Bilans przedsiębiorczości Jak wykorzystać potencjał małych i średnich firm? Krzysztof Iszkowski

Transkrypt

1 Bilans przedsiębiorczości Jak wykorzystać potencjał małych i średnich firm? Krzysztof Iszkowski

2 Współpracownicy i rozmówcy: Janusz Antonik, Paweł Budrewicz, Jarosław Ciepał, Beata Dąbek, Waldemar Jakowlew, Karol Jene, Rafał Jędrzejak, Janusz Lewandowski, Jerzy Mankiewicz, Jeremi Mordasewicz, Michał Olszewski, Konrad Piwowarczyk, Przemysław Pruszyński, Damian Racki, Stanisław Sobierajski, Andrzej Tawrel, Mariusz Walus, Marcin Zalcman, Wojciech Zatorski oraz uczestnicy seminariów RP w Warszawie i Wrocławiu Odpowiedzialność za wszystkie tezy zawarte w niniejszym raporcie spoczywa na jego autorze

3 Streszczenie Prawie połowa aktywnych zawodowo Polaków pracuje w prywatnych przedsiębiorstwach zatrudniających mniej niż 250 osób. To dzięki indywidualnej inicjatywie milionów ludzi, którzy w ostatnim ćwierćwieczu założyli własne firmy, możliwy był skok cywilizacyjny, jakiego doświadczyliśmy. Polski sektor małych i średnich przedsiębiorstw jest bardzo zróżnicowany zarówno pod względem branżowym, jak i skuteczności w tworzeniu bogactwa. Porównywane ze swoimi odpowiednikami z innych krajów UE, najbardziej produktywne (na poziomie 60%) okazują się przedsiębiorstwa małe (zatrudniające od 10 do 49 osób), a najbardziej innowacyjne i przygotowane do rynkowej ekspansji firmy średnie (50 do 250 pracowników). Równocześnie, badania wskazują, że blisko połowa polskich mikrofirm powstała po to, by zapewnić środki na utrzymanie właściciela i jego rodziny trudno więc uważać je za przykłady przedsiębiorczości w klasycznym Schumpeterowskim sensie. Biorąc to pod uwagę, polityka wspierania przedsiębiorczości powinna być zorientowana na jakość (ułatwianie rozwoju firm już istniejących), a nie ilość (szybki wzrost liczby świeżo zarejestrowanych podmiotów). Co trzecia mała i co druga średnia firma prowadzi działalność wytwórczą. Ponieważ wydajność przemysłu i jego udział w tworzeniu PKB mają kluczowe znaczenie dla siły i stabilności gospodarki, dane te pozwalają z optymizmem patrzeć na przyszłość Polski. Co więcej, w ostatnich latach krajowe MSP zmieniły w filozofię prowadzenia biznesu i konkurowania na rynku. Najważniejszym czynnikiem stała się jakość towarów i usług, która jest już porównywalna z zachodnioeuropejską przy czym ceny ciągle pozostają znacząco niższe. W tych warunkach warto inwestować w lepszą promocję eksportu, która powinna stać się głównym zadaniem polskiej służby dyplomatycznej. Obszarem, w którym małe i średnie przedsiębiorstwa mają szczególnie korzystne warunki do dokonania ekspansji eksportowej jest przemysł spożywczy.

4 Czynnikiem, który jeszcze przez parę lat będzie można zapisać po stronie polskich aktywów jest struktura wiekowa społeczeństwa. Odsetek osób pomiędzy 25 a 64 rokiem życia należy w Polsce do jednych z najwyższych w Europie. Korzyści z tego tytułu nie będą jednak trwać długo już od roku 2016 liczba osób w wieku produkcyjnym będzie systematycznie maleć. Jako najpoważniejsze bariery dla prowadzenia działalności gospodarczej polscy przedsiębiorcy już od wielu lat wskazują wysokie koszty pracy (składki na ubezpieczenia społeczne i udział w finansowaniu zwolnień lekarskich) oraz trudności administracyjne. Metodą rozwiązania pierwszego problemu jest obniżka składek na ZUS, a w przypadku właścicieli przedsiębiorstw możliwość wystąpienia z powszechnego systemu emerytalnego. Za czynniki utrudniające prowadzenie działalności gospodarczej przedsiębiorcy uważają niską elastyczność, kompetencję i przyjazność administracji, jak również niestabilność prawa, prowadząca do częstych nowelizacji. Według rządowego raportu Polska 2030, szybkie zazwyczaj tempo prac oraz ich niedopracowana organizacja skutkują powstawaniem prawa w dużej ilości i o niskiej jakości. By zerwać z tą szkodzącą gospodarce praktyką wystarczy przestrzegać rekomendowanej przez OECD procedury przygotowywania projektów regulacji oraz poważnie traktować konsultacje społeczne, które powinny odbywać się na jak najwcześniejszym etapie prac. Problemem wskazywanym rzadziej, ale uznawanym za równie poważny jest złe przygotowanie młodych ludzi do wykonywania pierwszej pracy. Odpowiedzią w tym obszarze jest odbudowa średniego szkolnictwa zawodowego i stworzenie profesjonalnego doradztwa zawodowego dla młodzieży, a na poziomie szkół wyższych uzależnienie liczby sponsorowanych z publicznych pieniędzy miejsc na poszczególnych kierunkach studiów od prognozy trendów na rynku pracy. Kolejnym problemem polskich przedsiębiorców jest powolność sądowego dochodzenia niezapłaconych należności (szacunkowo według rządowych danych jest ono dwukrotnie dłuższe niż w Niemczech). Dowodzi to niskiej efektywności polskiego wymiaru sprawiedliwości, który mierzony udziałem w ogóle wydatków publicznych należy do najdroższych w Unii Europejskiej. Sposobem na rozwiązanie tego problemu jest reorganizacja pracy sądów i dokonanie w Kodeksie Postępowania Cywilnego zmian, które pozwolą na rozstrzyganie jak największej liczby sporów podczas pojedynczych rozpraw.

5 Pomimo szeroko deklarowanych ambicji tworzenia gospodarki opartej na wiedzy, Polska jest mało innowacyjna. Wynika to ze słabości instytucjonalnego otoczenia biznesu, złej infrastruktury, niskiego zainteresowanie przemysłu prowadzeniem lub finansowaniem prac rozwojowych, braku profesjonalnej kadry kierowniczej jak również z niedostatku kapitału. Słabości tych nie udało się przezwyciężyć za pomocą bezzwrotnych dotacji. Zastąpienie ich niskooprocentowanymi kredytami powinno pozwolić na bardziej efektywne wykorzystanie publicznych (krajowych i unijnych) środków. Równie pożądaną zmianą jest uelastycznienie procedur przyznawania pomocy zamiast bezosobowych algorytmów w większej mierze powinny się one opierać na negocjacjach między wnioskodawcą a sponsorem innowacji. Ostatnią i najpoważniejszą barierą dla rozwoju przedsiębiorczości jest dominująca w Polsce kultura organizacyjna i wiążący się z nią niski poziom kapitału społecznego. Zarówno staropolskie folwarki, jak i wielkie PRL-owskie zakłady pracy cechowały się niską samodzielnością i motywacją pracowników, a z drugiej strony autokratycznym stylem zarządzania. Rozpowszechnienie obydwu wzorców zachowań szkodzi polskim firmom, zwłaszcza tym, które są zbyt małe, by wdrożyć korygujące programy szkoleniowe. O ile w przypadku pracowników zmiana dokona się prawdopodobnie dopiero w wyniku rewizji programów i metod nauczania w przedszkolach, szkołach podstawowych i gimnazjach, o tyle ograniczenie częstości występowania autorytarnego stylu zarządzania jest możliwe dzięki organizacji szkoleń dla właścicieli i kadry kierowniczej prywatnych przedsiębiorstw.

6 Część I Aktywa Sytuacja mikro, małych i średnich przedsiębiorstw oraz szanse rozwoju Krajowy rejestr urzędowy podmiotów gospodarki narodowej REGON liczył w dniu 31 lipca 2012 roku wpisów jednostek sektora prywatnego w tym osób fizycznych 1 lecz dane te były znacznie zawyżone w stosunku do rzeczywistej liczby aktywnych firm. W latach , kiedy w rejestrze figurowało ponad 4,1 mln przedsiębiorstw, szacunki Eurostatu mówiły o zaledwie 1,53 mln działających podmiotów, a polskiego GUS-u o 1,67 mln. 2 Bez względu na to, ile jest ich dokładnie, przytłaczającą większość tej grupy stanowią przedsiębiorstwa zatrudniające nie więcej niż 9 osób. Według GUS, w roku 2010 (najświeższe opublikowane dane) 3 było ich w Polsce ponad 1,7 miliona, a łączna liczba ich pracowników wynosiła blisko 3,5 miliona. Biorąc pod uwagę, że w tym samym czasie liczbę osób aktywnych zawodowo szacowano na 17,6 miliona, 4 można stwierdzić, że co piąty Polak pracował w mikroprzedsiębiorstwie. Jeśli chodzi o firmy małe (zatrudniające od 10 do 49 osób) i średnie (50 do 249 osób), to było ich w roku 2011 w Polsce łącznie blisko 113 tysięcy. 5 Zakładając, że przeciętna mała firma zatrudniała 30 osób, a średnia 150 (są to medialne wartości odpowiednich przedziałów klasyfikacyjnych), łączną liczbę ich pracowników ocenić można na 5 milionów osób. Oznaczałoby to, że prawie połowa aktywnych zawodowo Polaków pracuje w mikro, małych lub średnich w przeważającej mierze prywatnych przedsiębiorstwach. 1 Aktualny stan rejestru REGON sprawdzić można na stronie 2 Anna Brussa, Anna Tarnawa, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP 2011, s Działalność gospodarcza przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób w 2010 r., GUS 2011, 4 Mały Rocznik Statystyczny 2012, GUS 2012, s. 139, 5 Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s. 7

7 W większości opracowań statystycznych i oficjalnych dokumentów, wszystkie podmioty zatrudniające nie więcej niż 250 osób traktowane są łącznie i określane mianem MiŚ (małe i średnie) lub, bardziej oficjalnie, sektora MSP. Należy zdawać sobie sprawę, że uogólnienie tego rodzaju w dość znaczącym stopniu utrudnia analizę rzeczywistości. O różnicach pomiędzy poszczególnymi podgrupami MSP świadczy chociażby to, że działają, statystycznie, w różnych działach gospodarki (zob. wykres 1). Wykres 1 Działy gospodarki w działalności firm sektora MSP w roku 2011, (wg sekcji PKD 2007) 100% 75% 50% 25% 0% Mikro Małe Średnie Produkcja (C) Budownictwo (F) Inne (E, H, I, J, L, M) Handel (G) Źródło: Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s. 7 Różnice pomiędzy najmniejszymi a małymi i średnimi przedsiębiorstwami dotyczą także skuteczności w tworzeniu bogactwa. Jak dowiadujemy się z raportu przygotowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, w ostatnich latach udział małych i średnich firm w kreowaniu PKB wzrósł, podczas gdy w grupie firm mikro zarysowuje się trend spadkowy. 6 Pod względem produktywności, firmy małe radzą sobie lepiej niż pozostałe: wytwarzają przeciętnie 60,1 procent wartości dodanej brutto przeciętnego przedsiębiorstwa tej kategorii w Unii Europejskiej (499 tys. euro), podczas gdy przedsiębiorstwa średnie osiągają 52,7% europejskiej przeciętnej (2,6 mln euro), a mikro zaledwie 37,5% (26 tys. euro). Dla firm dużych (zatrudniających powyżej 250 osób) wskaźnik ten wykazuje tendencję wzrostową i wynosi 44,2%. 7 6 Anna Brussa, Anna Tarnawa, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP 2011, s Tamże, s. 14

8 Znaczącą rozbieżność wykazują także wskaźniki optymizmu wśród właścicieli i kadry zarządzającej średnich, małych i mikroprzedsiębiorstw. Wśród tych pierwszych, blisko jedna trzecia podmiotów oczekuje spadku przychodów i zysku, nie inwestuje, nie zaciąga kredytów i nie korzysta z leasingu, powstrzymuje się przed wypuszczaniem na rynek nowych produktów i przewiduje redukcję zatrudnienia. 8 spotyka się trzy, a wśród średnich dziesięć razy rzadziej (wykres 2). Wykres 2 Ocena pozycji rynkowej a klasa wielkości 100% Wśród firm małych podobny pesymizm 75% 50% 25% 0% Mikro Małe Średnie Dynamiczne Stabilne Na rozdrożu Zagrożone Źródło: Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s Przedsiębiorczość jako wybór i konieczność Jakie są przyczyny relatywnie słabej kondycji najmniejszych działających w Polsce przedsiębiorstw? Pewną wskazówkę znaleźć można w międzynarodowym opracowaniu porównawczym Global Entrepreneurship Monitor (Światowy Monitor Przedsiębiorczości). Jak zauważają jego autorzy, 9 osoby rozpoczynające działalność gospodarczą na własny rachunek kierują się jednym z dwóch motywów: dostrzeganymi możliwościami, których nie mogłyby wykorzystać pracując w dotychczasowym miejscu (improvement-driven entrepreneurship), lub koniecznością zarobkowania w sytuacji braku zatrudnienia (necessity-driven entrepreneurship). O ile w najbardziej rozwiniętych gospodarkach świata osób przyciągniętych do samodzielnego biznesu jest średnio trzy razy więcej niż do niego wepchniętych, o tyle w najbiedniejszych krajach objętych badaniem GEM obydwie grupy są mniej więcej tej samej wielkości. W Polsce która jest przypadkiem skrajnym w grupie 8 Małgorzata Starczewska--Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s Prace polskiego zespołu GEM koordynuje dr Przemysław Zbierowski z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

9 krajów o średnim poziomie dochodu osób podejmujących działalność gospodarczą z konieczności jest przeszło o połowę więcej niż tych, którzy traktują ją jako szansę. 10 Różnice poniższe ilustruje wykres nr 3 (kraje uporządkowano od najbiedniejszego Iran do najbogatszego USA, opierając się na danych Banku Światowego o wysokości PKB per capita wg parytetu siły nabywczej). Wykres 3 Motywy rozpoczęcia działalności gospodarczej w wybranych krajach 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Iran Wenezuela Polska Czechy Hiszpania Niemcy Holandia USA Konieczność Szansa Źródło: The Global Entrepreneurship Monitor 2011 Global Report, s Za hipotezą, według której statystyczna słabość polskich mikroprzedsiębiorstw bierze się stąd, że połowa ich właścicieli wcale nie miała pomysłu na zyskowny biznes, a jedynie została zmuszona do pracy na własny rachunek, przemawia także parę innych faktów: 12,2% najmniejszych firm za swój strategiczny cel uznaje zapewnienie pracy i dochodu właścicielom (a nie np. wzrost sprzedaży, zysku, lub wartości rynkowej przedsiębiorstwa), 11 ponad połowa przedsiębiorstw tej grupy deklaruje, że ich roczny obrót nie przekracza 200 tysięcy euro, 12 a 43% mikrofirm rozlicza podatek dochodowy z użyciem skali progresywnej, 13 co jest opłacalne przy miesięcznym dochodzie brutto na poziomie nieprzekraczającym 8 tysięcy złotych (ew. 16 tysięcy, jeżeli właścicielka firmy rozlicza się razem z niepracującym małżonkiem). 10 The Global Entrepreneurship Monitor 2011 Global Report, s Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s Tamże, s Obliczenie własne na podstawie Małgorzata Starczewska--Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s.15 i 7

10 Jakie wnioski wynikają z powyższych obserwacji? Po pierwsze, uśrednione dane dotyczące mikroprzedsiębiorstw, prezentowane między innymi w poniższym raporcie, są bardzo niedokładnym odzwierciedleniem rzeczywistości. Pracownik supermarketu, który formalnie prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą nie ma nic wspólnego poza statystycznym zaszeregowaniem z szybko zdobywającym rynek, ale ciągle zatrudniającym tylko 9 osób studio projektowym. Po drugie, należy wystrzegać się pochopnego interpretowania wiadomości o liczbie powstających i likwidowanych firm bardziej istotne są jakość miejsc pracy, które tworzą i dochód jaki przynoszą swoim właścicielom. Jeśli wziąć pod uwagę, że dla blisko połowy polskich przedsiębiorców podjęcie działalności gospodarczej było życiową koniecznością, a nie szansą, spadek liczby przedsiębiorstw nawet o jedną czwartą może być dobrą wiadomością o ile wynikać będzie z tego, że ich dotychczasowi właściciele znaleźli zatrudnienie w pozostałych, rozwijających się firmach, gdzie zarabiają więcej niż to, co osiągali na swoim. Analogicznie, szybki wzrost liczby nowych firm może być konsekwencją gospodarczego załamania, w wyniku którego zdesperowani nowi bezrobotni starają się stworzyć sobie miejsca pracy. 1.2 Przemysł ważniejszy niż usługi Fakt, że ponad 30% małych i blisko połowa średnich firm prowadzi działalność wytwórczą (wykres 1) jest bardzo dobrym prognostykiem dla przyszłości polskiej gospodarki. Wbrew ciągle popularnym twierdzeniom, że epoka przemysłowa dobiegła końca, wydajność przemysłu i jego udział w tworzeniu PKB mają ciągle kluczowe znaczenie dla siły i stabilności gospodarki (wykres 4). To w sektorze wytwórczym możliwy jest największy wzrost produktywności. Usługi z wyjątkiem nielicznych i stosunkowo małych krajów nie mogą być głównym źródłem bogactwa. Opinie przeciwne wynikają po części z ulegania efektowi statystycznemu, a po części z mylenia skutku z przyczyną.

11 Wykres 4 Uprzemysłowienie a odporność na kryzys - największe gospodarki UE Francja Wlk Brytania Grecja Belgia Holandia Portugalia Hiszpania Szwecja Niemcy Austria Polska Finlandia Czechy Źródła: Eurostat (oś pionowa - PKB w roku 2011 jako procent PKB z roku 2007), CIA World Factbook (oś pozioma - udział przemysłu w tworzeniu PKB, rok 2008) Istotę efektu statystycznego prowadzącego do przeceniania roli usług i niedoceniania przemysłu przystępnie opisuje koreańsko-brytyjski ekonomista Ha-Joon Chang w książce 23 Things They Don t Tell You About Capitalism ( 23 rzeczy, których nie mówią Ci o kapitalizmie ): Po uwzględnieniu inflacji, suma pieniędzy, którą dziesięć lat temu trzeba było wydać na komputer osobisty dziś wystarczyłaby na zakup trzech, jeśli nie czterech urządzeń o takiej samej lub większej mocy obliczeniowej (oraz bez wątpienia mniejszym rozmiarze). W konsekwencji, masz prawdopodobnie zamiast jednego dwa komputery. Jednak, nawet przy dwóch komputerach, część twojego dochodu, którą na nie wydajesz znacznie się zmniejszyła (dla prostoty wywodu zakładam, że zarabiasz uwzględniając inflację tyle samo). Jednak o ile nie wyłysiałeś fryzjera odwiedzasz z tą samą częstotliwością co dziesięć lat temu. Cena strzyżenia poszła pewnie nieco w górę, więc część twojego dochodu, którą przeznaczasz na te wizyty jest większa niż przed dekadą. W rezultacie wydaje się, że twoja konsumpcja komputerów jest mniejsza, a usług fryzjerskich większa niż była podczas gdy w rzeczywistości ta pierwsza wzrosła dwukrotnie, a ta druga się nie zmieniła. 14 Warto zwrócić bliższą uwagę na trzy zjawiska, które mają kluczowe znaczenie w powyższym przykładzie. Po pierwsze, innowacje techniczne i organizacyjne następują raczej w sektorze wytwórczym niż usługowym. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z poprawą jakości i spadkiem cen komputerów w całej branży, podczas gdy po fryzjerach spodziewać można się co najwyżej indywidualnych i odwracalnych przypadków zwiększenia efektywności (np. czterech zamiast trzech strzyżeń na godzinę). Tego rodzaju wzrost mimo iż pod względem 14 Ha-Joon Chang, 23 Things They Don t Tell You About Capitalism, Bloomsbury Press 2011, s. 94, przekład własny

12 rachunkowym analogiczny do tańszego wytworzenia komputera niekoniecznie prowadzi do wzrostu użyteczności konsumenta. Wprost przeciwnie: jak zauważa Ha-Joon Chang, obserwowana wyższa produktywność wynika z pogorszenia produktu. Nauczycielka może w czwórnasób podnieść swoją obserwowaną produktywność dzięki czterokrotnemu zwiększeniu liczby uczniów w klasie, ale jakość jej produktu zostanie obniżona przez to, że nie może każdemu z nich poświęcać tyle samo uwagi, co wcześniej. W pewnych rodzajach działalności usługowej na przykład w bankach szanse na zwiększanie produktywności są większe niż w innych usługach. Jednak, jak okazało się podczas kryzysu finansowego w roku 2008, duża część wzrostu produktywności tych przedsięwzięć wynikała nie z tego, że rzeczywiście stały się bardziej wydajne bo na przykład obniżyły koszta transakcyjne dzięki nowym komputerom lecz z finansowych innowacji, które utrudniły dostrzeżenie ryzyka, zamiast rzeczywiście je wyeliminować. 15 Tak więc i jest to drugie zjawisko wzrost cen usług niekoniecznie wynika z poprawy ich jakości: jego powodami są o wiele częściej obniżki cen towarów przemysłowych (dzięki czemu konsumenci większą część swojego dochodu mogą przeznaczyć na korzystanie z usług) oraz podwyżki płac w sektorze wytwórczym (które sprawiają, że świadczenie usług staje się opłacalne tylko przy konkurencyjnych w stosunku do przemysłu stawkach godzinowych). Sprawia to, że wliczane do PKB nominalne ceny danej usługi nie odzwierciedlają jej obiektywnej (tzn. fizycznie porównywalnej) wartości. W rezultacie, branża fryzjerska w Monachium, gdzie strzyżenie jest średnio dwa razy droższe niż w oddalonej o 350 kilometrów stolicy Czech, 16 wydaje się dwukrotnie większa od praskiej bo jej obroty są dwukrotnie większe mimo iż w rzeczywistości obie świadczą podobną liczbę zasadniczo takich samych usług. To właśnie jest istotą efektu statystycznego (wzrost produktywności przemysłu prowadzi do wzrostu udziału usług w ogólnym PKB, ponieważ rosną ich relatywne jednostkowe ceny) oraz mylnego postrzegania skutku (kraje wysoko rozwinięte a więc wysoce produktywne notują duży udział usług w swoim PKB) jako przyczyny (usługi jako sektor rzekomo kreujący bogactwo). Trzecim zjawiskiem wyjaśniającym, dlaczego ceny komputerów są takie same, ale strzyżenie w Pradze kosztuje połowę tego, co w Monachium jest łatwość globalnej 15 Ha-Joon Chang, 23 Things They Don t Tell You About Capitalism, Bloomsbury Press 2011, s. 95, przekład własny 16

13 wymiany towarów przemysłowych i utrzymujące się ograniczenia w handlu usługami. Rozwój technik teleinformatycznych umożliwił powstanie indyjskich call-centers i skupienie działów księgowości wielkich korporacji w miejscach gdzie płace są niższe, ale w przewidywalnej przyszłości transgraniczne świadczenie usług na tym się skończy. W stosunkowo nielicznych przypadkach ceny usług bywają zbijane dzięki planowemu sprowadzaniu tańszych pracowników z zagranicy (przykładem są polscy lekarze w Norwegii), częściej za sprawą spontanicznej i z nieraz nielegalnej imigracji (ukraińskie pomoce domowe w Polsce) lecz i tak pozostają związane z ogólnym poziomem zarobków w danej gospodarce. Bariery kulturowe i językowe działają jako dodatkowy czynnik ograniczający przepływ siły roboczej i międzynarodowe wyrównywanie płac. Podsumowując pisze Ha-Joon Chang spadek udziału wytwórczości w PKB bogatych krajów nie jest w przeważającej mierze wynikiem (relatywnego) spadku popytu na dobra przemysłowe, jak przywykło sądzić wielu ludzi. Nie wynika on także ze wzrostu eksportu towarów przetworzonych z Chin i innych krajów rozwijających się, mimo iż miało to duży wpływ na wiele branż. W rzeczywistości, głównym bodźcem dla dezindustrializacji jest spadek relatywnych cen towarów przemysłowych, który wynika z szybszego wzrostu produktywności przemysłu niż usług. Tak więc, mimo iż obywatele bogatych krajów mogą żyć w społeczeństwach post-industrialnych jeśli chodzi o to, gdzie i w jaki sposób pracują, to znaczenie przemysłu dla kreacji wartości dodanej w tych gospodarkach nie zmalało na tyle, żebyśmy mogli ogłosić nadejście epoki postindustrialnej. 17 Postrzegane w tym kontekście, wysokie zaangażowanie polskich małych i średnich przedsiębiorstw w działalność wytwórczą zdaje się świadczyć o solidnych podstawach polskiej gospodarki. Po dwudziestu paru latach transformacji ustrojowej, jedną z głównych cech której był przyspieszony i nie zawsze ekonomicznie racjonalny demontaż państwowego przemysłu, w Polsce powstał nowy prywatny sektor przemysłowy dobrze radzący sobie, nawet w dobie kryzysu, na wspólnym europejskim rynku. Polskie firmy rozwijają się czytamy w raporcie PARP na temat sektora MSP wyraźnie szybciej niż ich partnerzy z Europy Zachodniej, a niekiedy szybciej niż inne państwa naszego regionu. 18 Dzięki relatywnie wysokiemu udziałowi przemysłu w tworzeniu polskiego PKB, możemy się 17 Ha-Joon Chang, 23 Things They Don t Tell You About Capitalism, Bloomsbury Press 2011, s. 96, przekład własny 18 Anna Brussa, Anna Tarnawa, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP 2011, s. 31

14 spodziewać dynamicznego wzrostu produktywności i, w konsekwencji, szybszego nadrabiania zapóźnienia ekonomicznego w stosunku do zachodu kontynentu niż miałoby to miejsce, gdyby rozwój dokonywał się głównie w sektorze usług. Dodatkowym czynnikiem skłaniającym do optymizmu jest fakt, że jak twierdzi autorka opublikowanego przez PKPP Lewiatan raportu Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek polskie MSP zupełnie zmieniły w ostatnich 2-3 latach filozofię prowadzenia biznesu i konkurowania na rynku. Zdecydowanie najważniejszym czynnikiem stała się jakość towarów i usług, istotnie wzrosło znaczenie jakości obsługi klienta (wykres 5). Przyczyniły się do tego wzrost dochodów i stabilna sytuacja na rynku pracy w pierwszych latach po akcesji do UE. Przyspieszyło to zmianę modeli biznesowych w przedsiębiorstwach sektora MSP przejście z modelu produkcyjnego, który skoncentrowany jest na osiągnięciu wysokiej wydajności procesu produkcji tak, aby produkować więcej, szybciej, a przede wszystkim taniej, na model produktowy, w ramach którego firma koncentruje się na jakości oferowanych produktów i stale je ulepsza. 19 Wykres 5 Czynniki uważane za kluczowe dla budowy pozycji konkurencyjnej firmy na rynku - zmiany w czasie. Deklaracje mikro, małych i średnich przedsiębiorstw 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% // 2011 Cena Jakość Obsługa Źródło: Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s 64 Stałe dążenie do poprawy jakości oferowanych produktów ma dwojakie pozytywne implikacje. Po pierwsze zwiastuje, że firmy zwiększą swoje nakłady na badania i rozwój, dzięki którym ulepszenia mogą się dokonywać. Po drugie, wyższy stopień wyrafinowania produktów oznacza, że wzrośnie ich wartość dodana a w konsekwencji produktywność polskich przedsiębiorstw wyrażona w kategoriach finansowych. W ten sposób zmiana 19 Małgorzata Starczewska--Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s. 64

15 strategii konkurencyjnej przemysłowców bo to oni w większym niż handlowcy stopniu zwracają uwagę na jakość oferowanych towarów (zob. wykres 6) może przyczynić się do zwiększenia tempa, w jakim nadrabiać będziemy dystans bogactwa dzielący nas od zachodu kontynentu. W tym optymistycznym scenariuszu płace w polskim sektorze usług podążać będą za rosnącymi wynagrodzeniami w przemyśle i odzwierciedlać będą coraz większą siłę nabywczą społeczeństwa dokładnie tak samo, jak wysoka produktywność bawarskiego przemysłu przekłada się na wysokie (w stosunku do czeskich) dochody monachijskich fryzjerów. W wyniku opisanego przez Ha-Joon Changa mechanizmu statystycznego, w średniej perspektywie czasowej może to doprowadzić do wzrostu udziału usług w polskim PKB, ale dokona się to dzięki rozwojowi przemysłu i jego innowacyjności. Wykres 6 Czynniki uważane za kluczowe dla budowy pozycji konkurencyjnej firmy na rynku - wg wielkości i działu gospodarki 100% 75% 50% 25% 0% Mikro Małe Średnie Handel Budownictwo Produkcja Jakość Obsługa Inne Cena Źródło: Małgorzata Starczewska-Krzysztoszek, Słabe i mocne strony mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, Lewiatan 2011, s Dywidenda demograficzna Kolejnym czynnikiem, który należy zapisać po stronie polskich aktywów mogących posłużyć do utrzymania wzrostu gospodarczego jest struktura wiekowa społeczeństwa. Odsetek osób pomiędzy 25 a 64 rokiem życia a więc w wieku produkcyjnym jest w Polsce jednym z najwyższych w Europie i sięga 57,5%. Jeśli dodać do tego, że wśród pozostałych 42,5% jest przeszło dwa razy więcej osób w wieku przed- niż po- produkcyjnym, to okaże się, że polskie warunki demograficzne są wyjątkowo korzystne (zob. wykres 7).

16 Wykres 7 Struktura wieku wybranych społeczeństw europejskich oraz liczba osób w wieku do 24 lat w stosunku do liczby osób powyżej 65 roku życia 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1,18 1,19 1,28 1,48 1,61 1,71 1,84 1,85 1,91 2,13 Włochy Niemcy Grecja Hiszpania Węgry Czechy Wlk Francja Holandia Polska Brytania 0-14 lat lata lata 65 lat i więcej Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat za rok 2011 Niestety, ta komfortowa dla pracodawców sytuacja nie będzie trwać długo. Już w roku 2021 liczba osób w wieku produkcyjnym powróci do obecnego poziomu i od tej pory będzie systematycznie maleć. Według prognoz Eurostat, przez około 20 lat spadek ten będzie stosunkowo powolny (wykres 8), ale po roku 2040 przyspieszy. Za około 30 lat Polska stanie się jednym z najstarszych społeczeństw kontynentu. Wykres 8 Prognoza demograficzna dla Polski ludność ogółem oraz grupa wiekowa lat* (miliony osób) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostat *) wybór powyższego przedziału wiekowego wynika z dostępności danych jest on szerszy niż odpowiadający wiekowi produkcyjnemu, którego górna granica dopiero w roku 2040 osiągnie zgodnie z obecnym prawem uniwersalny poziom 67 lat, a dolna ustabilizuje się zapewne w okolicach lat Oznacza to, że nie zostało nam wiele czasu by nadrobić ekonomiczne i cywilizacyjne zapóźnienie w stosunku do zachodu kontynentu. Przez najbliższe trzy lata do roku 2015 wzrost gospodarczy będzie możliwy nawet przy niezmienionych wskaźnikach produktywności i zatrudnienia, ponieważ na rynek pracy wchodzić będą najmłodsi przedstawiciele wyżu demograficznego z lat 80. Równolegle jednak mimo podnoszenia

17 wieku emerytalnego rosnąć zacznie liczba odchodzących na emeryturę osób urodzonych w wyżu demograficznym lat 50. Dlatego, pod koniec bieżącej dekady zwiększanie produktywności stanie się warunkiem wzrostu, a od roku 2020 utrzymania osiągniętego poziomu bogactwa. Warto zauważyć, że rezerwy produktywności są bardzo wysokie. W roku 2011 godzina pracy statystycznego Polaka przynosiła gospodarce, po uwzględnieniu różnic w sile nabywczej złotego i euro, mniej niż połowę tego, co godzina pracy statystycznego Niemca (wykres 9). Równocześnie, w ciągu sześciu poprzedzających lat, produktywność w Polsce zwiększyła się o pełne 30%, podczas gdy w Niemczech przyrost wyniósł nieco ponad 10% (wykres 10). Nie ma powodów, by spodziewać się załamania dynamiki tego przyrostu, ale trzeba pamiętać, że jeszcze tylko przez parę lat będzie mógł on przekładać się na równie szybki wzrost PKB później, po odwróceniu się trendów demograficznych, nadrabianie zaległości wobec zachodu okaże się o wiele trudniejsze. Wykres 9 Produktywność na godzinę pracy - wartość w złotych, po przeliczeniu z zachowaniem różnic siły nabywczej. Ceny stałe z 2011 roku Polska Węgry Czechy Japonia Włochy Wlk Brytania Hiszpania Niemcy USA Irlandia Źródło: obliczenia własne na podstawie danych OECD Wykres 10 Wzrost produktywności w okresie % 30% 20% 10% 0% Polska Węgry Czechy Japonia Włochy Wlk Hiszpania Niemcy USA Irlandia Brytania Źródło: obliczenia własne na podstawie danych OECD

18 1.4 Stosunek do przedsiębiorców i przedsiębiorczości Rzetelny opis stanu prywatnej przedsiębiorczości nie może się obyć bez analizy czynników społecznych i instytucjonalnych. Spośród nich czynnikiem, który należy zapisać zdecydowanie na plus jest deklarowane pozytywne nastawienie opinii publicznej i elit politycznych. W przeprowadzonym w październiku 2010 roku badaniu CBOS, aż 60% respondentów w wieku lata stwierdziło, że gdyby zależało to wyłącznie od nich ich preferowanym sposobem zarabiania na życie byłoby prowadzenie własnej firmy. W grupach wiekowych lata oraz lata odsetek ten był tylko nieznacznie niższy i wynosił 51%. 20 W roku 2012 takiej samej odpowiedzi na to samo pytanie udzieliło 40% ankietowanych ze wszystkich grup wiekowych (wykres 11) przy czym po raz pierwszy liczba osób preferujących prowadzenie własnej firmy okazała się niższa niż tych, którzy chcieliby pracować w przedsiębiorstwie państwowym. Zjawisko to tłumaczyć można pogarszającymi się nastrojami społecznymi i oczekiwaniem drugiej, gorszej, fali kryzysu aż 70% osób pragnących pracować na państwowym jako powód podało większą stabilność zatrudnienia. Wykres 11 Gdyby zależało to wyłącznie od Pana/Pani, to chciał(a)by Pan(i) Prowadzić własną firmę Pracować w prywatnym zakładzie pracy Pracować w państwowym zakładzie pracy W ogóle nie pracować Źródła: badania CBOS, sondaż telefoniczny Planu Zmian Atrakcyjność prowadzenia własnej działalności gospodarczej wynika w większym stopniu z dążenia do samodzielności 21 oraz z czynników finansowych niż z przekonania o wysokim prestiżu społecznym związanym z zawodem biznesmena w innym, cyklicznie powtarzanym, badaniu CBOS właściciel dużego przedsiębiorstwa ulokował się dopiero na 17 miejscu w hierarchii 33 zawodów na czele której stali, kolejno, profesor uniwersytetu, strażak, górnik, 20 Michał Strzeszewski, Polacy o prowadzeniu biznesu komunikat z badań nr BS/158/2010, CBOS Niechęć do pracy na kogoś może odzwierciedlać niskie zdolności do pracy w grupie i niski komfort psychologiczny pracy w typowej polskiej organizacji więcej o tym w drugiej części niniejszego raportu.

19 pielęgniarka i lekarz. Wśród zawodów mniej niż biznesmen prestiżowych znaleźli się między innymi ksiądz i poseł na Sejm. 22 Warto jednak zauważyć zaobserwowaną w tym samym badaniu poprawę społecznego postrzegania zawodu przedsiębiorcy (zwłaszcza prowadzącego działalność na małą skalę wykres 12). Wykres 12 Poważanie zawodu prywatnego przedsiębiorcy: właściciela dużej firmy (z lewej) oraz małego sklepu (z prawej) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Wysokie Niskie Źródło: Prestiż zawodów - komunikat z badań nr 4073, CBOS 2009 Coraz bardziej afirmatywny stosunek społeczeństwa do prywatnej przedsiębiorczości znajduje odbicie w deklarowanych zamiarach polityków. Od grudnia 1988 roku, gdy gabinet Mieczysława F. Rakowskiego przyjął liberalną Ustawę o działalności gospodarczej (potocznie zwaną ustawą Wilczka i będącą według niektórych ocen najbardziej wolnorynkowym aktem gospodarczym w ówczesnej Europie), 23 kolejni premierzy i ministrowie ogłaszali programy promocji przedsiębiorczości mimo iż równocześnie pozwalali na postępującą reglamentację działalności gospodarczej. 24 Wśród inicjatyw w zamierzeniu przyjaznych małym i średnim przedsiębiorstwom wymienić należy w porządku chronologicznym forsowane przez Leszka Balcerowicza w latach zniesienie progresji podatku dochodowego od osób fizycznych (odpowiednia ustawa została zawetowana przez prezydenta Kwaśniewskiego), wprowadzenie przez rząd Leszka Millera w listopadzie 2003 roku liniowego (19%) podatku 22 Prestiż zawodów - komunikat z badań nr 4073, CBOS Sadowski: wprowadźmy ustawę Wilczka [dostęp: ] 24 Janusz Paczocha, Wojciech Rogowski, Reglamentacja gospodarki polskiej w latach , Materiały i studia NBP nr 187, 2005

20 dochodowego dla osób prowadzących działalność gospodarczą, 25 ogólną deregulację gospodarki zapowiadaną podczas kampanii wyborczej w 2005 roku przez Platformę Obywatelską (pod hasłem uwalniamy energię Polaków ), obniżkę stawki ubezpieczenia rentowego ZUS przez rząd PiS latem 2007 roku, powołanie w VI kadencji Sejmu (początek koalicji PO-PSL) komisji Przyjazne Państwo, a od czasu ostatnich wyborów parlamentarnych pakiet Pawlaka przygotowany w Ministerstwie Gospodarki i plan otwarcia 230 zawodów opracowywany w Ministerstwie Sprawiedliwości. Spośród wszystkich powyższych działań najbardziej skuteczne (i spektakularne) okazały te, które polegały na powszechnej redukcji obciążeń finansowych (podatek liniowy dla przedsiębiorców oraz obniżka stawki ubezpieczenia rentowego). Działania bardziej wyrafinowane zakładające usprawnienie procedur lub wspomaganie określonych branż i sposobów prowadzenia działalności w większości przypadków utknęły w międzyresortowych konsultacjach. Tym niemniej, poprawa ogólnego klimatu dla przedsiębiorczości pomiędzy rokiem 2003 a 2010 została wyraźnie odnotowana w roku 2010 osób uważających, że w Polsce panują dobre warunki dla rozwoju przedsiębiorczości było więcej niż uznających te warunki za złe lub bardzo złe. W porównaniu z rokiem 2003, stanowiło to znaczącą zmianę liczba osób oceniających je jako zdecydowanie złe spadła z 13 do 5 procent, a jako dobre lub raczej dobre wzrosła z 30 do 44 procent (wykres 13). Wykres 13 Opinie o warunkach rozwoju przedsiębiorczości w Polsce w roku 2003 (krąg wewnętrzny) i w 2010 (krąg zewnętrzny) Zdecydowanie dobre Raczej dobre Trudno powiedzieć Raczej złe Zdecydowanie złe 50% Źródła: Lena Kolarska-Bobińska, red., Świadomość ekonomiczna społeczeństwa i wizerunek biznesu, ISP, Warszawa Polacy o prowadzeniu biznesu komunikat z badań nr 4397, CBOS