Więźniowie skazani na rozstrzelanie

Transkrypt

1 Adam Cyra BLOK NR 11 JEGO DALSZE FUNKCJE Symbolem zagłady Polaków w KL Auschwitz jest blok nr 11, zwany Blokiem Śmierci i znajdująca się na jego dziedzińcu Ściana Straceń, pod którą rozstrzelano co najmniej kilka tysięcy więźniów, przede wszystkim Polaków. Więźniowie skazani na rozstrzelanie Rozstrzeliwania odbywały się na dziedzińcu bloku nr 11. Początkowo do więźniów strzelał pluton egzekucyjny, a następnie zabijano ich strzałem w tył głowy przy użyciu broni małokalibrowej. Egzekucje więźniów KL Auschwitz były dwojakiego rodzaju, a mianowicie urzędowe, zarządzone przez władze niemieckie z zewnątrz 1 i nieoficjalne przeprowadzane z inicjatywy komendanta obozu Rudolfa Hőssa i gestapo obozowego 2. Były więzień Jan Dziopek (nr 5636) zapamiętał: Wszelkiego rodzaju egzekucje były dwojakie, a mianowicie: urzędowo zatwierdzone przez Berlin i nieurzędowe robione na własną rękę przez władze obozowe. Jakiego rodzaju była egzekucja wiedzieliśmy w kancelarii najdokładniej, gdyż listę osób straconych za wyrokiem Berlina robiła kancelaria obozowa, zaś straceni nieoficjalnie na własną rękę byli od jesieni 1941 r. umieszczani na liście więźniów zmarłych naturalną śmiercią w szpitalu. Spisywano fałszywe meldunki śmierci, w których podawano najrozmaitsze choroby, jako bezpośrednią przyczynę śmierci. Tego rodzaju fałszerstwa uprawiano przez cały czas istnienia obozu oświęcimskiego. W sprawozdaniach miesięcznych, które osobiście co miesiąc opracowywałem, podawałem jedynie egzekucje zatwierdzone przez Berlin, natomiast inni jak to już podawałem figurowali początkowo jako tzw. überstellt, a od jesieni 1941 r. jako zmarli naturalną śmiercią 3. W przypadku egzekucji urzędowej więzień mógł być stracony na zarządzenie placówki, kierującej go do obozu. Polecenie takie kierowano do Politische Abteilung w wypadku stwierdzenia, że więzień przed osadzeniem w obozie zajmował kierownicze stanowisko w polskiej strukturach konspiracyjnych. Często dotyczyło to więźniów, którzy w kartach personalnych mieli adnotację, że po pewnym czasie należy ich zgładzić. Egzekucja więźniów mogła też mieć charakter odwetowy za akcje sabotażowe na terenie, skąd więźniowie pochodzili. Były więzień KL Auschwitz, Kazimierz Smoleń wspomina: W przypadku polskich więźniów dopisek powrót niepożądany naniesiony w aktach gestapo oznaczał dla nich najczęściej wyrok śmierci przez rozstrzelanie. Tak postąpiono wobec wspomnianej już dużej grupy Polaków ze Śląska przywiezionych do obozu w 1940 r. i rozstrzelanych 12 czerwca i 18 sierpnia 1942 r., po uprzednim dwukrotnym osadzeniu w karnej kompanii; w październiku 1940 r., a następnie w maju 1942 r. Wszyscy byli członkami polskich organizacji podziemnych 4. Jednym z takich więźniów, którego rozstrzelano na polecenie placówki gestapo, kierującej go do obozu, był Józef Moroń, ur. 22 marca 1916 r. w Chorzowie, gdzie aresztowano go za działalność konspiracyjną w Polskiej Organizacji Powstańczej, która skupiała polskich wojskowych i harcerzy na Śląsku. Józef Moroń oznaczony był w obozie numerem Kiedy dowiedział się o czekającym go wyroku śmierci, prosił kolegów, aby po wyjściu z obozu 1 Patrz: F. Piper, Metody zagłady, (w:) Auschwitz Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu. Zagłada, Oświęcim 1995, t. III, s APMA-B. Proces Hőssa t. 32, k. 47, sentencja wyroku odnośnie Rudolfa Hőssa. 3 APMA-B. Proces załogi t. 78, k. 7, zeznanie b. więźnia Jana Dziopka. 4 K. Smoleń, Polacy w KL Auschwitz, (w:) Księga zgonów z Auschwitz, München 1995, t. 1, s

2 2 powiadomili jego matką i rodzinę, że zginął jak przystało na Polaka. Rozstrzelano go pod Ścianą Straceń 12 czerwca 1942 r. Przed śmiercią wzniósł okrzyk: Niech żyje Polska!. Miał wtedy dwadzieścia sześć lat 5. Były więzień Zenon Ławski (nr 6561) również był świadkiem, jak podczas apelu porannego wyczytano kilkudziesięciu Ślązaków i kiedy inni wyszli już do pracy, oni pozostali na nim na placu apelowym, a potem w zwartej kolumnie zostali odprowadzeni do bloku nr 11. Byli wśród nich m.in. bracia Alfons (nr 1193) i Ryszard (nr 1194) Czajorowie z Chorzowa ( ). Teraz szli wszyscy zapamiętał Ławski - do bloku nr 11. Ktoś nieśmiało podniósł w pozdrowieniu rękę do przechodzących, ktoś zawołał głośno O Boże. Kiedy kolumna skręcała w lewo, przy bloku nr 20, jeden z więźniów z ostatnich szeregów zawołał głośno: Patrzajcie pierony, jak Ślązaki idą na śmierć za Polskę. Wszyscy zostali rozstrzelani 6. Większość skazanych nie wiedziała, kiedy zginą, ale byli i tacy, którzy znali wcześniej datę swojej śmierci, ponieważ w Politische Abteilung zatrudniano więźniów, a ci potajemnie powiadamiali innych o zaplanowanej przez obozowe gestapo najbliższej egzekucji z wykazem nazwisk jej ofiar. Były więzień Stefan Czerniejewski (nr 9529) wspomina: W ciesielni pracował razem z nami Tadeusz Nowak i on właśnie otrzymał po południu wiadomość w zaufaniu, że jutro pójdzie pod Ścianę Śmierci. Nie należałem do jego najbliższych przyjaciół, lecz widziałem jak Tadeusz Nowak żegnał się z życiem. W największym skupieniu i niezwykle przejęty przebywał z przyjacielem. Wiem również, że jako wierzący przeprowadził rozmowę z księdzem-więźniem 7. Straceni z reguły nie byli meldowani jako zabici czy zmarli, lecz jeszcze w tym samym dniu przenoszono ich ewidencyjnie w stan szpitala obozowego. Spisywano w pewnych odstępach czasu fałszywe meldunki o ich śmierci, wymyślając różne choroby jako bezpośrednie przyczyny zgonu. Takich fałszerstw dokonywano przez cały okres istnienia KL Auschwitz 8. Rozstrzeliwano także skazańców, nie mających numerów i nie będących więźniami obozu, wśród których były również kobiety i dzieci, przywożone przez policję niemiecką w celu wykonania wyroku śmierci. Takie zdarzenie zapamiętał były więzień Franciszek Gulba: Któregoś wieczoru przyprowadzono do bloku nr 11 kilkanaście osób. Były to chyba rodziny. W grupie tej były kobiety, mężczyźni i dzieci. ( ) Około południa następnego dnia wyprowadzono najprzód mężczyzn ze wspomnianej grupy. ( ) Egzekucję wykonywał Rapportführer Palitzsch. W przerwach, nim doprowadzono następna grupę, zarzucał karabinek na ramie i zachowując całkowity spokój palił papierosy, przechadzając się po dziedzińcu. Na końcu przyprowadzono kobietę z dzieckiem. Przypuszczaliśmy, że była to matka z córką. Matka o otyłej budowie trzymała córkę za rękę. Obie były rozebrane do koszuli. Palitzsch najpierw rozstrzelał matkę. Kiedy ta osunęła się na ziemie, dziecko rzuciło się z płaczem na ciało leżącej i rozpaczliwie wołało: Mamo mamo. Palitzsch strzelił do dziewczynki, lecz widocznie chybił, bo dziecko nadal obejmowało ciało matki i potrząsało nim. Nadbiegł blokowy, który przytrzymał dziewczynkę, aby Palitzsch mógł swobodnie wycelować. Za chwilę dziecko było martwe 9. Ponadto od połowy 1942 r. licznie na egzekucję gestapo katowickie przywoziło więźniów policyjnych (Polizeihäftlinge). Ich stracenie poprzedzał wyrok policyjnego sądu doraźnego (Standgericht), co później będzie jeszcze szczegółowo przedstawione. 5 APMA-B. Zespół Opracowania: Jan Sikorski, Apteka i zaopatrzenie sanitarne w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka , t. 52, k. 2-4, życiorys Józefa Moronia. 6 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 154, k , wspomnienia b. więźnia Zenona Ławskiego. 7 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 108, k. 105, wspomnienia b. więźnia Stefana Czerniejewskiego. 8 APMA-B. Proces Hőssa t. 4 a, k. 129, zeznanie b. więźnia Feliksa Myłyka; t. 7 b, k. 177, zeznanie b. więźnia Jana Olbrychta; t. 4, k , , zeznanie b. więźnia Wilibalda Pająka. 9 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 70, k. 46, relacja b. więźnia Franciszka Gulby.

3 3 Więźniów od 22 listopada 1940 r. 10 przez prawie rok rozstrzeliwano w dołach po wydobytym żwirze, znajdujących się poza ogrodzeniem obozu macierzystego w Oświęcimiu, głównie w pobliżu bramy z napisem Arbeit macht frei. Egzekucje w tym czasie przeprowadzano także na terenie tego obozu w dołach, kopanych jako fundamenty pod barak nowej pralni 11. Pluton egzekucyjny rozstrzeliwał również więźniów na dziedzińcu bloku nr 11. Ofiarom wówczas wypisywano kopiowym ołówkiem numer obozowy na nogach 12, aby nie doszło do pomyłek. Były więzień Roman Taul (nr 1108) zapamiętał: Egzekucje w pierwszym okresie wykonywał pluton egzekucyjny, ale ponieważ więźniowie i ludność okoliczna mogła z ilości salw domyślać się o przeprowadzaniu egzekucji, później zaczęto wyroki wykonywać przy użyciu broni pneumatycznej. Przypominam sobie, że w 1940 lub 1941 r. Quakernack opowiadał biurze jednemu z esesmanów, że więzień źle ugodzony ( ), w nocy wyszedł z kostnicy krematoryjnej i błądził po terenie nagi i skrwawiony. Rano przechodzący esesmani zauważyli go i odprowadzili do krematorium, gdzie został zastrzelony z pistoletu. Po tym wypadku egzekucje odbywały się z broni małokalibrowej, a wykonawca był najczęściej Rapportführer Palitzsch 13. Ostatecznie z inicjatywy szefa obozowego gestapo, Maximiliana Grabnera zaprzestano zabijania więźniów przy użyciu plutonu egzekucyjnego jesienią 1941 r., a rozpoczęto mordowanie więźniów z broni małokalibrowej przez pojedynczych esesmanów strzałem w tył głowy. Rozstrzeliwania najczęściej odbywały się we wtorki i w piątki 14, a największe ich nasilenie przypada na drugą połowę 1942 r. 15 W tym celu na dziedzińcu bloku nr 11, który był otoczony wysokim murem, wybudowano w drugiej połowie 1941 r. ścianę z supremy i drewna, dla której po wojnie przyjęła się nazwa Ściana Straceń lub Ściana Śmierci 16. W pokoju Blockfürera, pełniącego służbę w bloku nr 11, zawsze był przygotowany w tym celu karabinek małokalibrowy 17. Pierwsza taka egzekucja z broni małokalibrowej odbyła się na dziedzińcu bloku nr 11 pod Ścianą Straceń 11 listopada 1941 r. 18 W tym dniu, w rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r., skazańcy rozebrani do naga, ze skrępowanymi z tyłu rękami, byli rozstrzeliwani pojedynczo. Przed egzekucją wypisano każdemu z nich numer obozowy na piersiach 19. Jej przebieg obserwował komendant obozu Rudolf Höss oraz kierownik obozu i lekarz obozowy. Rozstrzeliwał podoficer raportowy Gerhard Palitzsch, każdorazowo ładując do karabinka nowy nabój. Ofiarami byli prawie sami Polacy. 10 Była to pierwsza egzekucja w historii KL Auschwitz, dokonana na terenie dzisiejszej bazy autobusowej PKS. Przeprowadzono ją na 40 Polakach-zakładnikach przywiezionych przez niemiecką policję kryminalną z Katowic. Parz szczegóły: D. Czech, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992, s ; J. Parcer, B. Wasztyl, Przechodniu, powiedz Polsce, Oświęcim 2000, s APMA-B. Proces Hőssa t. 27 a, k. 151 (1065), zeznanie b. więźnia Tadeusza Pietrzykowskiego. 12 F. Brol, G. Włoch, J. Pilecki, Książka bunkra, Zeszyty Oświęcimskie 1957 nr 1, s APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 7, k. 1268, relacja b. więźnia Romana Taula. 14 APMA-B. Proces Hőssa t. 4 a, k. 154, zeznanie b. więźnia Mariana Dybusa; Zespół Oświadczenia t. 135, k , relacja b. więźnia Stanisława Frączystego. 15 APMA-B. Proces Hőssa t. 7 a, k. 156, zeznanie b. więźnia Kazimierza Frączka. 16 Więźniowie egzekucje pod Ścianą Straceń nazywali rozwałkami. APMA-B. Proces Hőssa t. 17, k. 77, zeznanie b. więźnia Stefana Markowskiego; Raport rtm. Witolda Pileckiego z 1945 r., (w:) A. Cyra, Ochotnik do Auschwitz. Witold Pilecki ( ), Oświęcim 2000, s Zob. także omówienie najważniejszych egzekucji: F. Piper, Metody zagłady, (w:) Auschwitz Węzłowe zagadnienia, t. III, s H. Langbein, Auschwitz przed sądem. Proces we Frankfurcie Dokumentacja, Warszawa-Wrocław- Oświęcim 2010, s APMA-B. Proces Hőssa t. 54 b, k. 223, zeznanie b. więźnia Romana Taula; Proces załogi t. 55, k. 103, zeznanie b. więźnia Ludwika Banacha. 19 W celach uniknięcia pomyłek czyniono to prawie do początku 1943 r., kiedy więźniowie jeszcze nie byli tatuowani.

4 4 W tym dniu rozstrzelał on 27 więźniów, których między 10 października a 2 listopada 1941 r. umieszczono w obozowym areszcie w podziemiach bloku 11. Zgładzono także 49 więźniów, których gestapo wezwało z innych bloków Auschwitz. Wszyscy oni w obozowych aktach zgonu mają odnotowane w języku niemieckim: Erschiessung wegen Widerstand gegen die Staatsgewalt, czyli rozstrzelany z powodu oporu przeciw władzy państwowej 20. Wśród straconych był sędzia Stanisław Wąsowicz (nr 11516), którego brat Tadeusz również był więziony w Auschwitz, a następnie w Buchenwaldzie, gdzie doczekał wolności. Po wojnie został współtwórcą i pierwszym dyrektorem Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zmarł w listopadzie 1952 r. 21 Wtedy zginął również Władysław Żydkowicz. Po wojnie w książce Pajda chleba jego przyjaciel i współwięzień ks. Adam Ziemba opisał ich ostatnią rozmowę. Adam! Ty przetrzymasz. Wyjdziesz na pewno. Jak będziesz w Sączu powiedz mej żonie, że po Bogu i Ojczyźnie ją tylko kochałem. Chłopca niech dobrze wychowa. On musi mnie pomścić. Tu masz płatek róży, com dostał od niej. ( ) Pomódl się czasem za mnie! zacytował duchowny słowa skazańca 22. W swoim raporcie rtm. Witold Pilecki, który dobrowolnie stał się więźniem Auschwitz, by stworzyć w obozie konspirację, napisał, że wśród ofiar tej egzekucji, celowo przeprowadzonej przez Niemców w rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, był też por. rez. Tadeusz Lech z okolic Bochni. Na kilka godzin przed śmiercią powiedział do Pileckiego: Cieszy mnie chociaż to, że zginę 11 listopada 23. Wraz ze straconymi Polakami rozstrzelany został także niemiecki homoseksualista Max Paul Alfred Sonntag (nr 15097), który przed śmiercią przez kilka dni był więziony w bunkrze bloku Ciała zamordowanych zostały spalone w obozowym krematorium. Możliwe, że 11 listopada 1941 r. w obozie rozstrzelano również 80 Polaków przywiezionych z więzienia śledczego w Mysłowicach 25. Wspominają o tym byli więźniowie, ale jak dotychczas nie znalazło to odzwierciedlenia w dokumentach. Pod Ścianą Straceń na dziedzińcu bloku nr 11 rozstrzelano także z początkiem grudnia 1941 r. około 300 jeńców sowieckich 26. Ofiarami rozstrzeliwań jednak byli głównie Polacy, w tym przede wszystkim członkowie ruchu oporu, oficerowie, przedstawiciele inteligencji. Polscy więźniowie ginęli także w egzekucjach za sabotaże i udane akcje partyzanckie przeciwko hitlerowcom w okupowanej Polsce. Przeznaczeni na rozstrzelanie byli kierowani do bloku nr 11. Wcześniej jednak w głównym biurze obozowym Rapportführer Palitzsch sprawdzał na podstawie akt personalia skazańców, żeby nie było pomyłki po rozstrzelaniu więźnia. Po dokonaniu tej formalności dawał rozkaz do odejścia na blok nr 11, przy czym wydawał komendę dowolnym krokiem marsz, ponieważ na rozstrzelanie więzień mógł iść swobodnym krokiem 27. Tragiczną sytuację więźniów, ciągle niepewnych swojego losu, sugestywnie przedstawia w swojej relacji były więzień Kazimierz Smoleń: W 1942 r. w obozie rozstrzelano kilku moich kolegów przywiezionych tym samym transportem. Taki los spotkał kolegę Mlostka oraz dwóch braci Czajorów, Alfonsa i Ryszarda. Jeden z Czajorów pracował jako Arbeitsdienst w Auschwitz I, drugi pracował w obozowej drukarni, skąd skierowano go do karnej kompanii w Birkenau. Wspomnianą egzekucję przeprowadzono w sierpniu 1942 r. 20 APMA-B. Księgi zgonów t. 3/1941, k Zob.: A. Cyra, Egzekucja w rocznicę Święta Niepodległości w Auschwitz, Sądeczanin 2012 nr A. Ziemba, Pajdka chleba, Poznań 1957, s Raport rtm. Witolda Pileckiego z 1945 r., (w:) A. Cyra, Ochotnik, s B. Piętka, Więźniowie z różowym trójkątem w KL Auschwitz, Dzieje Najnowsze 2014 nr D. Czech, Kalendarz wydarzeń, s J.A. Brandhuber, Jeńcy radzieccy w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, Zeszyty Oświęcimskie 1960 nr 4, s APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 109, k , wspomnienia b. więźnia Antoniego Sicińskiego.

5 5 Rozważając zaistniałą sytuację stwierdziliśmy, że naszą grupę likwidowano na raty. Część kolegów zginęła w poprzednich dwóch egzekucjach, my pozostali spodziewaliśmy się, że zginiemy w październiku 1942 r. Świadomość tego była strasznym przeżyciem. W każdym razie od sierpnia 1942 r. prawie nic nie jadłem, nawet nie pisałem listów do domu. Uważałem, że dla matki będzie mniej bolesnym, jeśli nie otrzymując dłuższy czas listów przygotuje się na najgorsze. Nie wiem, z jakich względów wstrzymano wykonywanie egzekucji. Przecież w poprzednich egzekucjach rozstrzelano nawet syna Leitera NSDAP w Chorzowie Alojza Pnioka, w obozie oznaczonego numerem 1326, który do obozu dostał się za przynależność do polskiej, nielegalnej organizacji. Na Śląsku takie dramatyczne sytuacje w rodzinach zdarzały się dosyć często 28. Mniej więcej do połowy 1943 r. wyznaczeni na rozstrzelanie więźniowie dowiadywali się o tej decyzji podczas apelu porannego i równocześnie otrzymywali od pisarzy z bloków, w których spali kartki z wezwaniem do stawienia się po apelu w kancelarii obozowej w bloku nr 24. Podpis Rapportführera Palitzscha na tych kartkach świadczył niechybnie o wyroku śmierci. W kancelarii sprawdzano tożsamość skazańców i esesman odprowadzał ich do bloku nr 11, gdzie mieli być rozstrzelani pod Ścianą Straceń 29. Blokowi zapamiętał były więzień Paweł Kulczak (nr 38006) - przynosili z Oddziału Politycznego wykaz numerów ze swego bloku do odczytania przy apelu. Było to straszne, wszyscy wiedzieliśmy, że odczytaną osobę widzimy po raz ostatni i że za jakiś czas rodzina jego otrzyma zawiadomienie, że zmarł na serce. Toteż, gdy stanęliśmy do apelu rannego, jakie wielkie było skupienie, jak żarliwie każdy się modlił, by nie odczytano jego numeru 30. W odwetowej egzekucji został rozstrzelany Zbigniew Bałut (nr 1260), który od blokowego w dniu 17 sierpnia 1942 r. dowiedział się, że nazajutrz ma pozostać w obozie i nie wolno mu ze swoim komandem wyjść do pracy. Wszyscy wówczas wyczytani rano zebrali się koło bloku nr 24. Razem było ich 56, ustawiono ich w piątki i odprowadzono do bloku nr 11. W tym czasie w pobliżu tego bloku przebywał jego brat Tadeusz Bałut (nr 1259), który po wojnie relacjonował: Pracując w tym czasie przy Rollwadze, mogłem pozostać w obozie i słyszałem, że po zapędzeniu całej grupy na blok 11-sty, dochodził stamtąd głos pieśni Jeszcze Polska nie zginęła. Wieczorem odwiedził w bloku tłumacz z bloku 11-go, Ślązak z Katowic Kurt, wręczając mi kartkę, którą obecnie okazuje, opisał sposób wykonania egzekucji i powiedział mi, że brat trzymał się do ostatniej chwili bardzo dzielnie, nie tylko sam nie upadł na duchu, ale pocieszał swoich towarzyszy niedoli. ( ) Świadek okazał kartkę pisaną na papierze kratkowanym, ręcznie, ołówkiem, której treść jest następująca: Moi najmilsi! Ostatnie słowa piszę do Was! Te ostatnie chwile poświęcam tylko Wam moi najukochańsi. Lecz nie martwcie się, bo to wszystko dla i za Ojczyznę, za Polskę. Żegnajcie moi najukochańsi! niech Bóg ma Was w swojej opiece. Bóg mnie kiedyś złączy znów razem z Wami. Zbyszek. Kartkę tę Tadeusz Bałut przesłał przez swojego znajomego Adama Kaczyńskiego, który pracował w Oświęcimiu jako robotnik cywilny, swoim rodzicom, od których ją po wojnie z powrotem otrzymał 31. Czasami na rozstrzelanie zabierani byli więźniowie przebywający jako chorzy w szpitalu obozowym. Pamiętam miłego kolegę z Lublina nazwiskiem Kruszyński 32 wspomina były więzień Zygmunt Gaudasiński (nr 9907), który doznał podczas pracy ( ) poważnej kontuzji powikłanego złamania obu nóg. Wolno dochodził do zdrowia, nogi mu ropiały pełnił 28 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 76, k. 188, relacja b. więźnia Kazimierza Smolenia. 29 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 136, k , wspomnienia b. więźnia Anatola Adamczyka. 30 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 108, k. 136, relacja b. więźnia Pawła Kulczaka. 31 APMA-B. Proces Hőssa t. 4, k. 4-5, zeznanie b. więźnia Tadeusza Bałuta. 32 Zygmunt Kruszyński (nr 13959).

6 6 już funkcję Hilfspflegera, bardzo pomagał innym. Niestety został rozstrzelany wraz z innymi lubliniakami w październiku 1942 r. 33 Więźniowie skazani na rozstrzelanie byli wyprowadzani na parter, gdzie po rozebraniu się do naga oczekiwali egzekucji w umywalni lub jeśli było ich więcej w drugiej części korytarza (za kratą), bądź w opróżnionej uprzednio jednaj z sal tam znajdujących się 34. Kiedy wśród skazańców były więźniarki, wprowadzano je do drugiej, małej umywalki, sąsiadującej naprzeciwko z pokojem obsługi bloku, gdzie tak samo przed rozstrzelaniem musiały się rozebrać do naga. Okna umywalek w tym czasie były zasłaniane kocami, aby umieszczeni tam skazańcy nie widzieli Ściany Straceń 35. Najpierw rozstrzeliwano kobiety, a później mężczyzn 36. Skazańców wyprowadzano pod Ścianę Śmierci nago po dwóch. Kiedy było jednak bardzo dużo więźniów do zabicia, wtedy strzelało jednocześnie dwóch esesmanów, a jednorazowo doprowadzano pod Ściany Straceń czterech więźniów. Każdy esesman mordował kolejno dwóch więźniów, zabijając ich z karabinka strzałem w tył głowy. Rozstrzeliwani więźniowie, jeśli to była kobieta mogła mieć koszulę, natomiast mężczyźni musieli być zawsze nadzy 37. Zdarzało się także, że więźniów zabijano strzałem w tył głowy zaraz po wyprowadzeniu ich bocznym wyjściem na dziedziniec bloku nr 11, w odległości około 3 metrów od schodków tego wyjścia 38. Najczęściej rozstrzeliwał więźniów podoficer raportowy Gerhard Palitzsch i Friedrich Stiewitz 39. Jeden z więźniów narodowości czeskiej, Ota Fabian (nr 71072), który odnosił spod Ściany Straceń ciała rozstrzelanych zapamiętał: Kiedyś zdarzyła się rzecz następująca: Byłem z przodu noszy i nagle usłyszałem za plecami głos z noszy: Panie Oberscharführer, pan źle mnie trafił. Stiewitz, który wtedy strzelał, powiedział: Stul pysk, dostaniesz jeszcze jedną!. Musieliśmy odstawić nosze, a Stiewitz strzelił temu więźniowi w głowę 40. Przy wykonywaniu egzekucji bywał obecny lekarz SS, Johann Kremer 41. Na egzekucję zwykle po dwóch więźniów naraz wyprowadzał nadzorca aresztu (funkcję tę pełnili kolejno: Kurt Pennewitz 42, Hans Musioł 43 i Jakub Kozelczuk) trzymając ich mocno za ręce. 44. Sam strzał był skierowany zawsze w potylicę i nazywany był przez esesmanów Genickschuss. Zwykle oddawany był z karabinka, którego wylot lufy znajdował się w odległości około 20 cm od głowy skazańca. Jedynie Gerhard Palitzsch przykładał lufę ka- 33 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 39, k. 114, relacja b. więźnia Zygmunta Gaudasińskiego. 34 F. Brol, G. Włoch, J. Pilecki, Książka bunkra, s APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 18, k. 17, wspomnienia b. więźnia Jana Pileckiego. 36 APMA-B. Proces załogi t. 53 a, k. 209, zeznanie b. więźnia Jana Pileckiego. 37 APMA-B. Proces Hőssa t. 16 a, k. 183, zeznanie b. więźnia Karela Sperbera. 38 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 49, k. 178, relacja b. więźnia Edwarda Kiczmachowskiego; Zespół Wspomnienia t. 161, k , wspomnienia b. więźnia Zenona Ławskiego. 39 APMA-B. Proces załogi t. 53 b, k , zeznanie oskarżonego Maximiliana Grabnera; Zespół Oświadczenia t. 72, k. 171, relacja b. więźnia Czesława Sowula. 40 H. Langbein, Auschwitz przed sądem, s D. Czech, Kalendarz wydarzeń, s. 246, 265 i 266. Zob.: Oświęcim w oczach SS. Rudolf Hőss, Pery Broad, Johann Paul Kremer, Oświęcim 2001, s Kurt Pennewitz został zwolniony z KL Auschwitz 19 stycznia 1942 r. W pierwszej połowie 1943 r. został ponownie aresztowany i osadzony w obozie. Później przeniesiono go do podobozu KL Auschwitz w Jaworznie, skąd uciekł z więźniem Wiktorem Pasikowskim na początku stycznia 1945 r. Wkrótce Pennewitz został powieszony przez partyzantów prawdopodobnie w okolicach Tenczynka. Podobno wyrok na nim miał wykonać uciekinier z KL Auschwitz, Tadeusz Uszyński (nr 1880), zwany Cyganem. Por.: APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 49, k. 89, relacja b. więźnia Włodzimierza Śmigielskiego; t. 72, k. 171, relacja b. więźnia Czesława Sowula; Zespół Wspomnienia t. 109, k , wspomnienia b. więźnia Antoniego Sicińskiego; kartoteka b. więźniów KL Auschwitz. 43 W kartotece b. więźniów KL Auschwitz jest odnotowany jest jako Johann Musiol (nr 5967), ur r. 44 APMA-B. Proces Hőssa t. 24,, k. 121, zeznanie b. więźnia Czesława Głowackiego; F. Piper, Metody zagłady, (w:) Auschwitz Węzłowe zagadnienia, t. III, s. 71.

7 7 rabinka do głowy więźnia i wtedy dopiero naciskał jego spust 45. Wyprowadzani biegiem na egzekucję skazańcy mieli na wprost okrwawione ciała swoich poprzedników: Jakże dziwna przy tym była wspomina były więzień Jan Pilecki: delikatność oprawców, którzy w oczekiwaniu na następna parę skazańców chowali za swoje plecy narzędzia mordu, karabinki 46. W pierwszej kolejności rozstrzeliwane były kobiety, w następnej dopiero mężczyźni. Zdarzało się także, że więźniów zabijano pojedynczo w umywalni. Dotyczyło to zarówno mężczyzn jak i kobiet. W ten sposób również postępowano, kiedy lekarz SS chciał uzyskać jakiś świeży organ ludzkie do badań medycznych. Wtedy przy egzekucji był obecny lekarz SS, zabierając z sobą odpowiednie instrumenty i naczynia 47. Do początku 1943 r. rozstrzeliwanym przeważnie przed śmiercią krępowano ręce wykręcone do tyłu i złożone na krzyż drutem kolczastym, którego kolce wbijały się głęboko w ciało, ponieważ drut ściągano kleszczami 48. Później zaniechano krępowania rąk ze względu na nie stawianie oporu i spokojne zachowywanie się skazańców 49. Kiedy miała odbyć się egzekucja, przeprowadzano więźniów z pomieszczeń na parterze i pierwszym piętrze, których okna wychodziły na dziedziniec, gdzie była Ściana Straceń, na przeciwną stronę. Ponadto okna te zasłaniano kocami 50. Skazańcy, oczekujący na egzekucję w umywalniach, byli wyprowadzani na śmierć nago i boso bez względu na porę roku 51. Większość z nich pod Ścianę Śmierci podchodziła z największym wysiłkiem, podprowadzana po dwóch więźniów przez kalifaktora bunkra, który trzymał za ramiona słaniające się ofiary. Często nasze komando Leichenträgerów wspomina były więzień Stefan Markowski (nr 64914) - usuwało zwłoki spod Ściany Śmierci na dziedzińcu bloku nr 11, gdzie masowo rozstrzeliwano więźniów. ( ) Pod Ścianę Śmierci udawaliśmy się w różnych porach dnia ( ). Blockführer z bloku nr 11 zapisywał zawsze nasze numery. Zabieraliśmy ze sobą dwie tragi (nosze), na których odnosiliśmy zwłoki od razu po rozstrzelaniu. Egzekucja miała następujący przebieg: kalifaktor Jakub wyprowadzał ofiarę z umywalni (rozbieralni) bloku nr 11 i ustawiał ją twarzą do Ściany Straceń, a esesman oddawał strzał w potylicę. Zwłoki odnosiliśmy do tyłu, prawie pod bramę podwórza bloku nr 11. W międzyczasie esesman rozstrzeliwał drugą ofiarę. Po jej zwłoki przychodzili już inni Leichenträgerzy z drugimi noszami. Z jednymi noszami nie moglibyśmy nadążyć w przenoszeniu zwłok. Często zdarzało się, że ofiara upadała na twarz 52 i krew wyciekająca fontanną z jej potylicy tryskała na nasze ubrania. ( ) Byłem świadkiem jak jedną z ofiar esesman po oddaniu pierwszego strzału tylko postrzelił. Człowiek ten odwrócił głowę i zapytał: Czy to już? wówczas esesman zarepetował i strzelił po raz drugi 53. Czasami skazańcy przed śmiercią wznosili okrzyki np. o akcencie patriotycznym: Niech żyje Polska! 54, czy też inne: wy mordercy, zbrodniarze, a także niektóre okrzyki 45 APMA-B. Proces Hőssa t. 3 a, k , zeznanie b. więźnia Czesława Głowackiego. 46 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 18, k. 19, wspomnienia b. więźnia Jana Pileckiego. 47 F. Brol, G. Włoch, J. Pilecki, Książka bunkra, s Czynności takie miał wykonywać m.in. więzień funkcyjny z bloku nr 11, Kurt Pennewitz. H. Langbein, Auschwitz przed sądem, s APMA-B. Proces Hőssa t. 24,, k., k. 17, zeznanie b. więźnia Czesława Głowackiego; Proces załogi t.22 a, akt oskarżenia b. komendanta Rudolfa Hőssa. 50 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 49, k. 124, relacja b. więźnia Edwarda Kiczmachowskiego. 51 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 18, k. 18, wspomnienia b. więźnia Jana Pileckiego. 52 Były więzień Ota Fabian z kolei twierdzi, że rozstrzeliwani pod Ścianą Straceń pod oddaniu strzału zawsze upadali na plecy. H. Langbein, Auschwitz przed sądem, s APMA-B. Zespół Oświadczenia t., k. 106 i 107, relacja b. więźnia Stefana Markowskiego. 54 APMA-B. Proces Hőssa t. 3 a, k. 154 i 156, zeznanie b. więźnia Czesława Głowackiego; t. 17, k. 78, zeznanie b. więźnia Stefana Markowskiego. Bodajże w marcu 1942 r. Adam Gębicz, pochodzący bodajże z Częstochowy, prowadzony na rozstrzelanie wołał Niech żyje Polska. APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 65, k. 46, relacja

8 8 były westchnieniem religijnym: Jezus, Maria!, O, Boże!. Wyjątkowo, tylko bardzo nieliczni, potrafili zaprotestować przeciwko bezprawiu i okazać pogardę swoim mordercom, przez spluniecie w twarz oprawcy 55 lub stawianie czynnego oporu, jak to zrobił 20 sierpnia 1942 r. prowadzony na egzekucję Jerzy Tomas (nr 7550) z Chorzowa, który rzucił się na Gerharda Palitzscha, próbując mu wyrwać z rąk niesiony przez niego karabinek 56. Na ogół jednak wszyscy skazańcy bardzo spokojnie podchodzili pod Ścianę Straceń 57. Znamienne było zachowanie się więźnia Jana Murka (nr 11754), który przez cały czas pobytu w bloku nr 11 podkreślał swą polskość i do ostatniej chwili duchowo się nie załamał. Więzień Murek był Ślązakiem i jednym z założycieli organizacji podziemnej w Chorzowie. Aresztowany został w 1940 r. i w następnym roku osadzony w KL Auschwitz. W Wielki Piątek w 1942 r. wraz z innymi więźniami, których czekał ten sam los co i jego, został wprowadzony do umywalni w bloku nr 11 i tam jeszcze podtrzymywał swych współtowarzyszy na duchu, śpiewając polskie piosenki patriotyczne oraz pieśni religijne. Przed samym wyprowadzeniem na dziedziniec bloku nr 11 zaintonował Boże coś Polskę, za co został jeszcze przed śmiercią pobity. Zginął z okrzykiem Jeszcze Polska nie zginęła 58. Zdarzały się też podobne zachowania przed śmiercią, co tak relacjonuje były więzień Józef Paczyński (nr 121): Skazani na śmierć koledzy odśpiewali Jeszcze Polska nie zginęła, Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród i wszyscy kolejno poszli pod Ścianę Śmierci. Był tam m.in. Czajor, Pniok, Teofil Krawczyk i jeszcze wielu innych moich kolegów 59. Podobnie zachowała się także prowadzona na rozstrzelanie grupa Ślązaków z Chorzowa, wśród których był więzień Antoni Kawka (nr 1151). Egzekucję tej grupy skazańców przez okienko znajdujące się na strychu bloku nr 21 obserwował więzień o nazwisku Fojcik, który widział tylko same głowy skazańców i słyszał odgłos strzałów. Padające ciała, Leichenträgerzy odnosili na bok, by następnie wóz załadowany zwłokami i ociekający krwią, wywieźć do krematorium. Po zakończeniu tej strasznej pracy jeden z tych więźniów, przyjaciel Antoniego Kawki i powtórzył Fojcikowi rozmowę z nim i przekazał jego ostatnie życzenia: Pozdrów wszystkich kolegów, niech mi przebaczą, zapomną wszystkie przykrości, o ile im je wyrządziłem. Gdy wróci ktoś z was do domu, niech powie rodzicom moim, że nie żal mi umierać, niech przebaczą wszystko ( ). Chciałem zostać księdzem, lecz Bóg pokierował inaczej moim losem. Nie zapominajcie o mnie w modlitwach. Niech żyje Polska ( ) do zobaczenia u Wszechmogącego ( ) trzymaj się zdrowo bracie ( ). Po tych słowach Antoni Kawka przeżegnał się i z podniesioną głową sam podszedł pod Ścianę Straceń. Świadek tej egzekucji jeszcze dodał: Wiesz, gdybyś widział ich dumne twarze, ich zachowanie się, to by ci wcale nie było smutno. Dużo już widziałem rozwałek, ale tą zapamiętam do końca życia. I gdybym ja miał też kiedyś stanąć tam pod czarną ścianką to tylko tak jak Antek i Jego Koledzy. Pokazali mi bowiem, że są dumni, że umierają za świętą sprawę i że odchodzą z tego świata, spełniwszy swój obowiązek 60. b. więźnia Adama Kopycińskiego; Zespół Wspomnienia t. 173, k. 84, wspomnienia b. więźnia Zenona Wińskiego. 55 Tadeusz Iwaszko, Stanisław Kłodziński, Bunt skazańców 28 X 1942 r. w oświęcimskim bloku nr 11, Przegląd Lekarski 1977 nr 1, s APMA-B. Zespół Opracowania t. 4, k. 85, oświadczenie b. więźnia Gerarda Włocha. 57 APMA-B. Zespół Opracowania t. 4, k. 57, oświadczenie b. więźnia Jana Pileckiego. 58 APMA-B. Zespół Opracowania t. 4, k. 84, oświadczenie b. więźnia Gerarda Włocha. Zob. także: H. Langbein, Auschwitz przed sądem, s APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 100, k. 105, relacja b. więźnia Józefa Paczyńskiego. 60 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 91, k , wspomnienia b. więźnia (imienia brak) Fojcika.

9 9 Więźniowie, którzy nie mieli skrępowanych rąk tuż przed egzekucją żegnali się. Po pierwszym przeżegnaniu się Palitzsch rozkazywał skazańcowi jeszcze raz przeżegnać się, a gdy więzień przykładał ponownie rękę do czoła, oddawał strzał 61. Podczas egzekucji zwłoki rozstrzelanych więźniowie Leichenträgerzy natychmiast odnosili spod Ściany Straceń. Były one układane na stos w miejscu, gdzie znajdowała się kratownica kanału, do której spływała krew. Leżały one tak, że wyprowadzani na śmierć musieli je widzieć 62. Po dużych egzekucjach, leżący już na stosie trupów, niektórzy więźniowie zaczynali się poruszać i dawać odznaki życia. Wtedy Leichenträgerzy wyciągali ich z takiego stosu i byli dobijani przez esesmanów dodatkowymi strzałami w głowę. W kącie, pomiędzy blokiem nr 11 a murem, była przygotowana nieduża góra piasku. Jeden z więźniów funkcyjnych z bloku nr 11 posypywał łopatą piasek w miejsce, gdzie padały ciała zabitych 63. Przebieg egzekucji tak opisał w swoich powojennych wspomnieniach, były esesman i funkcjonariusz obozowego gestapo, Pery Broad: Rozstrzeliwuje Rapportführer lub dozorca ( ). Koło czarnej ściany stoi więzień z łopatą. Inny więzień-siłacz ( ) sprowadza biegiem dwie pierwsze ofiary ( ). Mimo że to chwiejące się szkielety niejeden z nich miesiącami wegetował w cuchnącej, piwnicznej celi, w jakiej nie wytrzymałoby nawet zwierzę ledwie trzymają się na nogach, wielu z nich woła jeszcze w ostatniej sekundzie: Niech żyje Polska! lub Niech żyje wolność. W takich przypadkach katowski pachołek spieszy się ze strzałem w potylicę, bądź też usiłuje zmusić ich do milczenia brutalnymi ciosami ( ). Ledwie słyszalnie pada strzał po strzale. Rzężąc padają ofiary ( ). Nosiciele zwłok pędzą tam i z powrotem, ładują trupy na nosze i zrzucają je na kupę w drugim końcu podwórza. Leży tam coraz więcej okrwawionych ciał. Jeszcze przez dłuższy czas zastrzelonym spływa z rany na potylicy cienki strumień krwi, zalewając plecy ( ) 64. Po zakończeniu egzekucji zwłoki były wrzucane na wóz, który wjeżdżał na dziedziniec bloku nr 11 lub zatrzymywał się przed bramą. Ciągnęli go więźniowie. Ich zadaniem było zawieźć ciała rozstrzelanych do krematorium. Furgony, na które składano zwłoki były czerwone od krwi. Trasa prowadziła od bramy, prowadzącej na dziedziniec bloku nr 11, wzdłuż nowej pralni w kierunku bloku nr 28 i główną ulicą wzdłuż kuchni do bloku nr 24, a potem przez główną bramę obozową, nad którą widniał napis Arbeit mach frei, do krematorium nr 1. Wywożenie ciał rozstrzelanych odbywało się po apelu wieczornym, co tak opisał były więzień Paweł Kulczak: Ciała bezwładnie powrzucane na wozy, z wierzchu nakryte kocami. To tu, to tam zwisała spod koca ręka lub głowa, lub wystawała noga, a na wpół skrzepła krew opadała całymi płatami z tych wozów na drogę, zabarwiając ją na czerwono na całej długości trasy. Stawaliśmy wtedy w postawie zasadniczej twarzami do furgonów i zdejmując czapki, oddawaliśmy ostatni hołd ofiarom zbrodni hitlerowskiej. Po przejściu całej karawany wjeżdżał na trasę samochód lub fura z piachem, którym zasypywano rozlaną krew na całej trasie 65. Czasami zwłoki zamordowanych ładowano na samochód ciężarowy, który jednak nigdy nie wjeżdżał na podwórze, ponieważ brama była za wąska i za niska 66. Zdarzało się również, że przy małej ilości rozstrzelanych ich ciała wkładano do skrzyni, po dwa do jednej takiej trumny. Po egzekucji bywało, że esesmani kopali jeszcze ciała rozstrzelanych na ziemi lub uderzali je kolbami karabinów. Tak nierzadko postępował Ger- 61 APMA-B. Proces załogi t. 22 a, k. 67, akt oskarżenia b. komendanta Rudolfa Hőssa; t. 25 a, k. 475, zeznanie b. więźnia Michała Kuli. 62 APMA-B. Proces załogi t. 53 a, zeznanie b. więźnia Jana Pileckiego. 63 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 8, k. 1100, relacja b. więźnia Stefana Kluski (po wojnie Boratyński). 64 Oświęcim w oczach, s APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 108, k. 139, relacja b. więźnia Pawła Kulczaka. 66 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 40, k. 9, relacja b. więźnia Maksymiliana Chlebika; H. Langbein, Auschwitz przed sądem, s. 108.

10 10 hard Palitzsch, Ludwig Plagge i Friedrich Stiewitz 67. Ponadto w rozstrzeliwaniach uczestniczyli, m.in. Hans Aumeier 68, Anton Brose 69, Wilhelm Boger 70, Wilhelm Clausen 71, Klaus Dylewski 72, Willi Florschütz 73, Jakob Fries 74, Gerhard Lachmann 75, Bruno Pfütze 76, Hans Stark 77, Wilhelm Emmerich, Walter Quakernack, Herbert Kirschner, Oswald Kaduk, Wilhelm Nebest, Erich Schultz, Wasyl Burek, Friedrich Lőwenday i Gerhard Wosnitza 78. Za każdy dzień, w którym uczestniczyli oni w egzekucjach, przysługiwał im dodatek żywnościowy w postaci 100 g mięsa, ½ wódki i 5 papierosów. 79. Często przy rozstrzeliwaniach byli obecni kierownik obozu Karl Fritzsch, a później jego następca Hans Aumeier oraz szef Politische Abteilung, Maximilian Grabner 80. W dniu 28 października 1942 r. zamordowano pod Ścianą Straceń około 280 Polaków więzionych w KL Auschwitz. Była to największa egzekucja na dziedzińcu bloku nr 11, która miała charakter odwetu na więźniach za sabotaż i akcje partyzanckie prowadzone na terenie Lubelszczyzny, a ofiarami jej byli głównie więźniowie przywiezieni z więzień w Lublinie oraz Radomiu w 1941 r. i 1942 r. 81 Rotmistrz Witold Pilecki, twórca wojskowej konspiracji w KL Auschwitz, w swoim powojennym raporcie z 1945 r. napisał: Dnia 28 października 1942 r. rano na apelu, w różnych blokach pisarze (Schreiber) zaczęli wywoływać numery więźniów mówiąc, że wywołani mają pójść do "Erkennungsdienst" (pracownia fotograficzna) dla sprawdzenia fotografii. Wywołano razem dwustu czterdziestu kilku więźniów - wyłącznie Polaków - jak później stwierdziliśmy - przeważnie Lubliniaków, z dodaniem około czwartej części Polaków, którzy z lubelskimi transportami nic nie mieli wspólnego, zaprowadzili na razie na blok 3-ci, co nam już wydało się być podejrzanym, dlaczego nie od razu na blok 26-ty, gdzie mieścił się "Erkennungsdienst" niby powód wywołania 82. Witold Pilecki we wspomnianym raporcie pisze również o kilku członkach konspiracji wojskowej i bliskich jego współpracownikach, których wówczas zamordowano. Jednym z nich był kpt. Tadeusz Dziedzic (nr 16246), który urodził się w Bukownie koło Olkusza 25 czerwca 1907 r. Ten zawodowy oficer przed wybuchem drugiej wojny światowej służył w 7. Pułku Piechoty Legionów w Chełmie Lubelskim. Później brał udział jako dowódca kompanii w walkach we wrześniu 1939 r., podczas których odznaczył się szczególnym boha- 67 APMA-B. Proces Hőssa t. 3 a, k. 156, zeznanie b. więźnia Czesława Głowackiego. Zob. także: Auschwitz przed sądem, s Aumeier Hans SS-Hauptsturmführer był Lagerführerem od początku lutego 1942 r. ( ) Wiadomo mi jest, że osobiście brał udział w rozstrzeliwaniu więźniów na bloku 11-tym. Czynność ta służbowo, jak się orientowaliśmy, należała do Rapporführera, którym wtedy był Palitzsch ( ). Chętnie i nierzadko wyręczał Aumeier Rapportführera, strzelając do więźniów skazanych na śmierć. APMA-B. Proces Załogi t. 63 b, k. 201, zeznanie b. więźnia Józefa Pawła Ludwiga. 69 A. Lasik, Załoga SS w KL Auschwitz w latach , Bydgoszcz 1994, s H. Langbein, Auschwitz przed sądem, s. 284, , 308 i A. Lasik, Załoga SS, s Tamże, s. 366, APMA-B. Proces Hőssa t. 4 a, k. 129, zeznanie b. więźnia Feliksa Myłyka. 74 W. Renz, Auschwitz przed trybunałem. W 40-lecie pierwszego procesu oświęcimskiego we Frankfurcie, Zeszyty Oświęcimskie 2008 nr 24, s Pracując w Schreibstube HKB ( ) wiem, że Lachmann przychodził do Schreibstube z listami więźniów, na których dokonał sam egzekucji. APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 10, k. 35, relacja b. więźnia Edwarda Halka. 76 Brał udział w rozstrzeliwaniach jeńców sowieckich pod Ścianą Straceń na dziedzińcu bloku nr 11. APMA-B. Proces Hőssa t. 2, k. 60, zeznanie b. więźnia Michała Kuli. 77 H. Langbein, Auschwitz przed sądem, s i F. Piper, Metody zagłady, (w:) Auschwitz Węzłowe zagadnienia, t. III, s Tamże. 80 APMA-B. Proces załogi t. 22 a, k. 55, akt oskarżenia b. komendanta Rudolfa Hőssa. 81 D. Czech, Kalendarz wydarzeń, s Raport rtm. Witolda Pileckiego z 1945 r., (w:) A. Cyra, Ochotnik, s

11 11 terstwem. Swój szlak bojowy zakończył na terenie Lubelszczyzny, a następnie powrócił do przedwojennego miejsca zamieszkania w Kolonii Staszic (przedmieście Hrubieszowa). Tam w 1940 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu na Zamku w Lublinie. 24 maja 1941 r. przywieziono go w transporcie więźniów z Lubelszczyzny. W wojskowej konspiracji obozowej, która nosiła nazwę Związek Organizacji Wojskowej, zajmował się ochroną kontrwywiadowczą jego członków. Rozstrzelano go 28 października 1942 r., miał trzydzieści pięć lat. Były więzień KL Auschwitz, Jan Olszyński (nr 39231), wraz z rodzicami więziony w obozie, z kolei tak po wojnie wspominał przebieg tej egzekucji, w której zginął jego ojciec Bolesław Olszyński (nr 39230), absolwent wyższej szkoły ekonomicznej w Sankt Gallen (Szwajcaria), a okresie międzywojennym pracujący we Wspólnocie Interesów Górniczo- Hutniczych w Katowicach: Podbiegłem do okienka i zobaczyłem, że esesmani i blokowi, wśród których zauważyłem Bruno Brodniewicza, ustawiają więźniów dziesiątkami w kolumnie. Na jej czele w pierwszym szeregu po prawej dostrzegłem ojca, który zaniepokojony rozglądał się wokół. Nie zastanawiając się ani chwili wybiegłem z bloku i stanąłem obok ojca, który podał mi swoją porcję chleba. Gwałtownie odrzuciłem ją i chwyciłem silnie ojca za rękę, nie mówiąc ani słowa. Pochód skazańców ruszył w kierunku bloku nr 11 i mimo że obok szli esesmani z Gerhardem Palitzschem na czele, żaden z nich mnie nie odpędził. Dopiero przed samą bramą, która prowadziła na dziedziniec bloku nr 11, odciągnięty zostałem przez kapo Hansa Mau i kogoś jeszcze, ale nic z tego prawie nie pamiętałem, byłem jakby nieobecny. Cały czas tylko myślałem o tym, co się tam dzieje, chodząc ciągle od bloku nr 3a do bloku nr 11. Wreszcie ukryłem się w bloku nr 10 i poprzez drewniane kosze znajdujące się na jego oknach widziałem dokładnie załadunek na drewniany wóz ciał rozstrzelanych. Potem szedłem za tym wozem, trzymając w ręku czapkę zdjętą z głowy i towarzysząc ojcu aż do bramy z napisem Arbeit macht frei w tej jego ostatniej drodze do krematorium. Żaden z esesmanów ani więźniów funkcyjnych wówczas mnie nie zatrzymał, a ja byłem w takim stanie, iż było mi wszystko jedno, mimo że obowiązywała wówczas Blockspera i nie wolno było więźniom wychodzić z bloków. Wkrótce po egzekucji przywieziono na blok nr 3a odzież po rozstrzelanych. Zrobili to moi koledzy, którzy wiedząc w jakim jestem stanie, nie angażowali mnie do tej pracy. Przed oddaniem przywiezionej odzieży do dezynfekcji zauważyłem w jej stercie ubranie mojego ojca i koszulę, którą wcześniej zdobyłem dla niego. Spinki do mankietów przy niej nie były otwarte, a sama koszula zdjęta na siłę na lewą stronę, co świadczyło o wielkim zdenerwowaniu ojca przed egzekucją 83. W tej egzekucji zginął także Stanisław Dobrowolski (nr 16061), pochodzący z okolic Lublina, który miał piękny, tenorowy głos i często w obozie śpiewał współwięźniom sentymentalne piosenki. Do jego żelaznego repertuaru wspominał były więzień Jan Stawarz (nr 39539) - należały przedwojenne przeboje m.in. Taka miła jest moja dziewczyna, Jesienne róże, Ta ostatnia niedziela i Niebieskie oczy. ( ) Jankowi Stawarzowi szczególnie utkwił w pamięci ostatni występ Dobrowolskiego w nocy z 27 na 28 października 1942 r. Śpiewał on wtedy długo w tę noc. Śpiewał tak, jakby w sentymentalne słowa przebojów chciał przelać swe wszystkie uczucia, swą całą duszę. Szczególnie dało się to odczuć w piosence Jaka miła jest moja dziewczyna (...). Słuchacze z tej sztuby w bloku nr 25 A długo nie mogli zasnąć tej nocy. A potem w trakcie porannego apelu pisarz blokowy wyczytał kilkanaście numerów, miedzy innymi numer Dobrowolskiego i polecił, aby wyczytani pozostali na placu. Wszyscy wiedzieli dobrze, że w warunkach lagrowych nie wróżyło to nic dobrego. Janek Stawarz stojący obok Dobrowolskiego, usłyszał z jego ust słowa na pewno rozwałka. W oczach śpiewaka ukazały się łzy. ( ) Wyczytanych zaprowadzono do bloku nr APMA-B. Zespól Oświadczenia t. 140, k , relacja b. więźnia Jana Olszyńskiego. 84 APMA-B. Zespół Wspomnienia, wspomnienia b. więźnia Jana Stawarza, spisane przez Mieczysława Zająca, również b. więźnia KL Auschwitz.

12 12 W bloku nr 11 pięciu więźniów oczekujących na egzekucję wywołało bunt. Zabarykadowali się w jednej z sal tego bloku. Byli wśród nich lekarz, kapitan Henryk Suchnicki (nr 19456)), Leon Kukiełka (nr 16465) i Stanisław Dobrowolski 85. Wszyscy zginęli stawiając opór, kiedy esesmani użyli broni maszynowej, strzelając do nich przez okna i drzwi 86. Więźniów podczas tej największej egzekucji pod Ścianą Straceń rozstrzeliwali Rapportführerzy: Gerhard Palitzsch i Friedrich Stiewitz, a obecny przy tej rozwałce był Lagerführer Hans Aumeier, który po jej zakończeniu wyszedł z dziedzińca bloku nr 11 w okrwawionych butach 87. Szczęśliwie wtedy ocalał wyznaczony pomyłkowo na rozstrzelanie Wacław Maliszewski (nr 59195): Zostaliśmy doprowadzeni do bloku nr 11, gdzie na dziedzińcu tego bloku polecono nam się rozebrać i każdemu wypisano na piersi jego obozowy numer. Po zakończeniu tych czynności wprowadzono nas do pomieszczeń znajdujących się na parterze wspomnianego bloku. ( ) Palitzsch zaczął odczytywać z listy numery więźniów. Każdy z wyczytanych musiał potwierdzić swoją obecność. Na zakończenie zwrócił się do nas z zapytaniem, czy jest taki więzień, którego numeru nie wyczytał. Ponieważ nie słyszałem, aby odczytał mój numer, zgłosiłem się do niego. Palitzsch jeszcze raz przeglądnął spis, popatrzył się na mój numer, jaki miałem wypisany na piersi i wreszcie zapytał o nazwisko i imię. Otrzymawszy odpowiedź, wyszedł z bloku. Po jakimś czasie jeden z funkcyjnych wywołał mój numer, a kiedy podszedłem do niego, polecił mi natychmiast odszukać swój pasiak ze stosu ubrań. ( ) Wieczorem dowiedziałem się, że na moje miejsce wezwany został mój brat stryjeczny, Romuald Maliszewski 88. We wrześniu 1943 r. w KL Auschwitz osadzono w bunkrach bloku nr 11 siedemdziesięciu czterech więźniów. Obozowe gestapo, po śledztwie połączonym z intensywnymi przesłuchaniami i biciem, zwolniło część więźniów. Pozostałych w liczbie pięćdziesięciu czterech rozstrzelano pod Ścianą Straceń w dniu 11 października 1943 r. Znalazło się wśród nich 28 członków konspiracji wojskowej w obozie, w tym czołowi jej przywódcy: ppłk Juliusz Gilewicz (nr 31033) oraz jego brat mjr Kazimierz Gilewicz (nr 71886), mjr Zygmunt Bończa-Bohdanowski (nr 30959), ppłk lotnictwa Teofil Dziama (nr 13578), Jan Mosdorf (nr 8230), kpt. Tadeusz Paolone (nr 329) i ppłk Kazimierz Stamirowski (66786) 89. Dziama i Paolone (w obozie zarejestrowany pod nazwskiem Lisowski) zażądali na dziedzińcu bloku nr 11, by strzelano do nich nie w tył głowy, lecz prosto w twarz, jak do żołnierzy. Żądanie to zostało spełnione przez esesmanów dokonujących rozstrzeliwań 90. W miesiąc później, kiedy nowym komendantem KL Auschwitz został Arthur Liebechenschel, władze obozowe wkrótce zaprzestały egzekucji pod Ścianą Straceń. Nowy komendant 23 listopada 1943 r. przeprowadził przegląd cel aresztu obozowego w bloku nr 11. Przebywało w nich 56 więźniów, których polecił wypuścić z bunkrów i pozwolono im powrócić do swoich bloków 91. Z większych egzekucji pod Ścianą Straceń, której ofiarami byli więźniowie KL Auschwitz należy wymienić przynajmniej jeszcze dwie: - 27 maja 1942 r. stracono 168 więźniów przywiezionych z Krakowa (aktorzy, malarze, rzeźbiarze i oficerowie rezerwy), 85 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 34, k. 68, wspomnienia b. więźnia Jakuba Bajurskiego; T. Iwaszko, S. Kłodziński, Bunt skazańców, s ; Katarzyna Antoszewska, Nieznana historia, Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem 2011 nr 57, s Raport rtm. Witolda Pileckiego z 1945 r., (w:) A. Cyra, Ochotnik, s APMA-B. Proces załogi t. 54 a, k. 91, zeznania b. więźnia Edwarda Liszki. 88 APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 16, k. 68, relacja b. więźnia Wacława Maliszewskiego. 89 D. Czech, Kalendarz wydarzeń, s J. Garliński, Oświęcim walczący, Londyn 1974, s Tamże, s. 219; D. Czech, Kalendarz wydarzeń, s

13 13-25 stycznia 1943 r. rozstrzelano 53 więźniów podejrzanych w obozie o działalność konspiracyjną, wśród nich byli: płk Karol Kumuniecki (nr 8361), kpt. Edward Gőtt-Getyński (nr 29693) i płk Jan Karcz (nr 23569), dowódca Mazowieckiej Brygady Kawalerii podczas wojny we wrześniu 1939 r. Ten ostatni zginął w szczególnie dramatycznych okolicznościach, które tak przedstawia w swoich wspomnieniach były więzień Czesław Rychlik (nr 7901): Opowiadano mi o bohaterskiej i wstrząsającej śmierci dowódcy kawalerii polskiej pułkownika Karcza. W czasie wstępowania na piaskownicę (pod Ścianą Śmierci dop. A.C.), obrócił się i sierpowym wyrżnął w szczękę Seidlera 92. Został po wzniesieniu okrzyku: Niech żyje Polska! zakopany buciorami na śmierć 93. Nie sposób wymienić wszystkich egzekucji 94, których ofiarami byli głównie Polacy, ale należy pamiętać, że ginęli w nich również Żydzi, Rosjanie i więźniowie innych narodowości. Jedna z ostatnich egzekucji na dziedzińcu bloku nr 11 pod Ścianą Straceń, której ofiarami byli więźniowie osadzeni w areszcie obozowym, odbyła się w dniu 18 października 1943 r. Jej przyczyną było polecenie placówek gestapo, które skierowały tych więźniów do KL Auschwitz 95. Ścianę Straceń rozebrano 29 lutego 1944 r., co jeszcze będzie szczegółowo przedstawione. Więźniowie policyjni W dniu 1 czerwca 1942 r. nadprezydent i gauleiter Górnego Śląska 96, Fritz Bracht, przesłał m.in. prezydentom rejencji w Katowicach i Opolu rozporządzenie o utworzeniu sądów specjalnych na włączonych obszarach wschodnich Prowincji Górnośląskiej. Sąd doraźny miał karać za ciężkie wykroczenia przeciwko Niemcom oraz inne czyny karalne, zagrażające w poważnym stopniu dziełu budowy. Sprecyzowano również, że jurysdykcji tego sądu podlegają tylko Polacy i Żydzi 97. Przeciwko jego orzeczeniom nie przysługiwały więźniom żadne środki prawne 98. Sądy doraźne z jednej strony były narzędziem terroru, a z drugiej strony tworzyły pozory hitlerowskiej sprawiedliwości 99. KL Auschwitz położony był na terenie rejencji katowickiej, wchodzącej w skład Prowincji Górnośląskiej, w więc terytorialnie podlegał gestapo katowickiemu. Z tego powodu 92 Fritz Seidler ( ) - SS-Hauptsturmführer, zbrodniarz hitlerowski, w latach pełnił funkcję m.in. drugiego Schutzhaftlagerführera (kierownika obozu) w KL Auschwitz. 93 APMA-B. Zespół Wspomnienia t. 121, k. 112, wspomnienia b. więźnia Czesława Rychlika. 94 Wykaz i omówienie najważniejszych egzekucji więźniów zarejestrowanych w KL Auschwitz znajduje się w następujących publikacjach: F. Piper, Metody zagłady, (w:) Auschwitz Węzłowe zagadnienia, t. III, s ; J. Parcer, B. Wasztyl, Przechodniu, s Informacje na temat egzekucji są podane także na różnych stronach opracowania: : D. Czech, Kalendarz wydarzeń. 95 F. Brol, G. Włoch, J. Pilecki, Książka bunkra, s Podczas okupacji hitlerowskiej została utworzona Prowincja Górny Śląsk, która obejmowała dwie rejencje: katowicką (włączono do niej powiaty z przedwojennego województwa śląskiego: cieszyński, katowicki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki i tarnogórski, a także powiaty przyłączone z województwa kieleckiego: będziński, olkuski (część) i sosnowiecki oraz krakowskiego: bialski, chrzanowski, wadowicki i żywiecki i rejencje opolską (włączono przedwojenne powiaty: Lubliniec i Zawiercie). Ponadto do rejencji katowickiej włączono Zaolzie (obecnie w Republice Czeskiej). Zob. szczegóły: M. Rutowska, Ziemie wcielone do Trzeciej Rzeszy, (w:) Raporty z ziem wcielonych do Trzeciej Rzeszy, Poznań A. Bubik, Z. Brzycki, Policyjne więzienie zastępcze (Ersatzpolizeigefängnis) w Mysłowicach, (w:) Więzienia hitlerowskie na Śląsku, w Zagłębiu Dąbrowskim i w Częstochowie (pod red. A. Szefera), Katowice 1983, s. 127; J. Musioł, Człowiek i zbrodnia, Warszawa 1990, s Obszerne opracowania na temat katowickiego gestapo i sądu doraźnego w bloku nr 11 na terenie KL Auschwitz napisał A. Konieczny: Pod rządami wojennego prawa karnego Trzeciej Rzeszy. Górny Śląsk , Warszawa-Wrocław 1972, s ; Uwagi o sądzie doraźnym katowickiego Gestapo pod kierownictwem SS- Obersturmbannführera Johannesa Thümmlera (październik 1943 styczeń 1945 r.), Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Warszawa 1972, t. XXIV, s J. Musioł, Człowiek, s. 259.