Aproksymacja semantycznego continuum

Transkrypt

1 125 IWONA NOWAKOWSKA-KEMPNA Aproksymacja semantycznego continuum 0. Jeśli chcemy przybliżyć semantyczne continuum, trzeba przedstawić te założenia teorii lingwistycznych o bazie semantycznej, które pozwolą odpowiedzieć, czy ich wybór wpływa na to, co uznamy za cechę komponent semantyczny i jak tego dokonujemy. Z lektury prac mieszczących się w nurcie kognitywistycznym oraz składni semantycznej można wnioskować o stopniu zaawansowania obu teorii na podstawie sposobu stawiania tez tak, aby były one weryfikowalne lub przynajmniej falsyfikowalne. W semantyce kognitywnej w stosunku do prac wcześniejszych (G. Lakoff, M. Johnson 1980, 1988), rozprawy póżniejsze (np. G. Lakoff 1986, 1987, 1988) prezentują takie przeformułowanie tez teorii. Z nurtu kognitywizmu: charakteryzującego modele kognitywne (por. np. G. Lakoff 1988, Ch. Fillmore 1988, R. Jackendoff 1983) oraz teorii profilowania (R. Langacker 1987), postaram się przedstawić pewne założenia tego pierwszego Składnia semantyczna uznaje struktury logiczne za kognitywne, i, badając cechy konieczne sensu wyrażenia, podaje ich charakterystykę deskryptywną (A. Bogusławski 1988, S. Karolak 1984). Odpowiada ona najbardziej skonwencjonalizowanemu i zautomatyzowanemu zarazem znaczeniu wyrażenia z punktu widzenia działania struktur kognitywnych, a spełniając warunki analityczności i inkluzywności, spełnia równocześnie warunek prawdziwości. Daje to wiedzę pewną. Pozwala odpowiedzieć na pytania, dlaczego i jak ludzie się porozumiewają i rozumieją, na jakiej zasadzie możliwa jest budowa słowników dwu- i wielojęzycznych, co czyni możliwym przekład z języka na język nawet najbardziej odległej kultury (por. tłumaczenia Pisma św. na język Papuasów, Indian Hopi czy plemienia Zulu; naszą lekturą Ksiąg wedyjskich) Z drugiej strony kognitywizm, badając język jako refleks władz poznawczych, odsłania bogactwo struktury konceptualnej tak, że można stwierdzić, iż jest ona szersza niż rachunek kwantyfikatorów. Umożliwia ukazanie konceptualizacji wyrażeń w kataegoriach konotacji, metaforyki, metonimii (np. G. Lakoff 1986, 1988) peryfraz, przysłów czy porzekadeł (J. Bartmiński 1985, 1988a, b). Bogactwo tak rysującego się modelu semantycznego pociąga odbiorcę tekstów kognitywnych. Tłumaczy, z jakich powodów kono-

2 126 tacyjnych, asocjacyjnych, czy metaforycznych powstają ograniczenia w translacji; czego nie można przetłumaczyć z powodu uwikłania wyrażenia w doświadczenia kulturowe narodu obecne w języku Na koniec trzeba przyznać, że badaczowi wyrosłemu na gruncie dyscypliny metodologicznej i scjentyzmie, trudno się przyzwyczaić do modelu semantycznego związanego z kontekstem (R. Langacker 1987), sytuacyjnością, nieostrością granic, stopniowalnością i rozciągliwością (E. Rosch 1975, 1977, 1978). Trudno ze stawiania pytań i odpowiedzi w kategoriach tak/nie, przejść do odpowiedzi: do pewnego stopnia. Zdając sobie sprawę z przyzwyczajeń własnego warsztatu badawczego, postaram się ze zwiększoną ostrożnością poruszać po gruncie teorii mi nowej i obcej. Interesująco bowiem przestawiać się może dyskusja nad wieloaspektownością semantyczną języka, ilustrowana dobrze za pomocą metafory języka jako okna na świat, w którym kolorowe i ziarniste szyby pozwalają widzieć rzeczywistość, ale w odpowiednim oświetleniu (A. Wierzbicka 1990d). Ważniejsze założenia semantyki kognitywnej 1. Kognitywizm stosuje procedury psychologiczne mające na celu ukazać jak człowiek myśli i jak mechanizmy myślenia wpływają na znaczenie oraz rozumienie wyrażeń, natomiast składnia semantyczna i inne poststrukturalne preferują te zasady, które zostały sformalizowane w logice Semantyka kognitywna postawiła w centrum uwagi problemy podnoszone, ale zapomniane lub pominięte w ostatnich dziesięcioleciach: 1 0 pełnej REPREZENTACJI SEMANTYCZNEJ (skrót RS) znaczenia wyrażeń językowych, nie ograniczającej się do podania cech koniecznych i wystarczających lub wręcz rezygnującej z takich dystynkcji (por. R. Langacker 1987, G. Lakoff i M. Johnson 1988) 2 0 dyskretności sensu (zbioru cech), a tym samym ostrości jego granic 3 0 różnych RS znaczenia tego samego wyrażenia 4 0 analizy RS będącej analizą struktur kognitywnych (R. Jackendoff 1983: 21) 5 0 braku dychotomii semantyka /pragmatyka oraz wiedza encyklopedyczna/ potoczna przy modelowaniu RS wyrażeń Semantycy kognitywni stawiają mocną tezę, że funkcjonują różne RS wyrażenia w języku tego samego użytkownika i są one z trudem przez niego eksplikowane (por. R. Langacker 1987, Ch. Fillmore 1988, G. Lakoff 1988, R. Jackendoff 1983) głównie dlatego, że ujawniają się w różnych kontekstach, są różnie profilowane. Podobne tezy pojawiały się już w językoznawstwie i filozofii języka, że przypomnę tutaj założenie L. Flecka (1935: 65), które głosiło, że różnie zdefiniują to samo wyrażenie uczony i artysta. Teza ta ma słabszy charakter R. S. zależy nie tylko od struktury umysłu i osobowości psycho-fizycznej użytkownika języka (badania psycholingwistyczne), lecz także od statusu społecznego (socjolingwistyka) a przede wszystkim od kontekstu i konsytuacji aktu komunikacji (E. Rosch 1977, R. Langacher 1987). Z tego punktu widzenia, twierdzą, nie istnieje stały zestaw składników semantycznych (cechy konieczne) składający się na sens wyrażenia, które by się powtarzały, aktualizowały we wszystkich kontekstach. Trzeba tu wszakże

3 127 zapytać, jak to się dzieje, że we wszystkich kontekstach śledź jest śledziem, pisarz pisarzem, filiżanka filiżanką? Uważają natomiast, że funkcjonują komponenty semantyczne, aktualizujące się w większości kontekstów, z których można budować prototyp nazwy (por. dalsze uwagi). Ponadto pojawiają się komponenty zaktualizowane w niektórych kontekstach, np. metonimicznych czy metaforycznych, ujawnione w procesach językowych np. w słowotwórstwie (ześwinić się, osowieć, rozindyczyć się) synonimii czy antonimii (człowiek zwierzę). Jeszcze inne cechy wypływają w dyskursie, uwzględniając intencję nadawcy, nastawienie odbiorcy, udaność wypowiedzi (implikatury Grice a) R. Langacker (1987: 147) łączy wyraźnie znaczenie z kontekstem, jako ujawniające się w kontekście i poprzez kontekst uwypuklone, stawiając go w centrum swojej teorii. Stwierdza (s. 147): All linguistic units are context-dependent to some degree. A context for the characterization of a semantic unit is referred to as a domain. Domains are necessarily cognitive entities: mental experiences, representational spaces, concepts, or conceptual complex. They are conveniently discussed with respect to three properties. The first is wherter a domain can be reduced to more fundamental conceptual structures. Autor, rozwijając dalej teorię analizy procesów konceptualizacyjnych, przynoszących w efekcie RS, mówi o takim profilowaniu znaczenia, u podstaw którego leży domena i oświetlenie elementów sensu z pewnego punktu widzenia wyrażonego explicite w kontekście. W ten sposób modeluje znaczenie kontekstowe wyrażeń językowych Przydatność kontekstu do definiowania znaczenia była już przedmiotem dociekań semantyków. Różne profilowanie elementów sensu znalazło rozwiązanie na gruncie semantyki składniowej m. in. w postaci struktury tematyczno-remantycznej, polegającej na tym, że jeden z argumentów wybrany na temat, decydował o profilowaniu rematu (tego, co się o nim mówiło). Różne struktury tematyczno-sematyczne odnosiły się wszakże do jednej RS, którą była tutaj podstawowa struktura predykatowo-argumentowa. To samo dotyczyło tematyzowania dictów (A. Bogusławski, 1977) oraz różnej budowy modeli eksplikacyjnych (S. Karolak: 1984: 30, 207) O zależnościach między sytuacją a kontekstem (-ami) i niebezpieczeństwie rozumienia różnie tej samej sytuacji mówił już A. Bogusławski (1988: 64): Tej samej sytuacji można przypisać pozytywnie mnóstwo różnych rzeczy naraz i stąd bierze się znaczna wymienność wyrażeń w identycznym kontekście. Ale takiej wymienności towarzyszy notorycznie zróżnicowanie dotyczące nie sytuacji opisywanej, bo ta może być jedna, lecz tego, czego się o niej dowiadujemy, i to nie inferencyjnie. To właśnie zróżnicowanie jest rzeczą główną w języku. Przy profilowaniu różnych znaczeń kontekstowych, powinniśmy zdać sprawę, czy dotyczą one różnych elementów tej samej sytuacji czy nie, czego dotyczy zróżnicowanie tekstowe oraz czy założenie tej samej sytuacji w różnych kontekstach jest tezą konstruowanej przez nas teorii lingwistycznej W dyskusji nad zależnością znaczeń od kontekstu nie powinno wszakże zabraknąć sformułowania, że istnieją konteksty, które nie ujawniają nam cech sensu wyrażenia, za pomocą których mówimy i myślimy o jego desygnatach. Wydobywane są one na drodze eksplikacji sensu, przy zastosowaniu testów (zgodnych np. z operacjami logicznymi, testami pytań itd.). Przykładem zdania, nieujawniającego charakterystyki semantycznej wyrażeń może być: W pokoju z weranda, należącym do dyrektora ZOO jest: tygrys / lew, węże / jaszczurki / kot / młody słoń i hipopotam... Jeśli dyrektor ZOO ma odpowiednio duży pokój ze znaczną wysokością ścian bocznych, wówczas praktycznie, możliwe jest kilka tysięcy zdań o budowie: w pokoju x jest y, gdzie y to będą po kolei wszystkie wymienione

4 128 zwierzęta mieszkające w ZOO oraz zwierzęta domowe, poza największymi: dorosłym słoniem, hipopotamem czy żyrafą. W zdaniu takim, za domeną lokalizacji, ujawnia się co prawda wielkość zwierzęcia np. młodego i dorosłego słonia, ale już nie wielkość: kota, tygrysa, lwa czy psa (wszystkie mogą leżeć na tapczanie). Ze zdania: Piszę ołówkiem nie wynika, co znaczy pisać, chociaż ujawnione są sensy z nim kompatybilne semantycznie: piszę ołówkiem Jeśli weźmiemy pod uwagę różnie sprofilowane sytuacje: Ławka stoi przed drzewem /Drzewo stoi za ławką oraz Obraz wisi nad doniczką/ Doniczka wisi pod obrazem, dochodzimy do wniosku, że profilowanie dokonuje się wokół płaszczyzny wertykalnej i horyzontalnej oraz że taki model profilowania powtarza się w innych kontekstach, nie tylko przy użyciu nad/pod czy przed/za Odniesienie profilowania do płaszczyzny osi wertykalnej lub horyzontalnej nosi wszakże znamiona abstrahowania prowadzącego do idealizacji. Taki typ rozumowania przyjęty był nie tylko w semantykach strukturalnych i poststrukturalnych, lecz także jest obecny w semantyce kognitywnej, kiedy jej twórcy mówią o znaczeniu konwencjonalnym (R. Langacker 1987) lub wyidealizowanym modelu kognitywnym (G. Lakoff 1986, 1988). Znaczenie konwencjonalne, zdaniem R. Langackera, to takie znaczenie kontekstowe, które jest do pewnego stopnia uschematyzowane, dzięki wielokrotnemu użyciu danego kontekstu, co oznacza, że kryterium frekwentatywne przesądza o uschematyzowaniu jednej z RS, a tym samym zawiera element idealizacji na mocy uogólnienia W artykule zajmę się jedynie znaczeniem konwencjonalnym, gdyż potwierdza ono społeczny charakter języka i stanowi podstawę porozumienia między ludźmi. Konwencjonalne znaczenie wyrażeń językowych pozwala nie precyzować znaczenia każdego słowa w każdym kontekście każdej wypowiedzi, a tym samym ułatwie konwersację, czyni ją możliwą, natomiast definiowanie znaczeń ogranicza do niezbędnego minimum, gdy zachodzi niejasność, co nadawca rozumie przez to, co powiedział Komentując dalej założenia semantyki kognitywnej, trzeba przypomnieć, co zdaniem autorów utrwala znaczenie konwencjonalne wyrażeń czy konwencjonalną RS Kategorią służącą znalezieniu takiej RS jest prototypowość, przez którą rozumie się zarówno t y p o w o ś ć przypadka paradygmatycznego zarówno w języku (typowość użycia wyrażenia w zdaniu reprezentującym typową dla niego sytuację (G. Lakoff, M. Johnson 1988: , R. Langacker 1987: 156) jak i w rzeczywistości pozajęzykowej (E. Rosch 1976, 1978). Typowość zaś kształtuje wzorzec tego, co jakie być powinno, aby było sobą (zarówno w języku, jak i rzeczywistości pozajęzykowej). Typowość w języku jest tutaj sprowadzona do n a j b a r d z i e j o c z y w i s t e g o użycia zdania z danym wyrażeniem w danej sytuacji spośród wielu różnych interpretacji, jakie nasuwają się przy jego pojawianiu się w różnych konfiguracjach wypowiedzi (konsytuacji i kontekście por. R. Langacker 1987, H. Kardela 1990). Stanowi to typ informacji c e n t r a l n e j w procesie komunikowania się, przez to w a ż n e j istotnej Typowość i wzorcowość w odniesieniu do rzeczywistości pozajęzykowej omawia E. Rosch (1976, 1978; por. też A. Wierzbicka 1987), stwierdzając na podstawie badań empirycznych, że użytkownicy języka uznają intuicyjne pewne egzemplarze danej kategorii za b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n e niż inne. Mają bowiem np. w świadomości wyidealizowany prototypowy obraz np. ptaka. Konkretny ptak np. wróbel bardziej przystaje ( jest bardziej zgodny z oczekiwaniami) do prototypu ptaka niż kaczka, a ona sama bardziej niż struś (por. dalsze rozważania).

5 Typowość uznanego przez nas egzemplarza w rzeczywistości pozajęzykowej oraz typowość kontekstu użycia oznaczającej go nazwy w języku kształtują zestaw cech semantycznych potrzebny do zdefiniowania wyrażenia Jednakże typowość jest pojęciem w z g l ę d n y m i stawia przed badaczem pytania: dla kogo typowy (indywidualnego nadawcy, grupy społecznej, większości użytkowników), na jakim poziomie komunikacji (indywidualno-prywatnym, lokalnym, ogólnym) i typie racjonalności G. Lakoff (1987: 83) proponuje inne rozumienie znaczenia konwencjalnego, łącząc je z kategorią centralną, usytuowaną na przecięciu się wiązki modeli kognitywnych odnoszących się do danego wyrażenia. W swoim artykule (1986, 1988: 37) wyróżnił np.. pięć modeli kognitywnych wyrażenia matka (urodzenia, genetyczny, wychowawczy, małżeński i genealogiczny), co do których przyjął dalej (1988: 42, 1987: 80 85), że nakładają się na siebie, a raczej przecinają (czy też są styczne) tworząc strukturę radialną tj. definicję matki, oddającą p r z y p a d e k c e n t r a l n y: kobieta, która urodziła dziecko, dając mu życie (połowę genów), wykarmiła je i wychowała, jest żoną ojca dziecka i prawowitym opiekunem, starsza o jedno pokolenie niż dziecko Nie ma wszakże pewności, czy większość użytkowników języka poda typowo pięć modeli kognitywnych i definicję jako strukturę radialną Na ten problem zwraca uwagę A. Wierzbicka (1987), podkreślając, że matka to ktoś, kto urodził dziecko lub się nim opiekuje, ponieważ sformułowania biologiczna matka czy adopcyjna mogą być użyte tylko w kontrastowym kontekście, a nie normalnym. Typowa (normalna) definicja uwzględnia fakt urodzenia i społeczne oczekiwania, że matka wychowa dziecko (por. X is Y s mother = Y s body grew in and came out of X s body, because of that one would expect that X would look after Y before Y could look after themself) Zdając sobie sprawę z trudności definiowania wyrażeń i zasad ustalania znaczenia konwencjonalnego, nieostrości stosowanych tu kryteriów, postaram się przybliżyć semantyczne continuum oraz procedury badawcze, które by to umożliwiały. Będą to procedury wykorzystane przez kognitywistów. SEMANTYCZNE CONTINUUM 2.0. Przyjmuje się zwykle dwa wyróżniki continuum: a) jest to zbiór elementów jednorodnych b) ma on charakter ciągły Przez semantyczne continuum rozumiem zestaw zbiór ciąg cech semantycznych zwanych również składnikami lub komponentami. Termin ciąg nie przesądza linearnego układu cech jedna za drugą. Układ, jaki się im przypisuje, korzysta raczej z metafor łańcucha czy siatki (z odwołaniem się do ogniw, łączy, przestrzeni), pozwalających spojrzeć na continuum jak na przestrzenną trójwymiarową siatkę. Ułatwia to później założyć np. zhierarchizowaną budowę komponentów znaczenia. Komponenty semantyczne służą do definiowania wyrażeń czyli budowy RS. Dla wyrażeń nazywających aspekty, rodzaje i gatunki naturalne niemożliwe są, zdaniem H. Putnama (1986: ), definicje znaczenia, natomiast korzystne stereotypy językowe, zwane przez innych prototypami. One to stanowią RS dla wyrażeń tego typu Przyjmuję, że analiza znaczenia jest ipso facto analizą struktur kognitywnych (za R. Jackendoffem, 1983: 21, por. też H. Kardela, 1990: 16).

6 Idąc za rozważaniami E. Rosch (1975, 1978) na temat bazowego egzemplarza prototypowego i bazowej kategorii, chciałabym przyjąć bazowy poziom cech semantycznych, plasujący się na tym samym poziomie złożoności semantycznej, co kategoria. Oznacza to, że wyrażenia będą analizowane za pomocą cech prostszych semantycznie lub tego samego stopnia złożoności, co one same, a nie bardziej (w przeciwieństwie do: G. Lakoff, M. Johnson 1988: 95) Semantyczne continuum (chociaż nie o charakterze cech) tworzą również wyrażenia danego języka, odznaczające się większą złożonością semantyczną (od swoich komponentów). Nazywają one stany rzeczy, przedmioty, rodzaje i gatunki naturalne. Pełnią zwykle rolę genus proximum Na pytanie, jaka jest natura epistemiczna semantycznego continuum, można odpowiedzieć, iż są to połączone ze sobą komponenty uznane za wynikające z i n t e r- a k c y j rzeczywistość - poznanie - język (por. punkt 3) Warunek a) tj. continuum jako 1 0 ) zbiór cech, 2 0 ) zbiór kategorii, 3 0 ) zbiór wyrażeń językowych został omówiony. Różne możliwości interpretacji zasady ciągłości/nieciągłości elementów continuum trzeba obecnie przedstawić, oczywiście na tle ich jednorodnego charakteru R. Hallig i W. Warthburg (1963) ukazują universum w postaci continuum kategorii wstępnych, funkcjonujących jako genus proximum. Poglądy te odnoszą się do koncepcji continuum wiedzy ludzkiej, gdyż w istocie kategoryzacja nazw przedmiotów użytkowych, rodzajów i gatunków naturalnych, jest ludzkim sposobem ujęcia interpretacji rzeczywistości pozajęzykowej R. Langacker (1987: 15 35) interpretuje semantyczne continuum: kategorii (wyznaczających w języku pewien określony obszar wiedzy), i cech uszczegóławiających, posługując się metaforą spectrum gamy możliwości (the full spectrum of possibilities, por. s. 15). Postulat (1987: 15) autora brzmi: is a unified conception of linguistic organization that intrinsically accommodates assesment of well formedness along a continuous scale of value. Dalej zwraca uwagę, że kategorie są organizowane wokół prototypowego przykładu, a nie wokół wszystkich członków kategorii (co pozwala na formułowanie zdań typu: struś jest ptakiem, dziobak należy do ssaków). Ludzie akceptują komponenty semantyczne jako powszechne cechy interpretacyjne (por. punkt 3) w bukiecie członków kategorii. Cechy te dobierane są zdaniem autora według następujących kryteriów (1987: 17): 1 0 najczęstszego pojawienia się w naszym doświadczeniu, 2 0 najwcześniejszego aktu nominacji w języku, 3 0 eksperymentalnej identyfikacji na różne sposoby Z drugiej strony można mówić o peryferiach. Nieprototypowe przykłady rozszerzają stosowalność kategorii i pozwalają na asymilację pewnych wyrażeń przez daną klasę. Tym samym sprawa członkowstwa jest sprawą s t o p n i a (1987: 17, degree), a od centrum kategorii wyznaczonej przez prototypowe przykłady rozchodzą się g r a d a- c y j n i e (nie: dychotomicznie 1987: 18) przykłady peryferyjne. Przypisane im w języku zestawy cech semantycznych podlegają zmianie Odrzucenie układu dychotomii pozwala kognitywistom na rezygnację z opozycji kryterium wewnątrzjęzykowe: zewnętrznojęzykowe Inaczej naświetla continuum H. Kardela (1991), powołując się na K. Bardinera, prezentującego nowe spojrzenie na pole wyrazowe (le champ des designations) oraz znaczeniowe semantyczne (le champ des significations). Podczas analizy danego wyra-

7 131 żenia bierzemy bowiem nie tylko pod uwagę jego znaczenie podstawowe (prototypowe), lecz także znaczenia wtórne metaforyczne, metonimie itd. np. głowa, głowa rodziny, głowa rodu itp. Opisujemy więc pole znaczeniowe danego signifiant. Jeśli rozpocząć analizę od siatki cech składających się na dane pojęcie czy prototyp, można dojść do kilku (kilkunastu) wyrażeń wyrażeń reprezentujących sens (mniej lub bardziej nacechowanych stylistycznie) np. głowa, główka, łeb, łepetyna, kalarepa, kapusta, głąb, makówka. Obie analizy pozostają wobec siebie w dystrybucji komplementarnej. W continuum układają się więc: 1) cechy semantyczne, 2) kategorie, 3) wyrażenia obsługujące różne pola znaczeniowe oraz wyrazowe Wartym podkreślenia jest fakt, że continuum cech układa się w z b i ó r c i ą g ł y, co przejawia się także w tym sensie, że jedna cecha może obsługiwać dwa pojęcia lub dwa prototypy np. materiał taki, jak [+ drewniany] i jego substytuty znajdzie się w prototypie krzyża, jak i mebli, czy ołówków czy kredek. Przechodzenie cech ze znaczenia jednego pojęcia do drugiego i jednego gestaltu doświadczeniowego do innego (G. Lakoff, M. Johnson 1988: ) zapewnia ciągłość continuum Mówiąc o semantycznym continuum, H. Putnam (1986: 238) rozważa dominację sensu rodzaju naturalnego itp. przez którą rozumienie dominację ekstensji. P. Ziff (1982) sugeruje, że wyznacza ona continuum sensów Autorzy opowiadają się za koncepcją 2), a wiążąc continuum z ekstensją, rzeczywistością pozajęzykową, mówią zarazem o tym, że kategoria wstępna, klasyfikująca (zwana genus proximum) wyznacza jej stosowalność. Przez zakres denotację nazwy rozumieją zbiór jej desygnatów np. zakresem nazwy tygrys jest zbiór przedmiotów złożonych z tygrysów i tylko tygrysów (istniejących, przeszłych, przyszłych) Charakteryzując zjawisko kategoryzacji, E. Rosch (1978, 1977, 1975) łączy continuum ze sposobami uchwycenia w procesie poznania bazowych obiektów rzeczywistości pozajęzykowej. Stwierdza, że bogata informacja połączona z ograniczeniami percepcji i funkcjonalności przedmiotu ogranicza zarazem obserwacyjne i funkcjonalne atrybuty tychże, a tym samym rejestr odpowiadających im komponentów semantycznych. Przejawia się to w powstawaniu n a t u r a l n y c h p r z e r w m i ę d z y k a t e g o r i a m i. W interpretacji E. Rosch (1978: 31 32, 1977) zjawisko kategoryzacji niweluje jeden z wyznaczników continuum, a mianowicie: jego ciągłość. Bazowe cięcia kategorii są robione właśnie w tych przerwach. Bazowe przedmioty umieszczone są na tym samym poziomie abstrakcji, na jakim występują powszechne atrybuty dla wszystkich lub większości kategorii (s. 31). Przerwy mają nieostre granice Odnosząc się do ciągłości komponentów semantycznych autorka stwierdza, że większość (jeśli nie wszystkie) kategorie nie mają jasno wyznaczonej granicy, co wynika z pewnej rozciągłości atrybutów, np. komponent semantyczny służy do siedzenia, charakteryzuje zarówno krzesła jak i taborety kuchenne, fotele, sofy, kanapy, ławki w parku itp. (s. 35) Zdaniem E. Rosch (1978: 36) należałoby odróżnić pytanie o budowę prototypu od pytania o granice kategorii, gdyż brak takiego ustawienia problemu narusza koncepcję L. Wittgensteina (1972) o jasnym przypadku kategorii przy braku informacji o granicy stosowalności kategorii Należy też oddzielić zdaniem autorki rozważania teoretyczne o prototypie od empirii językowej, zniekształconej przez teorie procesu mówienia, tj. rozważania nad

8 132 strukturą kategorii i budową prototypu od teorii użycia tychże struktur w procesie komunikacji (s. 36) Rodzi się więc kolejny problem, czy proces użycia struktur prototypowych w języku prowadzi do nieostrości granic, czy taka jest natura kategorii czy też prototypu. Zważywszy fakt istnienia przypadka granicznego kategorii, np. struś / emu jako ptaki nieostrość stosowałaby się do kategorii. Istnienie peryferyjnych przypadków kategorii wyznacza margines jej stosowalności, pokazuje nieprototypowe przykłady (np. emu wśród ptaków), a tym samym granice użycia prototypu (s. 36) Rozważając propozycje E. Rosch, trzeba stwierdzić, że jej uwagi odnoszą się do s p o s o b u k a t e g o r y z a c j i przez ludzki umysł i jego funkcjonowanie, a wynikają z empirii badań psychologicznych. Kategorie, należące do psycholingwistyki, mają przypadki jasne centralne i peryferyjne. Na podstawie centralnych przykładów kategoria to, co żyje oraz cechy fruwa na dziób znosi jaja itp. które wynikają z interakcyj: rzeczywistość - poznanie - język, wyznaczają prototyp ptaka Nie podważa to tezy o ciągłości wiązki cech semantycznych. Reasumując dotychczasowe rozważania teoretyczne i praktykę semantyków, można podtrzymać twierdzenie, że siatka komponentów semantycznych istnieje w postaci continuum cech jednorodnych. Jednorodność cech wynika z ich interakcyjnego charakteru. Jest to zbiór ciągły. Ciągłość rozumiana jest tu także dosłownie jako przechodzenie cech od kategorii do kategorii tj. obecność jednej i tej samej cechy szczegółowej w kilku kategoriach, np. materiał, z którego zbudowano przedmiot, typu drewno. Wynika stąd kolejny wniosek, a mianowicie: liczba komponentów semantycznych jest mniejsza niż liczba wyrażeń reprezentujących sens pojęcia czy prototypu. Cechy semantyczne łączą się w kombinacje, siatki pojęć lub prototypów. Ich podział, związany z aproksymacją, informuje zarazem o sposobach kategoryzacji obiektów bazowych i lub relacji między nimi. Mówi o sposobach kategoryzacji rzeczywistości przez ludzki umysł i o koniecznych przerwach między kaategoriami. Odnosi się do procesów umysłowych, do sposobu organizacji komponentów, a nie do ich natury. Komponenty semantyczne jako wynik interakcyj rzeczywistość - poznanie - język 3.0. Istnieją trzy równoległe, nieredukowalne, nie dające się do siebie sprowadzić sfery: rzeczywistość pozajęzykowa, poznanie, (właściwości umysłu i zasady myślenia), język. Sfery te na siebie oddziałują i pozostają w stosunku interpendencji. Kolejność składników układu rzeczywistość - poznanie - język odpowiada pierwszej sytuacji epistemicznej. Szukając dla nich obszaru wspólnego, bierzemy pod uwagę te elementy rzeczywistości, które zostały wyodrębnione na mocy a k t u n o m i n a c j i. Z lingwistycznego punktu widzenia możemy zapytać, jak wyrażenia językowe odnoszą się do przedmiotów pozajęzykowych, procesów poznawczych i do siebie Rzeczywistość ma charakter ciągły i gęsty (np. pokój mieszkalny), a staje się

9 133 interesująca jako poznana, a ściśle mówiąc: poznana poprzez zreflektowanie w języku. Ważne jest dla nas założenie ujęzykowionego charakteru myślenia Istnieje także rzeczywistość nienazwana językowo, jako mniej ważna (np. brak gatunków śniegu, piasku w języku polskim). Nie będziemy się też zajmować myśleniem pozajęzykowym np. symbolicznym czy wyobrażeniowym, zdając sobie sprawę z ograniczeń zaproponowanego opisu W procesie poznania, jak się okazuje, przywiązujemy wagę do pewnych właściwości przedmiotów (biała kora dla brzozy) i sytuacji (iść i trzymać coś dla nieść), a do innych nie. Uchwycenie najważniejszych istotnych atrybutów rzeczywistości pozajęzykowej predystynuje je do bycia semantycznymi cechami interakcji: rzeczywistość - poznanie - język. Przesądza to k r y t e r i u m r e l e w a n c j i (patrz także D. Sperber, D. WIlson 1986, 1988) Stopień gęstości i ciągłość rzeczywistości pozostają w różnych relacjach z ziarnistością (R. Langacher 1987) języka tj. faktycznym sposobem (gramatycznym i lub leksykalnym) zbliżenia unaocznienia w języku. Autonomia w relacji rzeczywistość - poznanie - język 4.0. Elementy relacji rzeczywistość - poznanie - język mogą być łączone inaczej, niż zaproponowałam W pewnym nurcie gramatyk refencjalnych podkreśla się ważność koncepcji Arystotelesa, według której, atrybuty przedmiotów i lub stanu rzeczy rzeczywistości pozajęzykowej stają się wprost cechami semantycznymi definicji nazywających je wyrażeń językowych. W tej koncepcji zostaje podkreślona a u t o n o m i a i d o m i n a c j a r z e- c z y w i s t o ś c i p o z a j ę z y k o w e j nad językiem w analizie semantycznej. Jeśli przyjmiemy, że teorię porozumiewania się kształtują m. in. stałość znaczeń i odniesień (wyrażenia do elementu rzeczywistości), to, gdy założymy, że znaczenie prezentuje esencję (atrybuty) przedmiotu, to zmiana znaczenia powoduje zmianę odniesienia. Dlatego też udział atrybutów (cech obiektywnych) w definicji znaczeniowej jest tak ważny. Po lekturze prac kognitywistów i psychologów, a także na mocy zdroworozsądkowej intuicji, wydaje mi się, że atrybuty nie stają się wprost komponentami semantycznymi, tylko przepuszczone przez filtr w a ż n o ś c i i s t o t n o ś c i w poznaniu przedmiotu. Tylko atrybuty uznane za ważne kandydują do roli składników semantycznych (np. biała kora a nie: kształt korzeni) Dominacja poznania nad rzeczywistością w analizie semantycznej może prowadzić do idealizmu teoriopoznawczego, założenia niezależności efektów poznania od jakości poznawanego świata, badania doznań umysłowych podmiotu poznającego bez oglądania się na to, jaka jest rzeczywistość. Może oznaczać badanie wydobywanego z głowy bytu mentalnego. Siatkę konceptualną bada się wówczas jako znaczenie wyrażenia, a status ontologiczny krasnoludków i przedmiotów takich jak meble, filiżanki, złoto staje się nieistotny. Jak stwierdza H. Kardela (1990: 15 16), analizuje się tylko prawą

10 134 stronę trójkąta Ogdena Richardsa pojęcie (myśl) symbol znak językowy. W kognitywizmie takie poglądy prowadzą niektórych lingwistów (por. G. Lakoff, M. Johnson 1988: ) do eksperientalizmu, głoszącego realizm wewnętrzny odnoszący wyrażenie językowe do doświadczeń ludzkich tkwiących w umyśle, a nie do rzeczywistości pozajęzykowej. Realnie istniejącą rzeczywistością jest wtedy doświadczenie utrwalone dzięki pamięci, a nie rzeczywistość pozajęzykową Dominacja języka i rzeczywistości znaków językowych nad poznaniem i rzeczywistością pozajęzykową w analizie semantycznej zrodziła się z faktu, że obie te sfery są rozmaicie, a wręcz sprzecznie interpretowane przez różne szkoły filozoficzne i psychologiczne Nie wyklucza to przyjęcia implicite założenia o interakcyjnym charakterze cech semantycznych, gdyż kryteria wewnętrznojęzykowe nie są na to nastawione Ponieważ w relacji rzeczywistość - poznanie - język omawia się tylko cechy, które zyskały swój językowy wyraz, zatem badania ograniczyć można do analizy systemu języka i stosować wewnętrznojęzykowe procedury w postaci np. operacji logicznych do ich wykrywania twierdzą autorzy prac stosujący te zasady. W badaniach przyjmuje się relacyjną definicję sensu (por. I. Bellert 1972, A. Bugosławski 1977, 1988, S. Karolak 1990, W. Banyś 1989) jako inwariantu zdań synonimicznych i bada się go, stosując operacje negacji, implikacji, koniunkcji i kontradykcji (W. Banyś 1989: 14 30) do predykatów złożonych reprezentujących sens i jego komponentów Metoda ta nie daje jednak podstawowej odpowiedzi na pytanie, jak to się dzieje, że właściwości przedmiotów i stanów rzeczy stają się składnikami semantycznymi definicji. Nie pokazuje bowiem przejścia od rzeczywistości poprzez poznanie do języka Przejście to ma charakter w i e l o p o z i o m o w e g o p r o c e s u wychodzącego od podziału rzeczywistości przez podmiot(-y) poznający(-e) i aktu nominacji, poprzez wielostronne uruchomienie władz poznawczych człowieka do badań jego zdolności kreacyjnych i językowych Kognitywiści zwrócili uwagę na wieloaspektowe funkcjonowanie struktur umysłowych, poznanie i definiowanie wyrażeń nie tylko w kategoriach zbioru (definiowania pojęć), ale i rodzinnego podobieństwa (definiowanie poprzez prototyp, por. E. Rosch 1977) Stwierdzili oni (G. Lakoff, M. Johnson 1988: 143), że definicje odnoszące się do danego pojęcia ujmują tylko takie aspekty, które tkwią w samym pojęciu. My zaś zajmujemy się tym, j a k l u d z i e z n a j d u j ą k l u c z d o p o j ę c i a (spacja INK) jak je rozumieją i jak zgodnie z tym działają. Wymaga to zdaniem autorów opisania całego gestaltu doświadczeniowego, związanego z danym wyrażeniem, uwzględniającego przypadek paradygmatyczny. To wieloaspektowe funkcjonowanie struktur umysłowych pozwoli właśnie podać klucz do znaczenia wyrażeń. Metody aproksymujące semantyczne continuum 4.0. Spośród różnych reprezentacji semantycznych: schematu, sądu / propositio, prototypu, wyobrażenia, hierarchii (patrz K. Najder 1989: 7) wybrałam do analizy propositio ( pojęcie) efekt badań składni semantycznej oraz prototyp efekt dociekań semantyki

11 135 kognitywnej. Można od razu przyjąć różnice między tymi RS wynikające z wyżej przedstawionych założeń teorii Zapytajmy, w jaki sposób i za pomocą jakich procedur badawczych zwanych tu metodami aproksymującymi można znajdować cechy do RS. RS jest rozumiana jako struktura kognitywna, wyłoniona dzięki przybliżeniu typowych schematów mentalnych za pomocą których myślimy i mówimy o przedmiocie lub stanie rzeczy, posługując się odpowiadającymi im w języku wyrażeniem. Badamy schematy, które są utrwalone i obecne w języku Być może, zadowalającym pomysłem okaże się aproksymacja, stwarzająca możliwość oszacowania, czy dany komponent semantyczny należy do RS. Aproksymacja (z łac. approximare przybliżać ) stanowi w matematyce interesującą propozycję przybliżania continuum poprzez jego oświetlenie i zastąpienie jednych wielkości innymi, z pewnych względów bardziej dogodnymi, prostszymi. Zakładam, że wielkości prostsze mogą (chociaż nie muszą) pojawić się podczas modelowania RS danego wyrażenia. Wykorzystane wówczas procedury badawcze pozwolą oszacować błąd popełniony przy ustalaniu przynależności komponentu do RS Będą ważne te procesy poznawcze, obecne w procedurach badawczych, które stanowią reguły przejścia od rzeczywistości do języka, ukazując realne procesy werbalizacyjne. Należą tu obok relewancji poznawczej, podobieństwo, kategoryzacja itd Przy założeniu horyzontalnej architektury umysłu (K. Najder 1989: 14) proponującej podział: percepcja pamięć kategoryzacja wnioskowanie odniesienie najczęstszych procedur przedstawia się następująco: Horyzontalna struktura umysłu procesy percepcyjne procesy pamięciowe procesy kategoryzacyjne Procedury badawcze obserwacja 1. relewancja kategoryzacja 2. klucz ważności 3. podobieństwo a) pod pewnym względem b) rodzinne 4. typowość 5. doświadczenie 6. utrwalenie wnioskowanie operacje logiczne (negacja implikacja koniunkcja kontradykcja) 4.5. Zapytajmy, co daje aproksymacja semantycznego continuum tymi procedurami: A 0 Obserwacja umożliwia sformułowanie zdań spostrzeżeniowych dla: a) definicji ostensywnych typu ^ x (x jest N x jest takie jak A, por. J. Kotarbińska 1966:57) b) faset np. wygląd, zachowanie dla prototypów zwierząt (A. Wierzbicka 1984, 1985: ) c) tabliczek właściwości interakcyjnej percepcji i motoryki w gestalcie doświadczeniowym (G. Lakoff, M. Johnson 1988: ).

12 136 B 0 Procedury związane z utrwalaniem w pamięci służą: a) prototypom (E. Rosch 1976, 1978): kategorie ważności i podobieństw b) gestaltowi doświadczeniowemu (G. Lakoff, M. Johnson 1988): kategoria doświadczenia c) definicji kognitywnej (J. Bartmiński 1985, 1988b, 1989): kategoria utrwalania w języku d) stereotypowi (H. Putnam 1986): kategoria utrwalania w języku C 0 Aproksymacja semantycznego continuum kategoryzacją daje prototyp (E. Rosch 1975, 1976, 1977, 1978). D 0 Zastosowanie wnioskowania, a zwłaszcza operacji logicznych, modeluje propositio (A. Bogusławski 1977, 1988, W. Banyś 1989, S. Karolak 1984, 1990) 4.6. Zasygnalizowane zostały w ten sposób ważniejsze metody aproksymujące continuum i efekty, jakie wywołują w semantyce, bez rozszczenia sobie prawa do wyczerpania listy procedur i sposobów modelowaniu RS. Continuum semantyczne w aspekcie ontologicznym 5.0. Continuum semantyczne powinno zawierać elementy jednorodne i warunek ten jest spełniony na gruncie epistemicznym (cechy interakcyjne). Obecnie trzeba zadać pytanie, czy zachowane jest również ontologicznie, czyli taki wynik przynosi perspektywa językowa i analiza lingwistyczna W tradycji semantycznej mówi się o cechach koniecznych i wystarczających dla sensu pojęcia, wyznaczających zakres danej nazwy, za pomocą których mówimy i myślimy o jej desygnatach Do definicji włącza się również zespół jakości określanych mianem konotacji semantycznej. Przez konotację leksykalną (=semantyczną) jednostki leksykalnej L. Jordanskaja i I. Mielczuk (1988: 17) rozumieją pewną charakterystykę, którą L przypisuje swemu referentowi i która nie wchodzi w jej definicję. W polskiej lingwistyce coraz częściej uważa się jednak (por. np. R. Tokarski 1984, 1989, J. Bartmiński 1985, 1988 a, b, 1989, 1990), że owa charakterystyka stanowi dopełniającą treść wyrazu, nakładającą się na jego znaczeniowy komponent intelektualny (R. Tokarski 1984: 13, por. również N. Komlev 1976). Wśród cech konotacyjnych wymieniane są komponenty kulturowe, asocjacyjne, wyobrażeniowe, oceniające, emocjonalne itd., a więc różne jakościowo od cech deskryptywnych G. Lakoff i M. Johnson (1988), przedstawiając gestalt doświadczeniowy jako klucz do zrozumienia koherencji naszego doświadczenia (s. 107), mówią o nim, jako o wielowymiarowej całości o określonej strukturze, która ma w sobie cechy przypadku prototypowego. W skład tej struktury wchodzą także metafory i metonimie utrwalone zleksykalizowane w języku takie jak głębia miłości, głęboka miłość, ocean uczuć, żar/ogień/płomień miłości, a także metafory tworzone aktualnie oraz ich interpretację

13 137 związane z naszą konceptualizacją świata, w postaci zdań definicyjnych: MIŁOŚĆ TO SZALEŃSTWO, MIŁOŚĆ TO PODRÓŻ J. Bartmiński przyjmuje (1985: 50 53, 1988b: ), że także porzekadła, przysłowia, gnomy wchodzą w skład gestaltu doświadczeniowego językowego obrazu świata i można je umieścić w definicji kognitywnej jako zdania definicyjne G. Lakoff (1986, 1988: 31 32) stawia tezę, iż w wyidealizowanych modelach kognitywnych powinno się uwzględnić schematyczne modele obrazów (siatki kognitywne grona trajektorie ) np. świece wnoszą wyobrażenie przedmiotów długich i cienkich, a R. Langader (1987: ) przywołuje siatki kognitywne pojęć stowarzyszonych z pojęciem wyrażeniem aktualizowanym. Wśród pojęć stowarzyszonych z przyjaźnią można wymienić: miło, przyjemnie, dobrze, swojsko, blisko itd. Ponieważ G. Lakoff i M. Johnson (1988), G. Lakoff (1988) traktują gestalt doświadczeniowy czy wyidealizowane modele kognitywne jako prototyp paradygmatu i plasują wśród RS, a J. Bartmiński (1988 b) mówi o definicji kognitywnej wyrazu, trzeba uznać, że są to właśnie przykłady RS Wśród składników semantycznych mogą więc wystąpić: a) cechy konieczne: duży mały, myśleć, chcieć (semantyki strukturalne i generatywne) b) cechy charakterystyczne: chytry dla lisa, pracowity dla wołu (semantyki strukturalne i kognitywizm) c) frazeologizmy o motywacji metaforycznej lub metonimicznej: żar uczuć, płomień nienawiści (J. Bartmińśki 1985: 50-53, definicja kognitywna) d) zdania definicyjne: MIŁOŚĆ TO WOJNA (kognitywizm e) przysłowia, porzekadła, gnomy: prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie (J. Bartmiński 1985: 50 53) f) pojęcia stowarzyszone: dobro, ciepło, bliskość dla przyjaźni (G. Lakoff 1988: 31 32, kognitywizm) g) kolokacje będące często frazeologizmami np. miłość braterska, miłość rodzicielska Wniosek, nasuwający się z rozważań jest banalny. W/w cechy nie są elementami jednorodnymi pod względem językowym. Są wśród nich wyrażenia (jednostki leksykalne), frazeologizmy (jednostki słownika) oraz zdania (złożone jednostki systemu językowego). W literaturze kognitywnej mówi się więc raczej o k o m p o n e n t a c h s e m a n- t y c z n y c h, s k ł a d n i k a c h lub c e c h a c h i n t e r a k c y j n y c h niż o cechach semantycznych, który to termin zarezerwowany jest dla semantyki strukturalnej. Oddziela się też cechy konieczne oraz fakultatywne, jako przytaczane za strukturalizmem. Ale nawet w strukturalizmie cechy konieczne, związane z właściwościami desygnatów są j a k o ś c i o w o r ó ż n e od fakultatywnych cech charakterystycznych. Tym bardziej z r ó ż n i c o w a n e j a k o ś c i o w o (leksemy wyrażenia, zdania definicyjne) są definicje określane mianem p r o t o t y p u czy prototypu równego gestaltowi, wyidealizowanemu modelowi kognitywnemu (skrót: ICM) Można zatem mówić o continuum epistemicznym w semantyce w sensie szerszym, lub w sensie węższym o continuum różnorodnym ontologicznie (językowo) komponentów składników prototypu czy definicji kognitywnej (leksemy, frazeologizmy, zdania) a także o continuum cech propositio. Zdając sobie sprawę z tej zasadniczej różnicy językowej, kognitywiści mówią raczej o reprezentacji semantycznej, a nie o definicji semantycznej.

14 138 P o d w z g l ę d e m o n t o l o g i c z n y m b o w i e m c o n t i n u u m n i e s p e ł n i a w a r u n k u j e d n o r o d n o ś c i e l e m e n t ó w. Nieostrość granic w kognitywizmie 6.0. Na koniec rozważań o naturze continuum nie sposób nie odnieść się do podstawowego tutaj zagadnienia jego granic, a dokładnie: ostrości nieostrości granic. Należy też zaznaczyć, czego nieostrość może dotyczyć. Kognitywiści mówią zazwyczaj o następujących nieostrościach: 1 0. odróżnienia komponentu semantycznego od atrybutu przedmiotu rzeczywistości pozajęzykowej (por. M. Grochowski 1988: 141) 2 0. stosowalności kategorii (czy pingwiny, strusie są ptakami) 3 0. podziału na komponenty znaczeniowe i wiedzę o świecie, wiedzę potoczną i encyklopedyczną 4 0. kryteriów znajdowania składników semantycznych 5 0. granic sensu prototypu i lub propositio 6 0. kształtu językowego samego składnika por: wiewiórki lubią orzeszki jako wypełnienie fasety u A. Wierzbickiej (1985: 167) czy też odżywiają się jedzą orzeszki Nieostrości o których była mowa, powodują że zaczynamy interesować się kategorią ich s t o p n i a (d e g r e e). Wyznaczenie racjonalności 7.0. Dyskutując nad wyznaczeniem kompletności propositio lub prototypu, odnosimy się zarazem do wyboru racjonalności, zgodnie z którą mamy modelować RS., por. While the human subject was by no means a perfect concept former the strategies adopted approximated a kind of rationality (M. Posner 1986: 54). Oznacza to przeciwstawienie wiedzy potocznej wiedzy naukowej, definicji potocznej prototypu definicji naukowej, pezentującej znaczenie t e r m i n u a nie: wyrażenia. Postawiono już dawno tezę (J. Apresjan 1980, por. też Językowy obraz świata 1990), że w y b ó r r a c j o n a l n o ś c i n a u k o w e j lub p o t o c z n e j m a i s t o t n y w p ł y w n a z e s t a w s k ł a d- n i k ó w RS oraz k a t e g o r i ę w s t ę p n ą Chciałabym wybrać typ uśrednionej racjonalności, takiej, która ujawnia się w języku ogólnym, gdzie działa filtr wartości intelektualnych w odniesieniu do jakiejś powszechnej językowej wiedzy o świecie, o wypośrodkowanym, uśrednionym i często niewyeksponowanym, nieemocjonalnym, neutralnym podejściu do rzeczywistości zobiektywizowanej i jej doświadczenia (J. Anusiewicz 1990). Z ram tej racjonalności korzystamy najczęściej, posługując się językiem w codziennej komunikacji. Jeśli uznać, że nacechowanie emocjonalne nie stanowi istotnego wyróżnika racjonalności potocznej i takiejż definicji, wówczas RS dokonana z punktu widzenia uśrednionej racjonalności, nie będzie się różniła od dokonanej z pozycji racjonalności potocznej. Jeżeli zaś przyj-

15 139 miemy ekspresywność za istotny wyróżnik potoczności, to otrzymamy dwie różne RS zaproksymowane typem racjonalności Możliwe jest wszakże inne podejście, a mianowicie takie, iż uznanie za ważne kontekstu i znaczeń kontekstualnych oraz zniesienie dychotomii semantyka pragmatyka może oznaczać równocześnie zniesienie opozycji wiedza potoczna wiedza naukowa oraz cechy semantyczne a wiedza encyklopedyczna o świecie. Semantyka wchłania wiedzę o świecie i to encyklopedyczną (R. Langacker 1987: ). Aproksymacja semantycznego continuum poprzez percepcję Przyjrzyjmy się wyłanianiu prototypu podstawowej kategorii semantyki kognitywnej oraz drodze, jaką przebył z koncepcji psychologicznych do językoznawstwa. Zapytajmy także, jak przyczyniają się do badań nad prototypem koncepcje wykorzystania do tego celu doświadczenia sensorycznego Dyskusję dobrze byłoby więc zacząć od przypomnienia ogólnej i technicznej definicji tego pojęcia, dającej jego wstępne, prenaukowe rozumienie. Za prototyp uważa się pierwotny, najważniejszy wzór wzorzec czego, pierwszy wzorcowy egzemplarz przedmiotu, urządzenia, maszyny, na podstawie którego buduje się następne serie oraz przenośnie, w znaczeniu abstrakcyjnym: wzór np. damy, chłopki, mieszczki, rozumiejąc przez to najlepszy przykład, egzemplarz człowieka tego typu, czemu odpowiada frazeologizm, por. prototypowa dama prawdziwa x np. dama w pełnym tego słowa znaczeniu (patrz: SJP Dor VII, 1965: 75; SJP Szym II, 1979: 944) Z definicji tej i podobnych kognitywiści wysnuli wniosek, iż prototyp to: A 0. k o n k r e t w y r o s ł y n a b a z i e d o ś w i a d c z e n i a s e n s o r y c z- n e g o (patrz E. Rosch 1975, 1976, 1977, 1978, M. Posner 1986: 59, G. Lakoff, M. Johnson 1988: , A. Wierzbicka 1985: 45 54, 1988, H. Putnam 1986: , S. Kripke 1988, The Abstracts 1989) Koncepcja ta wiąże się z wyodrębnieniem konkretnego przedmiotu z rzeczywistości pozajęzykowej. H. Putnam (1986: ), S. Kripke (1988) przyjmuą założenia, że za przedmioty wzorcowe uważa się pierwsze egzemplarze danego gatunku np. pierwsze zobaczone tygrysy, małpy, słonie w ZOO (także egzemplarze z defektem np. tygrysa z trzema łapami). One kształtują też kognitywny model ideę stereotyp językowy tygrysa itp. uwzględniający z a o b s e r w o w a n e w ł a ś c i w o ś c i przedmiotu. Nowo poznany egzemplarz zalicza się do klasy (wchodzi w układ taksonomiczny) n a m o c y p o d o- b i e ń s t w a do znanego zbioru np. zielona, niedojrzała cytryna do klasy cytryn, słonie indyjskie do słoni Przyjmując taką koncepcję prototypu, zastanawiamy się, jakie własności percepcji jako władzy poznawczej decydują o tym, że atrybuty przedmiotu stają się komponentami semantycznymi. Zadajemy sobie pytanie, których atrybutów to dotyczy i dlaczego. Czy działa tu zasada cechy uderzającej w poznaniu rzucającej się w oczy charakterystycznej (por. rozważania Cz. Nosala 1990, M. Marody 1987, J. Smitha 1989) np. wielkość słonia,

16 140 jego trąba, za duże uszy, za małe oczy w stosunku do reszty ciała. Czy też cechy ustalamy na mocy porównania każdej cechy wyglądu zwierzęcia x z wszelkimi innymi, a tym samym uwzględniamy w s z y s t k i e c e c h y w y g l ą d u przedmiotu. Wówczas opisem objęte byłyby także np. krótkie i grube nogi słonia w opozycji do długich i cienkich nóg żyrafy. Analizując pod tym kątem przykłady eksplikacji prototypów wiewiórek, kotów czy psów podanych przez A. Wierzbicką (1985: ), można stwierdzić, że autorka opowiada się za opisem charakterystycznych cech wyglądu. Za taki nie uważa np. opływowego kształtu kota oraz długości łap, ale ostrość jego pazurków Trudno jednak dociec do końca, co dla kogo jest charakterystyczne (cecha względna), ponieważ obserwacja przedmiotu poparta porównaniem z innymi, prowadzi do wniosku, że każda właściwość wyglądu może zostać uznana za charakterystyczną Właściwości przedmiotu do szufladki z informacją wygląd proponowane są inherentnie, gdyż są to cechy substancjonalne, a nie relacyjne. Trzeba by zaproponować lingwistyczne kryteria doboru cech do informacji o wyglądzie. Aproksymacja semantycznego continuum poprzez podobieństwo 9.0. Teza E. Rosch (1977), że ludzie kategoryzują przedmioty w kategoriach prototypów i podobieństwa rodzinnego była już podnoszona przez filozofów języka L. Wittgenstein (1972) oraz logików (J. Kotarbińska 1966, T. Czeżowski 1965, W. Marciszewski 1963, L. Fleck 1935, W. Walentukiewicz 1988) przy okazji analizowania pojęcia gra lub definicji ostensywnych J. Kotarbińska (1966: 57), definiując nazwy ogólne, stwierdza, iż wskazujemy przedmioty z jakich zakres ten ma się składać, inaczej mówiąc jako desygnaty wzorcowe, do których pozostałe desygnaty terminu definiowanego mają być podobne. Podobieństwo widzi autorka zrelatywizowane do określonego względu i stopnia jako polegające na posiadaniu pewnych określonych cech wspólnych (s. 60) Podobieństwo przedmiotów pociąga za sobą uchwyconą w procesie poznania tożsamość atrybutów q.. qn, kiedy to przyrównujemy poznawane obiekty do przedmiotu wzorcowego, na mocy uchwyconego podobieństwa W semantyce kognitywnej atrybuty te w pierwszej kolejności kandydują do statusu komponentów semantycznych RS Procedurami wzmacniającymi podobieństwo jest a) r e l e w a n c j a p o z n a w c z a (por. rozważania nad relewencją D. Sperber, D. Wilson 1988: ) b) u t r w a l e n i e w j ę z y k u (J. Bartmiński 1985) 9.4. Chociaż definicja deiktyczna ogranicza się do wskazania przedmiotu np. x jest nożem / psem / kogutem / filiżanką / wiązem / złotem, to sam fakt wyznaczania referencji poprzez relację podobieństwa przedmiotów do wzorca jest płodny heurystycznie, czego dowodzi wykorzystanie go w psychologii i psycholingwistyce Prawdziwość powyższych warunków potwierdzają procedury wnioskowania,

17 141 opierające się między innymi na operacjach logicznych implikacji, koniunkcji, kontradykcji, por: jeśli x jest cytryną, to x jest kwaśne x jest cytryną i x jest kwaśne *x jest cytryną, ale x nie jest kwaśne. Pozwala to uznać ich ważność semantyczną i włączyć spostrzeżenia smakowe (kwaśny, słodki, gorzki) inherentne właściwości przedmiotów do continuum komponentów semantycznych służących np. do budowy prototypu cytryny, cukru, piołunu Dyskusja nad podobieństwem do pewnego stopnia i ze względu na co, stawia przed badaczem problem ostrości granic referencji (zakresu stosowalności nazwy) oraz definicji, gdyż podobieństwo to kategoria stopniowalna w sposób ciągły i coś może być mniej lub bardziej podobne do wzorca. Zwrócono na to uwagę w dwu odrębnych tradycjach metodologicznych: formalno-obiektywistycznej oraz kognitywnej. Można albo przyjąć kategorię nieostrości granicy wyrażeń aproksymowanych podobieństwem za tezę teorii albo próbować granicę wyostrzyć stosując np. wnioskowanie logiczne Wśród warunków nałożonych na ostensywność W. Marciszewski (1963: 77 92) formułuje również ten odnoszący się do z a c h o w a n i a p r e f e r e n c j i d e f i n i- c y j n y c h osób w stosunku do cech wskazanych przedmiotów. Rozumie przez nie trwałe skłonności ludzi, decydujące o tym, jakie własności wzorców są przez nich wymieniane. Wprowadzone do definicji (czy do języka opisu) na samym początku jako n a j- b a r d z i e j o c z y w i s t e mają charakter elementarnych terminów ostensywnych (por. też W. Walentukiewicz 1988: ). Są wzmocnione r o z u m o w a n i e m e l i m i- n a c y j n y m, związanym z doznaniem pierwszego wrażenia na widok przedmiotu. Propozycja ta może stanowić kolejną próbę wyostrzenia granic semantycznego continuum poprzez ukazanie, w jaki sposób atrybuty mogą stać się cechami interakcyjnymi. Aproksymacja poprzez preferencje definicyjne i warunki wspomagające wskazuje na te operacje myślowe, które zauważone przez logików przy okazji definiowania nazw ostensywnie, mogą służyć kognitywistom przy budowie prototypu. Nie przypadkowa jest ich zbieżność z tezą R. Langackera (1987: 17) o najwcześniejszym pojawieniu się tych cech w naszym doświadczeniu oraz utrwaleniu poprzez doświadczenie (G. Lakoff, M. Johnson 1988: ) Podobieństwo pod pewnym względem i do pewnego stopnia oznacza podobieństwo przedmiotów do wzorca, z którym muszą mieć one cehę(-y) wspólne. Z tego punktu widzenia jedyne wspólne cechy ptaków to 1) posiadanie skrzydeł, 2) upierzenie. Natomiast podobieństwo rodzinne nie musi zakładać istnienia wzorca, tylko podobieństwo przedmiotów między sobą. Zgodnie z analizą L. Wittgensteina (1972) różne rodzaje gier nie mają ani jednej cechy wspólnej dla nich wszystkich, natomiast posiadają cechy wspólne w grupie czy podgrupie Kategoria rodzinnego podobieństwa została wykorzystana przez E. Rosch (1977). Autorka, po przeprowadzeniu doświadczeń, wykazała, że ludzie kategoryzują przedmioty w terminach prototypów i rodzinnego podobieństwa, gdyż uznając pewne egzemplarze za prototypowe, zaliczają do tej samej kategorii inne, wykazujące dostateczne rodzinne podobieństwo między sobą i do prototypu. W koncepcji E. Rosch obie kategorie podobieństwa zostały więc połączone, w przeciwieństwie do propozycji L. Wittgensteina Ponieważ podobieństwo rodzinne zostało poddane wnikliwym analizom, czuję się zwolniona z obowiązku przytaczania ich wszystkich. Przypomnę tylko, że A. Wierz-

18 142 bicka (1987), zgadzając się z Wittgensteinowską koncepcją gry jako cechy rodzajowej, nie zgodziła się, iż nie ma ona zestawu cech specyficznych, możliwych do wyeksplikowania i podała 7 esencjalnych cech gier. Oponując pojęcia gra i zabawa, wykazała obecność wśród cech gry: zasady znanej z góry, co można i czego nie można robić oraz celu do osiągnięcia. Z przeprowadzonej analizy przez E. Rosch (1977) i A. Wierzbicką (1987) wynika, że podobieństwo rodzinne, oznaczając podobieństwo przedmiotów między sobą, umożliwia znalezienie cech wspólnych dla wszystkich egzemplarzy i tym samym podobieństwo pod pewnym względem do wzorca! Aproksymacja semantycznego continuum poprzez typowość Ponieważ procedury związane z podobieństwem, typowością i kategoryzacją łączą się ze sobą, omówię teraz niektóre problemy dyskutowane przy omawianiu kategorii typowości. Była już ona opisana w punkcie 1.4 i Kategoria typowości, związana z rozważaniami frekwentacyjnymi nad większością egzemplarzy, do której stosuje się zdanie definicyjne, pozwoliła wyłonić w kognitywizmie nową jakość: prototyp. Cechy zdecydowanej większości egzemplarzy, rejestrowane i utrwalane przez pamięć (por. A. Smith 1989, M. Marody 1987, Cz. Nosal 1990) w postaci pewnego schematu, opartego na typowości: co jakie jest. To, że np. większość ludzi zdolna jest do uczuć wyższych, prowadzi do identycznie brzmiącego schematu myślowego i uznanie tego za normę. Norma bowiem uważana jest za wielkość najczęstszą w danej sytuacji (por. H. Křižková 1974, R. Grzegorczykowa 1975: 64 66, 1957). Odpowiada ona na pytanie, co jakie być powinno, aby było sobą. Obecność cechy u zdecydowanej większości egzemplarzy k s z t a ł t u j e t y p i u t r w a l a t y p w p o s t a c i n o r m y, norma zaś kształtuje wzorzec prototyp. Dopiero tak rozumiana typowość, norma mogą służyć wydobywaniu komponentów do RS. Dla nazw przedmiotów materialnych, rodzajów i gatunków naturalnych, gdzie atrybuty mogą kandydować do RS, przydatne okazują się testy z kategorią: typowy, normalny, najczęściej, zwykle. Chciałabym zaproponować (por. też I. Nowakowska-Kempna 1991): Typowy człowiek zdolny jest do uczuć wyższych. Normalny człowiek zdolny jest do uczuć wyższych. Najczęściej zwykle lisy są chytre Takie ujęcie leży u podstaw prototypizacji, tj. uznanie typu w y z n a c z a j ą- c e g o n o r m ę z a p r o t o t y p, a typowości za podstawową kategorię, dzięki której można przyporządkować dany atrybut gatunkowi, a dalej dany komponent definicji semantycznej. W tym ujęciu p r o t o t y p prowadzi do RS, a uzyskana dzięki niemu RS prowadzi do nowego rodzaju d e f i n i c j i s e m a n t y c z n e j, opartego na wyławianiu cech dzięki procedurze typowości. Jeśli kategorię typowości przenieść z typowego reprezentanta do zdania definicyjnego, t y p o w o ś ć staje się probierzem/ z a s a d ą w ł ą c z a n i a s k ł a d n i k a d o d e f i n i c j i s e m a n t y c z n e j. Świadczą o tym testy, wymienione uprzednio. W tym ujęciu mówi się wymiennie o prototypizacji i typo-

19 143 wości jako procedurach służących modelowaniu RS, która przybiera postać semantycznej definicji prototypowej (por. A. Wierzbicka 1985: 59 61, 1989, 1990 a, b). Aproksymacja semantycznego continuum poprzez kategoryzację Uchwycenie, w jaki sposób ludzie kategoryzują przedmioty i jak wyrażają to w języku stanowi zasadniczy problem dociekań E. Rosch (1975, 1976, 1977, 1978), M. Posnera (1986), H. Seilera (1989) i innych autorów (publikujących w tomach Noun , JOS 1990, Kognityvnye 1988, The Abstracts 1989) i nie może być zreferowany w kilku zdaniach. Kategoryzacja jest jednym z tych procesów umysłowych, który pozwala ująć i podać wymiar podstawowy tj. podstawowe kategorie podobnie postrzegane w kształcie, chociaż różne jakościowo, np. percepcja i funkcja przedmiotów z jednej strony a komunikacja i zorganizowanie wiedzy z drugiej (M. Posner 1986, H. Seiler 1989). Prototyp łączy się z ich znalezieniem. Stanowi rezultat psychicznych dociekań kategorii, które się ujmuje w poziomie wyjściowym abstrakcji w taksonomii (E. Rosch 1978: 27). Rozważa się tu obiekty w kulturowo zorientowanym opisie semantycznym, ustalając ich atrybuty i funkcje. Kategoria, odnaleziona w kulturze, jest zakodowana w procesie poznawczym, a dalej w języku Prototypizacja wynika z optymalnej opcji wybranej przez słuchaczy z wielu, zrelatywizowanych do wielkości parametrów. Kategoryzacja x-a jest konstytuowana przez wiązkę jego własności/cech (intensja) i przez zbiór jego desygnatów (ekstensja). Właściwości te są podstawą porównania principium comparations (M. Posner 1986: 56 58) Wśród zasad ważnych dla znalezienia bazowego poziomu kategorii (basic level) E. Rosch wymienia minimalny wysiłek kognitywny potrzebny do przekazania maksimum informacji (1978: 28 30), pewność dostarczanej informacji taką, że postrzegany świat odbiera się jako strukturę (uformowanie atrybutów: skrzydła związane są z upierzeniem, to zaś z ptakami) ekonomię kognitywną związaną z redukcją nieskończonej liczby bodźców. E. Rosch (1976, 1978: 30) stwierdza: By category is meant a number of objects that are considered equivalent. Categories are generally designated by names (e. g. dog. animal) Nawiązując do koncepcji E. Rosch, J. Bartmiński (1990) proponuje, aby za bazowe kategorie uznać wyrażenia najbliższe stopniem ogólności, a więc pies dla jamnika i boksera, kwiat dla róży i tulipanów, drzewo dla topoli i wiązów Minimalny wysiłek kognitywny wiąże się z najwyższym wskaźnikiem identyfikacyjnym wzorca pozwalającym różnicować kategorie, podać jak największą liczbę cech wspólnych, z których buduje się prototyp. Dobrze uchwycona kategoria bazowa służy wyznaczeniu prototypu, dlatego też proces kategoryzacji jest tak ważny dla niego Z dyskusji nad typowością i kategoryzacją zrodziły się przynajmniej dwie koncepcje prototypu. E. Rosch przyjmuje (1978: 36), że By prototypes of categories we have generally meant the clearest cases of category membership defined operationally by people s judgements of goodness of membership in the category. Koncepcje odnoszę do traktowania prototypu jako n o r m y wyznaczającej pewien wzorzec typ B 0 ) w rzeczywistości pozajęzykowej oraz C 0 ) umyśle człowieka.

20 Za koncepcją uznania prototypu za ideę / wyobrażenie w umyśle człowieka / model kognitywny opowiadają się m. in. A. Wierzbicka (1985: 37 61, 1988, 1989), G. Lakoff (1988: 34 36), G. Lakoff, M. Johnson (1988: ), J. Bartmiński 1989, 1988b: ) Ku interpretacji prototypu jako szczególnie dobrego / najlepszego reprezentanta / badanej kategorii ciążą rozważania E. Rosch (1977, 1978) czy J. Bartmińskiego (1990). Z rozważań E. Rosch wynikają dwie możliwości: uznanie gatunku egzemplarza okazu np. wróbla, drozda amerykańskiego za najlepszy typ/prototyp rodzaju ptaka lub uznanie reprezentanta gatunku za prototyp np. filiżanki z uszkiem za prototypową filiżankę (A. Wierzbicka 1985: 35 59) Koncepcję prototypu jako wyobrażenia w umyśle rozwija także E. Rosch (1978: 27), stwierdzając: that human categorization should not be consideret the arbitrary product of historical accident ot of whimsy but rather the result of psychological principles of categorization, which are subject to investigation, lokując kategorie na tym samym poziomie abstrakcji w taksonomii, osadzając je w kulturze i kodując w języku Założenia te mogą wszakże prowadzić do idealizmu teoriopoznawczego. Mogą też służyć modelowaniu abstrakcyjnego wzorca, nie mającego odpowiednika w rzeczywistości pozajęzykowej Prototyp jako najlepszy przedstawiciel badanej kategorii jawi się interesująco władzom poznawczym człowieka, wiele z nich (podobieństwo, typowość, kojarzenie itp.), uruchamiając. Obserwując różne rasy psów, kognitywista zdaje sobie pytanie, który pies jest bardziej psi czyli spełnia wymogi stawiane psom, które z atrybutów zwierzęcia o tym decydują i czy za ich pomocą mówimy o psach. W dyskusji tej niejako automatycznie wyznacza się centrum kategorii i peryferie Z różnych koncepcji prototypu: pierwszych egzemplarzy, typowych, najlepszych przedstawicieli, idealnego wzorca służących modelowaniu p r o t o t y p u j a k o RS najodpowiedniejsza wydaje mi się kategoria typowości. Może być ona wsparta dodatkowymi trzema interpretacjami. Typowość bowiem podsuwa najbardziej oczywiste testy, pozwalające modelować RS. Umożliwia też przejście od modelu pozajęzykowego egzemplarza poprzez ukształtowanie wzorca w umyśle do reprezentacji semantycznej w języku. Aproksymacja semantycznego continuum poprzez doświadczenie i kategoryzację W procesach umysłowych doświadczenie, utrwalone w pamięci, stanowi kategorię szczególnie ważną (por. M. Marody 1987, Cz. Nosal 1990, J. Smith 1989, K. Najder 1990). Do niego też odwołują się G. Lakoff i M. Johnson (1988: ), proponując rozumienie paradygmatycznego przypadka prototypu jako gestaltu doświadczeniowego Przyjmując twierdzenie E. Rosch (1977), że kategoryzujemy przedmioty w terminach prototypów, G. Lakoff i M. Johnson (1988: ) wykazują, że kategorie można rozszerzać i mają one charakter otwarty. Sposób kategoryzacji wspierają teksty językowe znane przez G. Lakoffa (1972) hedges czyli ogródkami płotami. Stosuje