HO1/99. Zawsze mogliśmy liczyć na wsparcie i cenne uwagi merytoryczne prof. Lecha Leciejewicza, za co byliśmy i pozostaniemy niezmiernie wdzięczni. Korzystaliśmy także z notatek, dzienników i zapisków archeologów kie rujących badaniami wykopaliskowymi: mgr. Tadeusza Wieczorowskiego oraz mgr. Stefana Wesołowskiego, a także ówczesnych adeptów archeolo gii, którzy pozostawili w archiwum swoje studenckie dzienniki praktyk. Mamy nadzieję, że nasza wspólna praca spełni oczekiwania czytelników zainteresowanych dziejami Szczecina i stanowić będzie przyczynek do dal szych studiów i badań. 4. Pró ba re kon struk cji to po gra fii Sta re go Mia sta w Szcze ci nie 45 Ry szard K. Bo rów ka, Bo le sław Wol ny 45 Ni niej sze opra co wa nie sta no wi ko lej ną pró bę roz wią za nia pro ble mu przed sta wio ne go w ar ty ku łach Bo le sła wa Wol ne go (B. WOL NY 1971: 63 n.; 1983: 27 n.). Czyn ni ki kształ tu ją ce to po gra fię oko lic Szcze ci na Na roz wój rzeź by te re nu oko lic Szcze ci na zna czą cy wpływ wy wie ra ły róż no rod ne pro ce sy geo mor fo lo gicz ne, wśród któ rych na szcze gól ną uwa gę za słu gu ją: aku mu la cyj na i eg za ra cyj na dzia łal ność lą do lo dów; ero zyj na i aku mu la cyj na dzia łal ność wód roz to po wych wy pły wa ją cych w stre fie kra wę dzio wej lą do lo du; ero zyj na i aku mu la cyj na dzia łal ność wód rzecz nych; aku mu la cyj na i de fla cyj na dzia łal ność wia tru; ru chy sko ru py ziem skiej oraz wa ha nia po zio mu mo rza w okre sie post gla cjal nym; pro ce sy aku mu la cji tor fów na ob sza rach pod mo kłych; dzia łal ność an tro po ge nicz na. Rzeź ba po lo dow co wa oko lic Szcze ci na jest dzie łem lą do lo dów, któ re na su wa ły się z re jo nu Za to ki Bot nic kiej oraz Gór Skan dy na wii na te ren Ni żu Eu ro pej skie go, w tym rów nież na Ni zi nę Szcze ciń ską. Lą do lo dy te przy nio sły z ob sza ru Skan dy na wii oraz dzi siej sze go dna Bał ty ku ogrom ne ilo ści utwo rów mo re no wych oraz gła zów na rzu to wych. Z po wo du swo jej znacz nej miąż szo ści, do cho dzą cej tu taj do oko ło m (G.S. BO UL TON, G.D. SMITH, A.S. JO NES, J. NEW SO ME 1985; J.E. MOJ SKI 1995), wy wie ra ły ogrom ny na cisk na osa dy znaj du ją ce się w ich pod ło żu. Na cisk ten po wo do wał, że w stre fie kra wę dzi lą do lo du do cho dzi ło czę sto do wy ci ska nia skał ila stych i mar gli stych z więk szych głę bo ko ści na po wierzch nię te re nu i tym sa mym do za bu rza nia nor mal ne go ukła du warstw. W ten spo sób w miej scach dłuż sze go po sto ju kra wę dzi lą do lo du two rzy ły się roz le głe wzgó rza mo ren czo ło wych zbu do wa nych nie tyl ko z osa dów gla cjal nych, ale rów nież z utwo rów star szych, wy ci śnię tych z pod ło ża. Tak

2 Wprowadzenie po wsta ły, mię dzy in ny mi, Gó ry Bu ko we, Wzgó rza War szew skie i Wał Stob niań ski 46 oraz mo re ny czo ło we na Wo li nie 47 i Uzna mie 48. W mo re nach tych, oprócz miąż szych se rii osa dów czwar to rzę do wych, bar dzo czę sto po ja wia ją się izo lo wa ne łu ski i po rwa ki mar gli i wa pie ni kre do wy ch 49 oraz oli go ceń skich iłów sep ta rio wy ch 50. Ostat nia po kry wa lo do wa, zwią za na z tzw. zlo do wa ce niem wi sły (zlo do wa ce nie bał tyc kie), za ję ła Ni zi nę Szcze ciń ską oko ło lat te mu (S. KO ZAR SKI 1986; K. ROT NIC KI, K.R. BO RÓW KA 1991; 1995). Pod wpły wem na po ru oraz za ni ku te go lą do lo du zo sta ła w znacz nej mie rze prze bu do wa na wcze śniej sza rzeź ba te re nu. Kra jo braz, któ ry ob ser wu je my dzi siaj, ufor mo wał się przede wszyst kim w okre sie ostat nich lat (S. KO ZAR SKI 1986; ATLAS GEO LO GICZ NY 1995), tj. po czy na jąc od mo men tu, kie dy lą do lód za czął się tu taj wy ta piać, a w po bli żu je go wy co fu ją cej się na pół noc kra wę dzi two rzył się no wy ze spół form po lo dow co wych kształ to wa nych za rów no przy współ udzia le sa me go lą do lo du, jak i wód roz to po wych uwal nia nych pod czas je go top nie nia (A. KAR CZEW SKI 1968). W tym cza sie po wsta ły ze spo ły po lo dow co wych form mo re no wych, a zwłasz cza cią gi wzgórz mo ren czo ło wych, po mię dzy któ ry mi for mo wa ły się rów nin ne lub lek ko fa li ste po wierzch nie wy so czyzn den no mo re no wych, zbu do wa nych z gli ny zwa ło wej. Wy so czy zny te są miej sca mi roz cię te do li na mi wód roz to po wych oraz głę bo ki mi ryn na mi sub gla cjal ny mi, któ rych śla dem jest w Szcze ci nie mię dzy in ny mi ryn na Je zio ra Głę bo kie go łącz nie z Niec ką Nie bu szew ską. Oko ło lat te mu po łu dnio wa kra wędź te go lą do lo du znaj do wa ła się już na ob sza rze dzi siej szej niec ki Bał ty ku, gdyż w tym cza sie te ren Za to ki Po mor skiej był wol ny od lo du, a na je go po wierzch ni roz wi ja ły się pierw sze tor fo wi ska i je zio ra 51. Jed no cze śnie, wraz z po stę pu ją cym za ni kiem lą do lo du, za czął roz wi jać się na Ni zi nie Szcze ciń skiej no wy sys tem do lin zwią za ny z do pły wem wód pra Od ry. Rze ka ta, pły ną ca wcze śniej na za chód Pra do li ną To ruń sko Eber swaldz ką, prze ła ma ła się w oko li cach Ce dy ni na pół noc ny wschód, wy ko rzy stu jąc daw ną ryn nę sub gla cjal ną. W ten spo sób ufor mo wał się prze ło mo wy od ci nek dol nej Od ry po mię dzy Ce dy nią a Szcze ci nem, a tak że stro me kra wę dzie tej do li ny, roz ci na ją ce po wierzch nie wy so czyzn mo re no wych (A. KAR CZEW SKI 1968). Póź no gla cjal ny i ho lo ceń ski roz wój do li ny Od ry był w du żej mie rze uza leż nio ny od wa hań po zio mu zbior ni ków wod nych roz wi ja ją cych się w niec ce Bał ty ku. Na po cząt ku ho lo ce nu Od ra pły nę ła dnem dzi siej szej Za to ki Po mor skiej w kie run ku pół noc no za chod nim do tzw. Głę bi Ar koń skiej, a na stęp nie w kie run ku pół noc no wschod nim do Mo rza Yol dio we go, zaj mu ją ce go mię dzy in ny mi naj głęb szą część Ba se nu Born holm skie go (O. KOLP 1986). W mia rę pod no sze nia się po zio mu mo rza na stę po wa ło szyb kie skra ca nie do li ny Od ry. Na po cząt ku trans gre sji li to ry no wej (oko ło 8000 lat BP) jej uj ście do ów cze sne go mo rza Bał tyc kie go znaj do wa ło się już na wschód od Ru gii w po bli żu Przy ląd ka Ja smund, na rzęd nej oko ło 30 m. Na to miast pod czas mak si mum tej trans gre sji (oko ło 5000 lat BP), za to ka mo rza li to ry no we go się ga ła głę bo ko w obec ną do li nę dol nej Od ry, co naj mniej aż po Szcze ci n 52. Od cię cie tej za to ki od mo rza przez szyb ko na ra sta ją ce mie rze je w re jo nie Bra my Świ ny (K. KE IL HACK 1912; Z. PRU SIN KIE WICZ, B. NO RYŚ KIE WICZ 1966) spo wo do wa ły czę ścio we za sy pa nie i za ba gnie nie jej od cin ka po łu dnio we go od Szcze ci na po Roz to kę Od rzań ską Por. B. KRY GOW SKI 1959; A. KAR CZEW SKI 1968; R. DO BRAC KI 1983a; 1983b; A. PIO TROW SKI 1983b. 47 Por. S. ŻYN DA 1962; R.K. BO RÓW KA, T. GO SLAR, A. PAZ DUR 1999; Por. H. KLIE WE Du że wy ro bi ska mar gli i wa pie ni kre do wych znaj do wa ły się jesz cze w pierw szej po ło wie XX w. w Gó rach Bu ko wych (ce men tow nia Stern w Zdrojach) oraz we Wzgó rzach War szew skich (E. WŁO DAR CZYK 1994: ). 50 Oli go ceń skie iły sep ta rio we by ły do nie daw na eks plo ato wa ne ja ko su ro wiec ce ra micz ny w Gó rach Bu ko wych i we Wzgó rzach War szew skich, tak że w du żych wy ro bi skach w Nie bu sze wie oraz Śmierd ni cy (J. ZIĘ BA KOW SKI 1983: 49 55; R. DO BRAC KI 1983a: 162; P. PIO TROW SKI 1983a: 163a). 51 Por. R. KRA MAR SKA, Z. JUR GOW SKA 1991; J. KRZY MIŃ SKA, P. PRZE ŹDZIEC KI W cza sie ba dań geo lo gicz nych zmie rza ją cych do opra co wa nia Ma py Geo lo gicz nej Dna Bał ty ku w ska li 1: (ar kusz Dziw nów, Szcze cin) udo ku men to wa no ist nie nie sze re gu sta no wisk ko pal nych osa dów ba gien nych, z któ rych naj star sze zo sta ły stwier dzo ne w otwo rze W 4 zlo ka li zo wa nym 26 km na pół noc od brze gu mo rza w Dziw no wie (R. KRA MAR SKA, Z. JUR GOW SKA 1991). Ich wiek zo stał okre ślo ny na pod sta wie da to wań ra dio wę glo wych na prze dział cza su od ± 220 lat BP (Gd 2928) do ± 300 lat BP (Gd 4336). 52 Por. R.K. BO RÓW KA, T. DU DA w dru ku. Piasz czy ste osa dy mo rza li to ry no we go z licz ny mi musz la mi Car dium glau cum zna ne są z wier ceń wy ko na nych w re jo nie Mię dzy odrza przy uli cy Gór no ślą skiej.

3 30 Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum 53 Por. B. WOL NY 1969; TAR TU 1973: 76; A. MA JEW SKI, Z. DZIA DZIUSZ KO Na ob sza rze Mię dzy odrza, po mię dzy ko ry ta mi rzecz ny mi, stwier dzo no wy stę po wa nie warstw tor fu ni skie go (M. JA SNOW SKI 1962; T. DU DA 1999). Po dob ny typ se dy men ta cji we współ cze snej do li nie rze ki ana sto mo zu ją cej opi sa no ostat nio (R. GRA DZIŃ SKI i in ni 2000). Wspo mnia ne zmia ny po zio mu mo rza u wy brze ży Po łu dnio we go Bał ty ku by ły zwią za ne za rów no z izo sta tycz ny mi ru cha mi sko ru py ziem skiej w re jo nie za ję tym przez ostat nie zlo do wa ce nie, jak i z ogól no świa to wym wzro stem po zio mu mórz i oce anów w re zul ta cie wy to pie nia się lą do lo dów kon ty nen tal nych w Ame ry ce Pół noc nej oraz Skan dy na wii. Sil nym, wy nu rza ją cym ru chom pio no wym sko ru py ziem skiej w Skan dy na wii (do cza sów współ cze snych oko ło 300 m w cen trum wy pię trze nia w Za to ce Bot nic kiej) to wa rzy szy ły ob ni ża ją ce ru chy sko ru py w re jo nie Po łu dnio we go Bał ty ku oraz jed no cze sny wzrost po zio mu oce anu świa to we go. Skut ki dzia ła nia obu tych czyn ni ków ob ser wo wa ne są rów nież w do bie współ cze snej dzię ki ob ser wa cjom ma re ogra ficz nym i okre so wo po wta rza nym ni we la cjom pre cy zyj nym. Uzy ska ne da ne lo ku ją Szcze cin w prze dzia le od 1 do 2 mm rocz ne go ob ni ża nia się te re nu wzglę dem po zio mu wód, przy czym war to ści te są po da wa ne z do kład no ścią do rocz ne go 0,5 mm 53. Stop nio wy wzrost po zio mu mo rza i ob ni ża nie te re nu w oko li cach Szcze ci na po wo do wa ło od po wied nie zmniej sza nie się spad ku lu stra wo dy w do li nie dol nej Od ry oraz słab nię cie nur tu rze ki. W kon se kwen cji po wo do wa ło to wzrost aku mu la cji osa dów w ob rę bie wcze śniej ufor mo wa nych ko ryt oraz po stę pu ją ce za ba gnia nie te ra sy za le wo wej. Le ni wie pły ną ce wo dy, okre so wo ta mo wa ne przez cof ki od mor skie, sprzy ja ły pro ce so wi za ra sta nia brze gów ko ryt rzecz nych trzci ną i ro ślin no ścią szu wa ro wą. W ten spo sób w do li nie dol nej Od ry wy kształ cił się ana sto mo zu ją cy układ ko ryt rzecz nych, od zna cza ją cy się znacz ną sta bil no ścią. Po mię dzy ko ry ta mi, na ba gni stej te ra sie za le wo wej, aku mu lo wa ne by ły osa dy o cha rak te rze lim nicz no ba gien nym, sta le na ra sta ją ce ku gó rze 54. W re jo nie Szcze ci na osa dy te osią ga ją miąż szość do cho dzą cą na wet do 10 m (M. JA SNOW SKI 1962; W. KIE REŚ 1979; T. DU DA 1999). Ta ki spo sób roz wo ju dna do li ny Od ry w oko li cach Szcze ci na trwał przez ostat nie 4000 lat i zo stał zmie nio ny do pie ro w XIX w., w wy ni ku prac re gu la cyj nych oraz roz bu do wy por tu szcze ciń skie go. W cią gu kil ku ostat nich ty siąc le ci ba gni sta do li na Od ry by ła od dzie lo na wy so ki mi kra wę dzia mi od po wierzch ni wy so czy zno wych. Ich wy so kość stop nio wo zmniej sza ła się w wy ni ku po stę pu ją ce go za ba gnie nia dna do li ny i pio no we go przy ro stu tor fów oraz osa dów flu wial nych. Sa me kra wę dzie by ły w za sa dzie sta bil ne, zwłasz cza gdy po ra sta ła je na tu ral na ro ślin ność le śna. Rze ka ana sto mo zu ją ca, pły ną ca w ob rę bie ko ryt utrwa lo nych przez ro ślin ność wod ną i trzci nę, nie pod ci na ła bo wiem zbo czy do lin nych. Po mię dzy skraj ny mi ko ry ta mi a zbo czem do li ny roz wi jał się co raz szer szy pas szu wa rów i za ro śli wierz bo wych, utrud nia ją cych do stęp do rze ki. Sy tu acja ta za czę ła się zmie niać do pie ro pod wpły wem dzia łal no ści czło wie ka. Pierw sze zmia ny mo gły być za po cząt ko wa ne w okre sie halsz tac kim, kie dy to po wstał gród obron ny na obec nym Wzgó rzu Zam ko wym (S. WE SO ŁOW SKI 1983a: ). W tym cza sie w re zul ta cie od le sie nia kra wę dzi do li ny mo gły zo stać uru cho mio ne pro ce sy de nu da cyj ne na jej zbo czach. Roz mia ry po wsta łych wów czas zmian w kra jo bra zie by ły za pew ne ogra ni czo ne, gdyż czas użyt ko wa nia ów cze sne go gro du szcze ciń skie go sza cu je się na oko ło 150 lat (S. WE SO ŁOW SKI 1983a: 311). Po waż niej sze zmia ny rzeź by stre fy kra wę dzio wej do li ny w re jo nie Pod zam cza zo sta ły praw do po dob nie za po cząt ko wa ne do pie ro w VIII w. n.e. w związ ku z roz wo jem osa dy w miej scu daw ne go gro du kul tu ry łu życ

4 Wprowadzenie 31 kiej (L. LE CIE JE WICZ, T. WIE CZO ROW SKI 1983: 533), a zwłasz cza z nie co póź niej szą bu do wą no we go gro du na Wzgó rzu Zam ko wym oraz pod gro dzia na ni skiej te ra sie Od ry (L. LE CIE JE WICZ, T. WIE CZO ROW SKI 1983: 358). Współ cze sna mor fo lo gia i bu do wa geo lo gicz na stre fy kra wę dzio wej i dna do li ny dol nej Od ry w re jo nie Wzgó rza Zam ko we go i Sta re go Miasta Wzgó rze Zam ko we jest frag men tem wy so czy zny mo re no wej o wy so ko ści oko ło 25 m n.p.m. Przy le ga ono bez po śred nio do kra wę dzi do li ny Od ry, opa da ją cej stro mo w kie run ku dna do li ny. Kra wędź ta jest czę ścio wo roz człon ko wa na, przy czym we współ cze snej rzeź bie moż na wy róż nić w czę ści pół noc nej tzw. Pa rów Zam ko wy, któ rym bie gła daw na uli ca Wy sza ka, a obec nie jest po pro wa dzo na Tra sa Zam ko wa. Dno te go pa ro wu sta no wił tzw. Rów Zam ko wy, ist nie ją cy do po ło wy XX w. Na po łu dnie od Wzgó rza Zam ko we go kra wędź do li ny jest bar dziej ła god na, przy czym moż na w jej ob rę bie wy róż nić śla dy daw nych roz cięć ero zyj nych, z któ rych naj wy raź niej sze zo sta ło wy ko rzy sta ne do po pro wa dze nia tra sy ko mu ni ka cyj nej pro wa dzą cej w kie run ku Mo stu Dłu gie go (dzi siej sza uli ca Ks. Kar dy na ła Wy szyń skie go). Pod wzglę dem bu do wy geo lo gicz nej oma wia ny frag ment wy so czy zny mo re no wej jest zbu do wa ny nie mal od po wierzch ni z gli ny zwa ło wej, acz kol wiek miej sca mi wy stę pu je na niej nie zbyt gru ba po kry wa piasz czy sta (np. w re jo nie uli cy Tkac kiej). Miąż szość gli ny jest zmien na i do cho dzi mak sy mal nie do oko ło m 55. Po ni żej wy stę pu ją pia ski i żwi ry mię dzy gli no we, o gru bo ści oko ło 10 m, sta no wią ce wy raź ny po ziom wo do no śny. Spo czy wa ją one na dol nym po kła dzie gli ny zwa ło wej, ufor mo wa nej pod czas zlo do wa ce nia od ry (star sza fa za zlo do wa ce nia środ ko wo pol skie go). Współ cze sna kra wędź wy so czy zny jest tyl ko czę ścio wo wi docz na na po wierzch ni te re nu. Znacz na jej część ma cha rak ter ko pal ne go pod cię cia ero zyj ne go, któ re go dno znaj du je się na głę bo ko ści m p.p.m. i jest wy ście lo ne wy raź nym bru kiem ero zyj ny m 56. Kra wędź ta jest obec nie za ma sko wa na gru bo okru cho wy mi osa da mi flu wio gla cjal ny mi po cho dzą cy mi ze schył ku zlo do wa ce nia wi sły, a tak że piasz czy sty mi osa da mi rzecz ny mi z okre su wcze sno ho lo ceń skie go oraz utwo ra mi muł ko wo ila sty mi, a zwłasz cza ba gien ny mi, na ra sta ją cy mi w mia rę pod no sze nia się po zio mu wo dy w do li nie dol nej Od ry. Ca łość tych osa dów jest przy kry ta gru bą se rią na sy pów an tro po ge nicz nych z licz ny mi war stwa mi kul tu ro wymi, któ rych miąż szość jest naj więk sza w bez po śred nim są siedz twie obec nej pod sta wy kra wę dzi wy so czy zny. W ob rę bie utwo rów an tro po ge nicz nych po ja wia ją się nie kie dy prze war stwie nia gli nia ste lub gli nia sto piasz czy ste, świad czą ce o okre so wym uru cha mia niu pro ce sów de nu da cyj nych na stro mej kra wę dzi wy so czy zny 57. To po gra fia szcze ciń skie go Sta re go Mia sta we wcze snym śre dnio wie czu Za ło że nia me to dycz ne re kon struk cji to po gra fii Re kon struk cję to po gra fii Sta re go Mia sta w Szcze ci nie opar to na: ana li zie współ cze snych zmian sy tu acyj no wy so ko ścio wych na te re nie Sta re go Mia sta, szcze gól nie w świe tle po mia rów oto cze nia Zam ku z po cząt ku XX w. 58 ; ana li zie opi sów pro fi li kil ku set sond i wier ceń geo lo gicz no in ży nier skich z re jo nu Sta re go Mia sta 59 ; 55 Ta kie miąż szo ści gór ne go po kła du gli ny zwa ło wej stwier dzo no w wier ce niach zlo ka li zo wa nych w re jo nie ulic Tkac kiej, Ka szub skiej i Ma ło pol skiej; nie jest jed nak wy klu czo ne, że ten po kład gli ny jest dwu dziel ny, przy czym je go dol na część by ła by zwią za na ze zlo do wa ce niem war ty (młod sza fa za zlo do wa ce nia środ ko wo pol skie go). 56 Ist nie nie ko pal nej kra wę dzi pod ci na ją cej wy so czy znę mo re no wą w re jo nie Sta re go Mia sta zo sta ło do sko na le udo ku men to wa ne na szcze gó ło wej ma pie geo lo gicz nej Pol ski w ska li 1:50 000, ark. Szcze cin; R. DO BRAC KI Śla dy spły wów gli nia ste go bło ta z kra wę dzi wy so czy zny na pod mo kłą po wierzch nię dna do li ny Od ry stwier dzo no w kil ku wier ce niach, a tak że w wy ko pie ar che olo gicz nym usy tu owa nym po ni żej skar py zam ko wej przy uli cy Pa nień skiej. 58 W opra co wa niu wy ko rzy sta no ma te ria ły geo de zyj ne i kar to gra ficz ne z by łej Miej skiej Pra cow ni Geo de zyj nej oraz Miej skie go Ośrod ka Do ku men ta cji Geo de zyj nej i Kar to gra ficz nej w Szcze ci nie. 59 Opi sy ar chi wal nych do ku men ta cji geo lo gicz nych uzy ska no z In sty tu tu Ar che olo gii i Et no lo gii PAN Od dział w Szcze ci nie oraz firm Geo pro jekt i Geo tech ni ka w Szcze ci nie, a tak że z Pań stwo we go In sty tu tu Geo lo gicz ne go Od dział w Szcze ci nie.

5 32 Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum 60 Nie któ re da ne ar che olo gicz ne uzy ska no z In sty tu tu Ar che olo gii i Et no lo gii PAN Od dział w Szcze ci nie, Pra cowni Ar che olo gicz nej Zam ku Ksią żąt Po mor skich w Szcze ci nie oraz bez po śred nio od mgr. Eu ge niu sza Wil goc kie go. 61 Wspo mnia na oko li ca w do sko na ły spo sób ilu stru je daw ne ukształ to wa nie kra wę dzi wy so czy zny w re jo nie Wzgórza Zam ko we go. Kra wędź wy so czy zny, stro mo opa da ją ca ku do li nie Od ry, jest po cię ta pa ro wa mi i ob ni że nia mi te renu o cha rak te rze nie cek ero zyj no de nuda cyj nych. W ich ob rę bie spo ty ka się licz ne drob ne wy pły wy wód grun towych, za si la ją cych nie wiel kie stru mienie, wy sy cha ją ce w okre sach su szy. Sa ma kra wędź jest więc czę ścio wo roz człon ko wa na i skła da się z ko pu lastych pa gór ków, zro śnię tych u na sa dy z trzo nem wy so czy zny. U jej pod nó ża roz po ście ra ją się te re ny ba gien ne i torfo wi ska. 62 Ten typ na tu ral nej kom pak cji osa dów miał nie co mniej sze zna cze nie w ob sza rze przy le ga ją cym bez po śred nio do kra wę dzi wy so czy zny, gdzie jed no cze śnie ob ser wu je się naj mniej szą gru bość osa dów flu wial nych. wy ni kach ba dań ar che olo gicz nych prze pro wa dzo nych na Wzgó rzu Zam ko wym oraz Pod zam czu 60 ; ma te ria le iko no gra ficz nym, po cho dzą cym z cza sów od koń ca XVI w.; ana li zie współ cze snej rzeź by stre fy kra wę dzio wej wy so czy zny mo re no wej w re jo nie Usto wa i Ku ro wa, cha rak te ry zu ją cej się sto sun ko wo nie wiel kim prze kształ ce niem an tro po ge nicz nym, a jed no cze śnie po sia da ją cej nie mal iden tycz ne wa run ki geo lo gicz no mor fo lo gicz ne i hy dro ge olo gicz ne 61. Przy roz pa try wa niu me cha ni zmów de cy du ją cych o two rze niu się po wierzch ni te ra sy za le wo wej Od ry należy uwzględnić fakt, iż zmia ny w po zio mie wód mor skich mia ły i ma ją bez po śred ni wpływ na zmia ny po zio mu zwier cia dła wód rze ki, wy no szą ce go obec nie w sta nie śred nim wie lo let nim +0,1 m n.p.m. Do ko nu jąc pró by re kon struk cji to po gra fii dla okre su wcze sno śre dnio wiecz ne go, za ło żo no wiel kość ob ni ża nia się te re nu wzglę dem po zio mu wód o 1,9 mm rocz nie (B. WOL NY 1969). Ko niecz ny był przy tym wgląd w kształ to wa nie się rzeź by te re nu i sto sun ków wod nych w okre sie od le glej szym. Tak więc, eks tra po lu jąc wiel kość wzro stu po zio mu wód, moż na za ło żyć, że w okresie, gdy na Wzgó rzu Zam ko wym funk cjo no wa ła osa da lud no ści kul tu ry łu życ kiej, ze ro śred nie go po zio mu wód w Od rze wy no si ło oko ło 5,1 m po ni żej po zio mu mo rza. Wów czas to więk szość ob sza ru te ra sy za le wo wej sta no wi ła grunt piasz czy sto gli nia sty i piasz czy sty. Ba gna i tor fo wi ska by ły tu na ogół dzie łem wie ków póź niej szych. Ob szer niej sze tor fo wi ska roz po ście ra ły się na po łu dnie od No we go Ryn ku. Są to istot ne in for ma cje dla pro gra mo wa nia ba dań ar che olo gicz nych. W ni niej szym opra co wa niu, od mien nie niż w dwóch po przed nich, wy so ko ści te re nu po da wa ne są zgod nie z po zio mem od nie sie nia ni we la cji geo de zyj nej mia sta, ma ją cej swe źró dło w po zio mie od nie sie nia Am ster dam. Ma to na ce lu uprosz cze nie po rów ny wa nia rzęd nych wy so ko ścio wych re kon struk cji kar to gra ficz nej z da ny mi po cho dzą cy mi z ob ser wa cji geo lo gicz nych i ar che olo gicz nych oraz z ma pa mi współ cze sny mi. Wo bec po wyż sze go, na ma pie przed sta wia ją cej re kon struk cję to po gra fii te re nu wpro wa dzo no dwie nie ty po we war stwi ce, a mia no wi cie: war stwi cę o rzęd nej 2,3 m, bę dą cej praw do po dob ną wy so ko ścią śred nie go po zio mu wód w ro ku 700 A.D. ( ze ro w ro ku 700); war stwi cę o rzęd nej 1,6 m, bę dą cej praw do po dob ną wy so ko ścią śred nie go wy so kie go po zio mu wód, a więc bę dą cej rzęd ną, do któ rej te ren był za le wa ny pod czas co rocz nych wez brań. Okre śle nie pier wot nych rzęd nych wy so ko ści ana li zo wa ne go ob sza ru jest z kil ku po wo dów trud ne i pro ble ma tycz ne. Nie moż na bo wiem nie uwzględ nić wpły wu na stę pu ją cych czyn ni ków, po wo du ją cych zmia ny w na war stwie niach: na tu ral nej kom pak cji mło dych, ho lo ceń skich pia sków flu wial nych wraz z upły wem cza su oraz przy ro stem ob cią że nia, np. w wy ni ku aku mu la cji no wych warstw na dnie do li ny. Kom pak cja ta by ła naj bar dziej zna czą ca na ob sza rach od zna cza ją cych się naj więk szą gru bo ścią se rii osa dów flu wial ny ch 62 ; za gęsz cza nia i wy pie ra nia prze po jo nych wo dą grun tów tor fia stych i osa dów flu wial nych pod wpły wem na ci sków zwią za nych z ich ob cią że niem przez bu dow le; wy płu ki wa nia pod po wierzch nio wych warstw luź nych pia sków drob no ziar ni stych w kie run ku ko ry ta Od ry przez wo dy grun to we, spły

6 Wprowadzenie 33 wa ją ce pod ci śnie niem hy dro sta tycz nym z war stwy wo do no śnej ufor mo wa nej w ob rę bie mię dzy gli no wych utwo rów flu wio gla cjal ny ch 63. Pro ces ten mógł prze bie gać szcze gól nie in ten syw nie do cza su obu do wa nia ko ry ta Od ry Za chod niej kon struk cja mi drew nia ny mi. Je go zna cze nie zma la ło za pew ne jesz cze bar dziej od po ło wy XIX w., gdy wzdłuż brze gów Od ry Za chod niej za czę to bu do wać be to no we i ka mien ne na brze ża por to we, wzmoc nio ne głę bo kim pa lo wa niem się ga ją cym do oko ło 11 m (H. LE SIŃ SKI 1975; R. TECH MAN 1999; T. BIA ŁEC KI 2000). Z przed sta wio nych przy czyn do kład ność okre śle nia na ma pie rzęd nych wy so ko ści te re nu jest zróż ni co wa na, jed nak nie mniej sza od ±1 m. Trud no ści na strę cza ło zwłasz cza frag men ta rycz ne przed sta wie nie war stwic o ce chach 1,6 i 2,3 m. W po szu ki wa niu li nii brze go wej rze ki na le ża ło pa mię tać, że przy zmien nym po zio mie wód, w gra ni cach ±0,7 m w sto sun ku do sta nu śred nie go, na te re nie pła skim o nie wiel kich de ni we la cjach li nia brze go wa by ła nad zwy czaj zmien na. Z te go wzglę du ja ko istot ny ele ment to po gra fii okre ślo no gra ni cę mię dzy pły ci zna mi przy brzeż ny mi a głę bo kim nur tem rze ki. Przy okre śle niu prze bie gu wschod niej li nii brze go wej po słu żo no się przede wszyst kim ma te ria ła mi iko no gra ficz ny mi i kar to gra ficz ny mi. Głów ne for my te re nu we wcze snym śre dnio wie czu, oko ło ro ku 700 (ryc ) Naj bar dziej wy ra zi stą for mą uroz ma ica ją cą stre fę kra wę dzio wą wy so czy zny mo re no wej był nie wąt pli wie Pa rów Zam ko wy. Je go po wsta nie wią za ło się za pew ne z pro ce sa mi ero zyj ny mi dzia ła ją cy mi od mo men tu ustą pie nia lą do lo du do po cząt ku ho lo ce nu. We wcze snym śre dnio wie czu sze ro ki wy lot pa ro wu są sia do wał od po łu dnia ze stro mą kra wę dzią Wzgó rza Zam ko we go, osią ga ją cą wów czas wy so kość oko ło 20 m. Na pół noc od pa ro wu kra wędź wy so czy zny by ła znacz nie ła god niej sza, co po twier dza ją póź niej sze prze ka zy iko no gra ficz ne. Przed sta wia ją to mię dzy in ny mi ry sun ki Szcze ci na spo rzą dzo ne przez Hen ry ka Ko te w 1625 r., Por tiu sa z 1631 r. i Scha eviu sa z 1659 r. (B. WOL NY 1983: 30 31). Z in ter pre ta cji da nych uzy ska nych w otwo rze wiert ni czym zlo ka li zo wa nym w Pa ro wie u pod nó ża Wzgó rza Zam ko we go wy ni ka, że dno pa ro wu znaj do wa ło się w oma wia nym okre sie oko ło 1 m po nad po zio mem wód Od ry. Da lej ku za cho do wi, w oko li cy ko ścio ła św. Pio tra i Paw ła, dno pa ro wu znaj do wa ło się co naj mniej na wy so ko ści m n.p.m., co wy ni ka z re kon struk cji, przy któ rej po słu żo no się wiel ko ścią mak sy mal nych na tu ral nych spa dów na zbo czach pa gór ków w oko li cy Usto wa (B. WOL NY 1971: 68), a tak że lo ka li za cją mu ru obron ne go mia sta i mu ru ota cza ją ce go ko ściół we dług pla nu mia sta z 1721 r. (M. WE HR MANN 1911: ). Brak da nych nie po zwa la na ści słe usta le nie za rów no dal sze go prze bie gu pa ro wu w kie run ku za chod nim, jak i je go tam głę bo ko ści. Roz wią za nie te go pro ble mu jest nie zmier nie trud ne, gdyż bu do wa fos wo kół śre dnio wiecz ne go mia sta do pro wa dzi ła do da le ko idą cych prze kształ ceń rzeź by te re nu. Wia do mo je dy nie, że ob ni że nia znaj du ją ce się da lej na za chód, w oto cze niu Po mni ka Wdzięcz no ści, osią ga ły już wy so kość oko ło 16 do 18 m n.p.m. (B. WOL NY 1971: 31). Do mi nu ją cą po zy cję nad oma wia ną czę ścią do li ny Od ry zaj mo wa ło Wzgó rze Zam ko we, o prze stron nej czę ści szczy to wej. Od stro ny po łu dnio wej by ło ono ogra ni czo ne pier wot nie głę bo kim pa ro wem, prze bie ga ją cym 63 Ist nie nie ta kiej ewen tu al no ści po twier dzi ły ob ser wa cje wód na po ro wych prze do sta ją cych się pod ci śnie niem do wy ko pów ar che olo gicz nych po prze bi ciu war stwy na mu łów ila stych spo czy wa ją cych bez po śred nio pod osa da mi tor fo wy mi oraz naj star szy mi war stwa mi kul tu ro wy mi.

7 Wprowadzenie 35 Ryc. 18. Topografia terenu Stare go Miasta w Szczecinie od rzańska przestrzeń wodna w 700 r.: szrafura gęsta wody żeglowne głębokie, szrafura rzadsza wody płytkie, do stępne dla łodzi okresowo, przy wyższych stanach wody w rze ce. Oprac. B. Wolny Fig. 18. Topography of the area of the Old Town in Szczecin Oder water space in 700 AD: thick hachure deep navigable waters, thinner hachure shal low waters, accessible for boats periodically, at higher water sta ges in the river. Worked out by B. Wolny w miejscu obecnego budynku szkoły przy ulicy Grodzkiej nieistniejący mi ulicami Grzymisławy i Szewską. Około roku 700 parów ten był już wy raźnie spłycony przez nasypy i namuliska, jednakże spływał nim do Od ry niewielki strumień, którego obecność potwierdzają nie tylko panują ce tu warunki hydrogeologiczne, lecz także przesłanki archeologiczne (S. WESOŁOWSKI 1983b: ). W kierunku zachodnim Wzgórze Zamkowe sięgało początkowo ulicy Farnej. W czasie budowy grodu kultury łużyckiej, jego zachodnia część została odcięta głęboką fosą obronną, łączącą Parów Zamkowy ze wspo mnianym parowem przy ulicy Grodzkiej. Po wschodniej stronie fosy wi doczna jest obszerna forma terenowa, będąca być może podstawą wału obronnego grodziska. Ukształtowanie szczytowej partii Wzgórza wska zuje na jego zniwelowanie w dwóch płaszczyznach różniących się wyso kością, a umocnienia grodu w widoczny sposób zaważyły na stopniu i spo sobie późniejszego oddziaływania czynników erozji powierzchniowej. Przy rekonstrukcji kształtu Wzgórza Zamkowego cennymi wskazów kami były wyniki licznych badań archeologicznych, a przede wszystkim lokalizacje wału obronnego grodu od strony Parowu Zamkowego i ka miennego domu wzniesionego przez księcia Barnima I Por. E. CNOTLIWY, T. NAWROLSKI, R. ROGOSZ 1972: ; E. CNOTLIWY, R. ROGOSZ 1983: 194; E. CNOTLIWY 1992: 9 32.