Cykle koniunkturalne a strategie dzia³ania w sektorze mineralnym

Transkrypt

1 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom Zeszyt 2/4 KRZYSZTOF SZAMA EK* Cykle koniunkturalne a strategie dzia³ania w sektorze mineralnym Wprowadzenie Œwiatowa gospodarka jest dynamicznym uk³adem podlegaj¹cym zauwa alnym zmianom w czasie. Zmiany te dotycz¹ szeregu zjawisk wzajemnie uwarunkowanych i powi¹zanych, zw³aszcza wielkoœci produkcji, wielkoœci sprzeda y, poziomu inwestycji, stopy bezrobocia. Wp³ywaj¹ one na dynamikê wzrostu (spadku) produktu narodowego brutto (GDP) i wi¹ ¹ siê z wahaniami cen towarów, w tym cen surowców mineralnych. Zmiany te mog¹ dotyczyæ poszczególnych krajów, regionu czy œwiata. W dobie wspó³czesnej globalizacji gospodarczej i wzajemnych powi¹zañ ekonomicznych zmiany obejmuj¹ ca³y œwiatowy uk³ad gospodarczy, choæ poszczególne zjawiska pojawiaj¹ siê i rozwijaj¹ w ró nych krajach z opóÿnieniem w stosunku do g³ównych gospodarek œwiata, zw³aszcza gospodarki USA. Zapocz¹tkowane na szerok¹ skalê w XIX wieku badania przyczyn i dynamiki zmian gospodarczych by³y podstaw¹ teorii wydzielania œwiatowych cykli koniunkturalnych. Ze wzglêdu na d³ugoœæ trwania cykli wyró niano cykle krótkie (cykle Kitchina 3-letnie), œrednie (Juglara 10-letnie), d³ugie (Kuznetsa 20-letnie) i bardzo d³ugie (Kondratiewa 50-letnie). Przyczyn powstawania cykli koniunkturalnych upatrywano w zjawiskach endogenicznych (zwi¹zanych bezpoœrednio z gospodark¹) lub egzogenicznych (g³ównie politycznych). We wspó³czesnej ekonomii coraz czêœciej kwestionowane s¹ podstawy teoretyczne wydzielania cykli koniunkturalnych, zw³aszcza cykli Kondratiewa. Nie wypracowano bowiem wystarczaj¹co precyzyjnych i obiektywnych narzêdzi ekonomicznych do okreœlenia ex ante pocz¹tku o ywienia gospodarczego i jego faz rozwojowych, zatem wiarygodna analiza cykli koniunkturalnych zwi¹zanych z faz¹ o ywienia mo liwa jest jedynie ex post. Natomiast zgodnie uwa a siê, e wyznaczenie pocz¹tku recesji w cyklu * Dr hab., Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, krzysztof.szamalek@uw.edu.pl

2 52 nastêpuje w przypadku spadku produktu narodowego brutto (GDP) przez dwa kolejne kwarta³y. Mimo krytyki, co do trafnoœci wydzieleñ cykli koniunkturalnych analitycy rynku surowcowego stwierdzaj¹ podstawy do wskazania trzech wyraÿnych boomów surowcowych wystêpuj¹cych po II wojnie œwiatowej ( , , 2004 aktualnie) (Radetzky 2006). Miêdzy zjawiskami cyklicznych okresów œwiatowego o ywienia i recesji gospodarczych a gospodark¹ surowcami mineralnymi wystêpuje silne sprzê enie zwrotne. Dotyczy to zw³aszcza zmian w wysokoœci nak³adów koncernów mineralnych na poszukiwania nowych z³ó kopalin oraz adaptacji strategii wydobycia kopalin (m.in. zmiana zawartoœci procentowej metalu w rudzie, polityka w zakresie udostêpniania partii z³o a) do zmieniaj¹cych siê makroekonomicznych parametrów rynkowych (popytu, poziomu cen, presji konkurentów). Szczególnie istotne jest oddzia³ywanie boomu surowcowego trwaj¹cego od 2004 roku do chwili obecnej na politykê koncernów mineralnych. 1. Uwarunkowania makroekonomiczne Rosn¹ca dynamicznie w ostatnich 150 latach liczba ludnoœci œwiata wymusza na œwiatowej gospodarce koniecznoœæ poda y coraz wiêkszych iloœci produktów ergo wystêpuje sta³a tendencja wzrostu wydobycia kopalin bêd¹cych Ÿród³em surowców mineralnych. Mimo okresowych wahañ w rozwoju œwiatowej gospodarki mamy jednak do czynienia ze sta³ym trendem wzrostu œwiatowego GDP (rys. 1). Rosn¹ce zapotrzebowanie na surowce mineralne stawia pytanie o koniecznoœæ identyfikacji barier wzrostu gospodarczego zwi¹zanych z dostêpnoœci¹ i wyczerpywalnoœci¹ Rys. 1. Teoretyczny przebieg cykli gospodarczych (lewa strona), rzeczywisty i prognozowany trend wzrostu œwiatowego GDP (na podstawie International Monetary Fund) Fig. 1. Theoretical variability of economic cycles (left), real and predicted trend of the global GDP growth (source: International Monetarny Fund)

3 z³ó kopalin. Praktycznie i teoretycznie mo na oprzeæ siê na paradygmacie dynamicznego modelu surowców mineralnych i wynikaj¹cej z niego tezy o nieograniczonoœci zasobów abiotycznych (Szama³ek 2007a), zawsze jednak istnieje mo liwoœæ wyst¹pienia niedoboru surowcowego w okreœlonym miejscu i czasie. Niedobór ten mo e siê potêgowaæ zw³aszcza w okresach szybkiego wzrostu popytu na surowiec, a takie zjawisko ma miejsce w pocz¹tkowych okresach wzrostu gospodarczego zwi¹zanego z faz¹ o ywienia cyklu koniunkturalnego. Stale rosn¹cy œwiatowy popyt na surowce mineralne (rys. 2) musi zostaæ skompensowany odpowiadaj¹c¹ mu poda ¹. Oczywiœcie wielkoœæ poziomu konsumpcji surowców (np. metali) ma silne uzale nienie od poziomu cen surowca, ale charakteryzuje siê szeregiem empirycznych osobliwoœci, które powinny byæ obszarem kolejnych badañ (Evans, Lewis 2002). Podporz¹dkowanie strategii koncernu mineralnego szybkiemu wzrostowi wydobycia kopalin zawsze wi¹ e siê z pytaniem o zakres i skutecznoœæ ochrony z³o a, a zw³aszcza jego racjonalnym zagospodarowaniu. Przez wiele lat racjonalna gospodarka z³o em rozumiana by³a przede wszystkim jako wydobycie minimalizuj¹ce straty eksploatacyjne, powi¹zane z zagospodarowaniem kopalin towarzysz¹cych. Przed 1989 rokiem w polskiej gospodarce centralnie sterowanej stale wystêpowa³ deficyt szeregu surowców mineralnych (Bolewski i in. 1979), zatem strategia zagospodarowania z³o a zwi¹zana by³a z prawnymi instrumentami nakazowymi (Szama³ek 1984). Warto podkreœliæ, e aktualne przepisy prawa w Polsce nakazuj¹ takie eksploatowanie z³o a, które jest gospodarczo uzasadnione, ogranicza szkody w œrodowisku naturalnym oraz zwi¹zane jest z racjonalnym wydobyciem i zagospodarowaniem kopaliny (Prawo ochrony œrodowiska 2001). Imperatyw ustawowy racjonalnej gospodarki z³o em jest niew¹tpliwie s³uszny i zwi¹zany z realizacj¹ konstytucyjnej zasady dzia³ania zgodnie z wymogami zrównowa onego rozwoju (Konstytucja 1997). Racjonalna gospodarka z³o em weryfikowana jest wspó³czeœnie przez rzeczywiœcie realizowan¹ gospodarkê kopalinami, która jest silniej powi¹zana z bodÿcami i zjawiskami ekonomicznymi, przede wszystkim rynkowymi. Postêpuj¹ca prywatyzacja szeregu zak³adów wydobywczych w Polsce spowoduje wymuszanie przez ich nowych w³aœcicieli stosowanie procedur rozwijanych i wdra anych od lat w sektorze mineralnym USA, Kanady czy Australii. 53 Rys. 2. Œwiatowe obroty paliwami i górniczymi surowcami mineralnymi (œrednia roczna zmiana handlu produktami górniczymi 4%) (dane WTO) Fig. 2. Global turnover of fuels and mining raw materials (average annual trade change of mining raw materials 4%) (source: WTO)

4 54 Wymaga to rozwijania w Polsce szerszych studiów z zakresu geologii gospodarczej oraz ekonomii zasobów naturalnych. W ci¹gu ostatnich kilku lat pojawi³y siê w Polsce publikacje umo liwiaj¹ce rozwój studiów w tych obszarach (Fiedor i in. 2002; ylicz 2004; Szama³ek 2007b). W literaturze anglosaskiej uzasadnia siê potrzebê ustanowienia nowego obszaru badawczego okreœlanego terminem mineral economics (Gordon, Tilton 2008). To pojêcie odpowiada po czêœci polskim definicjom gospodarki surowcami mineralnymi, ekonomii œrodowiska oraz geologii gospodarczej. Z podobn¹ ide¹ utworzenia dyscypliny naukowej gospodarka surowcami mineralnymi wystêpowa³ w Polsce Andrzej Bolewski (Bolewski 1991; Bolewski i in. 2006). Nowe pojêcie mineral economics mo na wi¹zaæ z dostrzeganiem wczeœniej nie wystêpuj¹cych lub obecnych w mniejszym zakresie zjawisk ³¹cz¹cych problematykê ekonomiczn¹ z wydobywaniem kopalin w zmiennych warunkach otoczenia, zw³aszcza zmian popytu, poda y i cen. Dyscyplina ta zajmuje siê analiz¹ rozwoju cen, kosztów poszukiwañ geologicznych, kosztów produkcji (g³ównie wydobycia i przeróbki) surowców mineralnych. Cena sprzedawanego surowca mineralnego (poza kosztem produkcji) odgrywa podstawow¹ rolê w okreœleniu rentownoœci dzia³ania koncernu mineralnego. Cykle cenowe podlegaj¹ silnej presji zwi¹zanej z przebiegiem cykli koniunkturalnych, choæ wystêpuj¹ miedzy tymi zjawiskami pewne przesuniêcia czasowe (opóÿnienie wzrostu cen w stosunku do dynamiki wzrostu GDP). Autor prezentuje pierwsz¹ czêœæ pracy zmierzaj¹cej do przeniesienia na polski grunt szerszej metodologii stosowanej w œwiatowych koncernach mineralnych. Stosuj¹ one zró nicowane metody reakcji na dynamicznie zmieniaj¹ce siê uwarunkowania gospodarcze i rynkowe, zw³aszcza w zakresie nak³adów na geologiczne badania poszukiwawcze, sterowanie wydobyciem kopalin, okreœlania kosztu krañcowego wydobycia i rentownej produkcji górniczej. W globalizuj¹cej siê gospodarce œwiatowej oraz koncentracji w sektorze mineralnym w Polsce koniecznym stawaæ siê bêdzie szersze wykorzystanie elastycznych instrumentów dostosowywania strategii dzia³ania koncernu mineralnego do sytuacji rynkowej. 2. Cykle koniunkturalne a strategie dzia³ania koncernu mineralnego Cykle koniunkturalne (cenowe) w sektorze gospodarki surowcami mineralnymi s¹ najlepiej poznane poprzez analizê zmian cen tych surowców mineralnych, które posiadaj¹ cenê œwiatow¹. Cenê œwiatow¹ maj¹ zaœ te surowce, które notowane s¹ na gie³dach o zasiêgu miêdzynarodowym oferuj¹cych mo liwoœci zawierania transakcji terminowych i opcyjnych (Kulczycka 1998). Cenê œwiatow¹ ma czêœæ metali (11 wœród nich miedÿ, nikiel, z³oto, aluminium), stop aluminium (aluminium alloy) oraz surowce energetyczne (4 np. ropa naftowa, gaz ziemny). Wœród surowców mineralnych z cen¹ œwiatow¹ szczególne miejsce zajmuj¹ surowce energetyczne oraz miedÿ (Paulo, Krzak 1998). Wahania cen ropy naftowej i gazu ziemnego s¹ silnie podatne na Ÿród³a egzogeniczne (g³ównie decyzje polityczne pañstw OPEC) i nie oddaj¹ w pe³ni charakteru zjawiska. Pierwszy kryzys energetyczny

5 zwi¹zany z szokiem cenowym ropy naftowej prze³o y³ siê na znacz¹cy wzrost cen szeregu surowców mineralnych, w tym miedzi (rys. 3 skok cenowy ). Z polskiego punktu widzenia wahania cen miedzi maj¹ szczególne znaczenie. Udzia³ KGHM w œwiatowej produkcji górniczej miedzi wynosi oko³o 3,6% (9 miejsce na œwiecie), jest to jednak udzia³ znacz¹cy zwa ywszy, e piêciu pierwszych producentów miedzi na œwiecie koncentruje prawie 60% ³¹cznej œwiatowej produkcji górniczej miedzi. Rola KGHM w produkcji miedzi rafinowanej jest równie bardzo istotna (7 miejsce na œwiecie produkcja ok. 560 tys./r). 55 Rys. 3. Zmiana poziomu cen miedzi na LME (ceny wg si³y nabywczej USD z 2008 roku) Fig. 3. The changes of LME copper prices (based on purchasing power of USD in 2008) Analiza trendu cenowego miedzi w d³ugich okresach czasu by³a przedmiotem wielu studiów i analiz (np. Svedberg, Tilton 2006). W d³ugim okresie trend cenowy miedzi ma charakter liniowy i mo e byæ opisany nastêpuj¹cym równaniem (Svedberg, Tilton 2006): P t t t gdzie: P t œrednia cena produkcji miedzi w roku t waloryzowana indeksem CPI (consumer price index), 0 i 1 parametry estymowane, t 1 czas (wartoœæ 1 dla roku 1870 i roœnie o 1 dla ka dego nastêpnego roku), sk³adnik zak³ócaj¹cy (zmienna losowa). t Wieloœæ czynników wp³ywaj¹cych na cenê i zjawiska zak³ócaj¹ce prawid³owoœci wyznaczenia przysz³ych poziomów cen, zw³aszcza cen metali i ropy naftowej, s¹ trwa³ym elementem gospodarki surowcami mineralnymi (Humphreys, Eggert 1991). Zwi¹zek miedzy cyklami koniunktury gospodarczej a cyklami cenowymi surowców mineralnych wydaje siê byæ oczywistoœci¹. Wa ne jest jednak dok³adne poznanie dynamiki zmian, okreœlenie

6 56 cyklicznoœci zmian cen metali wraz z poznaniem zasadniczego trendu (proporcjonalny, zmienny). Cykle cenowe poznane s¹ szczególnie dobrze na przyk³adzie cen metali (Labys i in. 1998). W latach wyró niono ogólnie 24 cykle cenowe miedzi i 17 cykli srebra (Labys i in. 1998). Œredni okres trwania cykli cenowych wybranych metali (aluminium, miedÿ, o³ów, z³oto, srebro, cyna, wolfram, cynk) wynosi³ 27 miesiêcy w fazie recesji oraz 20,7 miesiêcy w fazie o ywienia, zaœ cykl cenowy miedzi wynosi³ 13,5 miesi¹ca fazy o ywienia, 17,2 miesi¹ca fazy recesji (œredni ca³y cykl 30,7 miesiêcy) (Labys i in. 1998). S¹ podstawy do postawienia tezy, e cykl trwania i zmian ceny metali wynosi 8,2 lata ±3,5 roku (Szama³ek 2007). Utrzymuj¹cy siê zatem boom surowcowy od 2004 roku ma jeszcze znacz¹cy margines czasu do odwrócenia obecnego wysokiego trendu cenowego metali. W okresach koniunktury gospodarczej roœnie zapotrzebowanie w zasadzie na wszystkie surowce mineralne, szczególnie zaœ surowce metaliczne. Warto jednak zauwa yæ, e tendencj¹ ostatnich kilku dekad jest ni sza dynamika wzrostu konsumpcji metali od tempa wzrostu GDP. Wynika to przede wszystkim z wdra ania nowych bardziej oszczêdnych i materia³och³onnych technologii wytwarzania produktów (Moore i in. 1996). To zaœ jest konsekwencj¹ realizacji wprowadzania w ycie zasad zrównowa onego rozwoju. Okresy dobrej koniunktury charakteryzuj¹ siê zazwyczaj wy szym poziomem cen sprzeda y produkowanych przez koncerny mineralne surowców mineralnych. Pozwala to na osi¹ganie przez koncerny mineralne wy szych zysków netto (wzrost kosztu wydobycia kopaliny jest zazwyczaj ni szy od tempa wzrostu cen sprzeda y kopaliny). Ta sprzyjaj¹ca ekonomicznie sytuacja umo liwia koncernom mineralnym elastyczne dostosowanie swojego dzia³ania w kilku obszarach, miêdzy innymi: wzrostu nak³adów i zakresu realizacji projektów poszukiwania nowych z³ó, zmian w metodzie eksploatacji z³o a (na przyk³ad przyjêcie nowych parametrów eksploatowanej rudy poprzez obni enie zawartoœci brze nej sk³adnika u ytecznego w rudzie), zmiany w kolejnoœci eksploatacji ró nych partii z³o a ( z³o e cenowe ). Wy sze zyski netto stwarzaj¹ dogodne warunki do rozwoju badañ geologicznych, poszukiwania i/lub dokumentowania nowych z³ó zwiêkszaj¹cych bazê zasobow¹ koncernu i jego zdolnoœæ produkcyjn¹ (teza na podstawie analizy raportów rocznych œwiatowych koncernów mineralnych). Wzrost nak³adów na poszukiwania geologiczne jest zazwyczaj przesuniêty w czasie (opóÿniony w stosunku do fazy o ywienia) o okres zwi¹zany z wykonywanymi analizami rynku i uzyskaniem pewnoœci, co do trwa³oœci trendu wzrostu cen i utrzymywania siê przez d³u szy czas wysokiego poziomu cen sprzedawanych surowców. OpóŸnienie czasowe miêdzy maksymalnym poziomem uzyskiwanych cen w cyklu a maksymalnymi nak³adami na poszukiwania geologiczne przybiera wartoœæ L i jest w wiêkszoœci przypadków znacznie d³u sze od czasu trwania fazy zmniejszania nak³adów w cyklu recesywnym (ma wtedy wartoœæ m) (rys. 4). Jest to zwi¹zane z poszukiwaniem oszczêdnoœci kosztowych koncernu mineralnego, wystêpuj¹cych w sytuacji szybkiego tempa spadku cen surowca i zysku netto, wówczas bowiem decyzje zarz¹dów o zmniejszaniu nak³adów na

7 57 Rys. 4. Schemat zale noœci miêdzy zyskiem netto koncernu mineralnego a wielkoœci¹ nak³adów na poszukiwania geologiczne Fig. 4. Relationship between the net income of a mineral company and investments on geological prospecting poszukiwania geologiczne s¹ podejmowane szczególnie chêtnie i szybko, z wyprzedzaj¹c¹ w stosunku do tempa rozwoju recesji g³êbokoœci¹ ciêæ bud etowych. Dobra koniunktura gospodarcza na œwiecie i rosn¹cy poziom cen surowców mineralnych obserwowany od 2003 (a przede wszystkim 2004) roku sprzyja³ zwiêkszonej aktywnoœci poszukiwawczej koncernów mineralnych. Jest to trend szczególnie dobrze widoczny, gdy przeœledziæ zachowania inwestorów surowcowych w latach (rys. 3 i 5). Rys. 5. Dynamika realizacji geologicznych projektów poszukiwawczych na œwiecie w latach (Wilburn 2005) Fig. 5. Dynamics of global geological prospecting projects between (Wilburn 2005)

8 58 W okresie tym najbardziej rozwijano poszukiwania z³ó z³ota (580 projektów w 1995 roku i 1800 w 2004), miedzi oraz diamentów (odpowiednio 60 i 220 projektów), rozwijano tak e projekty eksploracyjne rud niklu i platynowców (Wilburn 2005). Intensywne poszukiwania dotyczy³y tych kopalin, które spe³niaj¹ nie tylko wa n¹ funkcjê gospodarcz¹ zwi¹zan¹ z ich bezpoœrednim zastosowaniem w procesach przemys³owych (miedÿ, nikiel), zwiêkszon¹ konsumpcj¹ jako nastêpstwem rozwoju nowych technologii, ale maj¹ te istotne znaczenie jako œrodki tezauracyjne i s³u ¹ce do produkcji wyrobów jubilerskich chêtnie kupowanych w okresach dobrej koniunktury (z³oto, platyna, diamenty). Rozwój zakresu prac poszukiwawczych w zwi¹zku z wysokim poziomem cen jest szczególnie dobrze widoczny w przypadku miedzi. Gwa³towny wzrost cen miedzi od 2003 roku pozwoli³ koncernom mineralnym na znaczne zwiêkszenie ich aktywnoœci eksploracyjnej (rys. 6). Rys. 6. Zale noœæ iloœci realizowanych prac poszukiwawczych z³ó miedzi od ceny miedzi (Wilburn 2005) Fig. 6. Relationship between the number of geological prospecting projects for copper deposits and copper price (Wilburn 2005) Wzrost nak³adów na poszukiwania mo e prowadziæ do znalezienia nowych z³ó (rys. 7). To daje przedsiêbiorstwu mineralnemu szansê na utrzymanie swojej pozycji producenckiej na rynku b¹dÿ otwarcie nowych mo liwoœci poda y surowca. Poœrednio liczba realizowanych prac poszukiwawczych oraz wielkoœæ nak³adów mog¹ zwiêkszyæ prawdopodobieñstwo odkrycia nowych z³ó. Zgodnie z zasad¹ Hotellinga z wydobyciem (produkcj¹ ) surowca mineralnego mo na poczekaæ na dogodny moment (lepsza koniunktura cenowa w przysz³oœci, przysz³y wzmo- ony popyt na surowiec). Nie mo na natomiast czekaæ z realizacj¹ poszukiwañ geologicznych w okresach trwania koniunktury cenowej. Co prawda, badania Dummetta (2000) wykaza³y, e najwiêcej odkryæ z³ó miedzi w latach przypada³o na okres ni szych cen miedzi, czêsto jednak s¹ to echa wczeœniej finansowanych projektów badawczych, a nie potwierdzona empirycznie prawid³owoœæ. Koniunktura cenowa to czas podejmowania decyzji w koncernie mineralnym. Decyzje te rodz¹ siê miêdzy uœwiadamian¹ potrzeb¹ prowadzenia racjonalnej gospodarki z³o em kopaliny a naturaln¹ tendencj¹ do konsumowania efektów boomu surowcowego. Teoretycznie (racjonalnie po ¹dane zacho-

9 59 Rys. 7. Zale noœæ miêdzy przyrostem odkrytych zasobów z³ó a wysokoœci¹ nak³adów na geologiczne prace poszukiwawcze (na przyk³adzie PGNiG)(Górecki, Szama³ek 2004) Fig. 7. Relationship between the growth of mineral reserves and volume of investment for geological prospecting projects (concerns POGC) (Górecki, Szama³ek 2004) wanie) okres wysokich cen powinien sk³aniaæ koncern mineralny do zagospodarowania tych partii z³o a, które s¹ ubo sze i maj¹ gorsze parametry górnicze, których koszt udostêpnienia jest wy szy. Jest to szczególnie wa ne dla producentów o najwy szych kosztach krañcowych pozyskiwania surowca. Trzeba jednak podkreœliæ, e jest to s³uszny ogólny postulat zak³adaj¹cy stosowanie zasad racjonalnej gospodarki z³o em powi¹zanej z efektywnoœci¹ ekonomiczn¹. W praktyce o strategii dzia³ania koncernu mineralnego decyduje forma i struktura uk³adu w³aœcicielskiego w firmie i cele, jakie w³aœciciel chce realizowaæ. Zale y to tak e od tradycji funkcjonowania firmy i czasu jej dzia³ania. W przypadku m³odych podmiotów górniczych wchodz¹cych po raz pierwszy od uruchomienia z³o a w okres koniunktury cenowej najczêœciej wystêpuje d¹ enie do maksymalizacji zysku. Przemo ne jest wówczas parcie uk³adu w³aœcicielskiego na uzyskanie jak najwy szej dywidendy. Podobne naciski mog¹ wystêpowaæ w koncernach, w których znacz¹c¹ rolê w³aœcicielsk¹ odgrywa w³asnoœæ pañstwa oraz silne s¹ wp³ywy za³ogi w radzie nadzorczej koncernu. Konsumpcja renty nadwy ki uzyskiwanej z poziomu cen jest ich naturalnym zachowaniem. Jeœli pozostaæ przy wykorzystaniu danych z przemys³u wydobycia rud miedzi, to warto przypomnieæ, e taka sytuacja ma miejsce w polskim koncernie miedziowym KGHM, a nale y on do producentów o najwy szych kosztach produkcji. W latach , gdy cena miedzi waha³a siê w przedziale $/t KGHM jako producent krañcowy funkcjonowa³ na granicy rentownoœci dzia³ania (koszt krañcowy, to œredni koszt produkcji surowca u producenta o najwy szych kosztach produkcji, którego produkt w warunkach rynkowych znajduje nabywcê). Wysokie zyski netto pozwalaj¹ na realizacjê zarówno wyprzedzaj¹cych dzia³añ przygotowuj¹cych kolejne partie z³o a do eksploatacji, jak i wydobycie rudy o ni szej zawartoœci procentowej sk³adnika u ytecznego. Stosowanie tej zasady widoczne jest w KGHM Polska MiedŸ SA od 2003 roku. Zauwa alna jest bowiem

10 60 odwrotna zale noœæ miêdzy zawartoœci¹ miedzi w wydobywanej rudzie a poziomem ceny miedzi (rys. 8). Powstaje zasadnicze pytanie, czy przedstawiony na rysunku 8 trend jest wynikiem œwiadomej realizacji przyjêtej strategii (co by³oby najbardziej po ¹dane) czy te jest to przypadkowym wynikiem powsta³ym na przyk³ad w konsekwencji wybrania bogatszych partii z³o a, zmiany eksploatacji i przybierania partii z³o a nie zawieraj¹cych rudy w skale. Ubo enie kopaliny (urobku) to proces naturalny wystêpuj¹cy zw³aszcza w schy³kowej fazie istnienia kopalni. Ubo enie jest wywo³ane czynnikami geologiczno-górniczymi i technologicznymi i wp³ywa na wzrost kosztu wydobycia i wzbogacania kopaliny. Jeœli zjawisko to wystêpuje w okresie niskich cen surowca, to jest czynnikiem przes¹dzaj¹cym o dalszym utrzymaniu wydobycia i nieuchronnie prowadzi do zamkniêcia kopalni 1 zw³aszcza u producentów o kosztach krañcowych. Proces taki ma charakter obiektywny. Jednak w sytuacji wysokiego poziomu cen wzrost kosztu wydobycia i wzbogacania kopaliny jest kompensowany wy szym zyskiem koncernu w d³ugim czasie (np. w okresie ca³ego cyklu koniunktury makroekonomicznej). Wspomniana ju wczeœniej potrzeba znacznie wiêkszego stosowania metod zwi¹zanych z mineral economics mo e prowadziæ inwestora górniczego nawet do takiego podzia³u z³o a, w którym mo na okreœliæ punktow¹ wartoœæ z³o a wyliczon¹ na podstawie poziomu cen surowca (Mazurek 1997). Mo na zatem tworzyæ modele cenowe z³o a i dostosowywaæ wydobycie do uzyskiwania jak najbardziej korzystnych wyników finansowych produkcji górniczej kopaliny lub uzyskiwanego z niej surowca. Oczywiœcie, takie modelowe podejœcie ma swoje ograniczenia w stosowaniu, wynikaj¹ce z rozmieszczenia parku maszynowego w oddzia³ach kopalni, ró nego stopnia przygotowania partii z³o a do eksploatacji, kosztów przeprowadzenia operacji. W strategii dzia³ania mo na jednak próbowaæ przygotowaæ optymalny model eksploatacji z³o a uwzglêdniaj¹cy tak e model cenowy z³o a. 2,1 2 1,9 1,8 1,7 1,6 1, %Cu USD/t Rys. 8. Zmiana zawartoœci Cu w wydobywanej w KGHM rudzie na tle cen miedzi notowanych na LME (opracowanie w³asne na podstawie raportów rocznych KGHM) Fig. 8. The changes of contents Cu in ore in KGHM relating to LME copper prices (own study based on KGHM annual reports) 1 Dzieje siê tak w warunkach wolnego rynku. Czêsto jednak o utrzymaniu kopalni decyduj¹ czynniki polityczne i sytuacja spo³eczna g³ównie w podmiotach o udziale w³asnoœci pañstwowej lub monokulturze przemys³owej w okreœlonym regionie pañstwa.

11 61 Podsumowanie Koncerny mineralne musz¹ dzia³aæ w warunkach, w których wystêpowanie cykli koniunkturalnych i zwi¹zanych z nimi cykli cenowych s¹ sta³ymi czynnikami, choæ maj¹cymi zró nicowane przyczyny powstawania, ró ne okresy czasu trwania, ró ne amplitudy miêdzy szczytem o ywienia i poziomem dna recesji. Sprzyjaj¹ce warunki makroekonomiczne towarzysz¹ce wysokiemu poziomowi cen na surowce mineralne, a zw³aszcza trwaj¹cy od 2004 do chwili obecnej okres boomu surowcowego i utrzymywany wysoki poziom cen surowców mineralnych pozwala osi¹gaæ koncernom mineralnym wysokie zyski netto. Sprawia to, e koncerny funkcjonuj¹ w przyjaznych warunkach, pozwalaj¹cych na podejmowanie dzia³añ dotycz¹cych wyboru strategii ich dzia³ania dotycz¹cych zw³aszcza tempa i poziomu nak³adów na geologiczne prace poszukiwawcze czy zmian w technologii wydobycia kopaliny. Wysokie zyski netto pozwalaj¹ koncernom na realizacjê projektów zwiêkszaj¹cych ich bazê zasobow¹ kopalin. Wzrost nak³adów na poszukiwania daje odpowiadaj¹cy mu przyrost zasobów kopalin. Redukcje nak³adów na poszukiwania w koncernach nastêpuj¹ szybciej i s¹ g³êbsze ni decyzje zwi¹zane z podejmowaniem nowych dzia³añ poszukiwawczych. Utrzymuj¹cy siê boom surowcowy umo liwia koncernom eksploatacjê czêœci z³o a maj¹cych gorsze parametry z³o owe (ni sz¹ zawartoœæ procentow¹, gorsze parametry geologiczno-górnicze z³o a) poprzez kompensacjê wzrostu kosztu produkcji wy szym zyskiem wynikaj¹cym z wysokiego poziomu cen surowca. Prowadzi to wyraÿnego zwi¹zku miêdzy wielkoœci¹ zysku netto koncernu zwi¹zanego z wysokim poziomem ceny a zawartoœci¹ procentow¹ miedzi w wydobywanej rudzie. Okres dobrej koniunktury umo liwia utrzymywanie, a nawet wzrost wydobycia kopalin u producentów krañcowych. LITERATURA B o l e w s k i A., 1991 W sprawie surowców mineralnych. Inst.Geol. i Sur.Min. AGH Kraków. B o l e w s k i A., P a u l o A., S z t a b a K., 2006 Gospodarka surowcami mineralnymi. Gosp. Sur. Min., 22, z. spec. 3, Bolewski A.,Gruszczyk H.,Smakowski T.,1979 Studiumbilansugospodarkisurowcamimineralnymi Polski w latach (Maszynopis 194 s.), Arch.PIG, Warszawa. D u m m e t t H.T., 2000 Minerals Resource Development Our New Challenges. Mining Engineering, vol. 52, nr 6. E v a n s M., L e w i s A.C., 2002 Is there a common metals demand curve? Resources policy, nr 28, s Fiedor B.(red.),Czaja S.,Graczyk A.,Jakubczyk Z.,2002 Podstawy ekonomii œrodowiska i zasobów mineralnych. Wyd. C.H.Beck Warszawa. G ó r e c k i W., S z a m a ³ e k K., 2004 Mo liwoœci rozwoju poszukiwañ i wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce w œwietle polityki koncesyjnej pañstwa oraz dzia³alnoœci PGNiG SA. Polish Journal of Mineral Resources vol.8, s Gordon R.L., Tilton J.E., 2008 Mineral economics: Overview of a discipline. Resources policy, nr 33, s. 4 11, Elsevier. H u m p h r e y s D., E g g e r t R.G., 1991 Resources Policy. June, s. 90. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz.U. nr 78, poz. 483 ze zm.).

12 62 K u l c z y c k a J., 1998 Czynniki kszta³tuj¹ce œwiatowe ceny surowców mineralnych. Gosp. Sur. Min., t. 14, z. 2, s Labys W.C., Lesourd J.B., Badillo D., 1998 The existence of metal price cycles. Resources policy, vol. 24, nr 3, s M a z u r e k S., 1997 Cena kopaliny jako g³ówny parametr z³o owy. Gosp.Sur.Min., t. 13, z. 1, s Moore D.J.,Tilton J.E.,Shields D.J.,1996 Economic growth and the demand for construction materials. Resources Policy, vol. 22, nr 3, pp P a u l o A., K r z a k M., 1998 Ceny surowców mineralnych: I. Ceny na rynkach miêdzynarodowych. Prz. Geol., 11, Prawo ochrony œrodowiska, 2001 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r., tekst jednolity Dz.U. z 2008 r., nr 25, poz R a d e t z k y M., 2006 The anatomy of three commodity booms. Resources policy, nr 31, s , Elsevier. Svedberg P.,Tilton J.E.,2006 TheReal,RealPriceofNonrenewableResources:Copper World Development, vol. 34, nr 3, s , Elsevier. S z a m a ³ e k K., 1984 Ochrona prawna i racjonalne wykorzystanie kopalin towarzysz¹cych. Prz.Geol. nr 2, s S z a m a ³ e k K., 2007a Kopaliny i surowce mineralne w œwietle teorii zasobów naturalnych. Mat. XVII konferencji Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi, IGSM PAN Kraków, Zakopane , s S z a m a ³ e k K., 2007b Podstawy geologii gospodarczej i gospodarki surowcami mineralnymi. PWN Warszawa, 265 s. W i l b u r n D., 2005 International Mineral Exploration Activity from 1995 through Data Series 139. y l i c z T., 2004 Ekonomia œrodowiska i zasobów naturalnych. PWE Warszawa. CYKLE KONIUNKTURALNE A STRATEGIE DZIA ANIA W SEKTORZE MINERALNYM S³owa kluczowe Cykl koniunkturalny, surowce mineralne, ceny surowców mineralnych, strategia dzia³ania koncernów mineralnych, geologiczne projekty poszukiwawcze Streszczenie Œwiatowe cykle gospodarcze i zwi¹zane z nimi cykle koniunkturalne s¹ silnymi bodÿcami oddzia³ywuj¹cymi na rynek surowców mineralnych. Œwiatowy wzrost gospodarczy pobudza wzrost poda y surowców przez koncerny mineralne pozwalaj¹cej na wytwarzanie niezbêdnych ludzkoœci produktów. Fazy o ywienia gospodarczego powoduj¹, e zasady racjonalnej gospodarki z³o em kopaliny podlegaj¹ w tych okresach szczególnie silnej presji. Dotyczy to zw³aszcza d¹ eñ w³aœcicieli koncernu mineralnego do szybkiej realizacji strategii maksymalizacji zysku przedsiêbiorstwa surowcowego. W d³ugookresowej perspektywie funkcjonowania przedsiêbiorstwa mineralnego okresy koniunktury zwi¹zane z wysokim poziomem cen surowca i utrzymuj¹cym siê wysokim popytem s¹ optymalnym czasem opracowania i realizacji strategii dzia³ania koncernu. Dotyczy to zw³aszcza polityki w zakresie nak³adów na poszukiwania nowych z³ó kopalin oraz strategii wydobycia i gospodarki z³o em. Analizie poddano zale noœci miêdzy zyskiem netto koncernu mineralnego a tempem i wielkoœci¹ nak³adów na poszukiwanie z³ó kopalin. Przedstawiono tak e trendy zale noœci miêdzy poziomem cen surowca a jakoœci¹ wydobywanej kopaliny.

13 63 ECONOMIC CYCLES VS OPERATION STRATEGY IN MINERAL SECTOR Key words Economic cycle, mineral commodities, price of mineral commodities, operation strategy of mineral concerns, geological prospecting projects Abstract The world s economic cycles influence the market of mineral resources. The world s economic growth enforces mineral producers to increase their output in order to meet the rising demand. Phases of economic boom exert a strong pressure on rational management of mineral resources, as producers of mineral commodities try to maximize their income. In the long-term perspective, phases of economic boom (resulting in high prices of minerals and stable, high demand) are the optimal period for mineral companies to design and implement new strategies. This is particularly relevant to the policies concerning prospecting for new resources and exploiting the ones already put to use. This paper analyses the relation between the net income of a mineral company and the pace and investment scale of the search for new resources. It also discusses the relation between the prices and quality of exploited minerals.