UBEZPIECZENIOWY PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH NR 52

Transkrypt

1 M O N I T O R UBEZPIECZENIOWY PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH NR 52 MARZEC 2013

2 SPIS TREŚCI Skutki orzeczenia obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki w procesie karnym dla zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela... 3 Kalendarium... 4 Droga w nieznane czyli dopuszczalność po stronie kancelarii odszkodowawczych dochodzenia zwrotu przedsądowych kosztów pełnomocnika w świetle uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2012 r. (sygn. akt III CZP 75/11) Przedawnienie roszczeń rentowych w ramach ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnoprawnej sprawcy szkody Zakres przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody na tle aktualnej linii orzecznictwa sądów powszechnych Zasada compensatio lucri cum damno, a zakres odpowiedzialności osoby zobowiązanej do naprawienia szkody analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego Obowiązki i odpowiedzialność brokera ubezpieczeniowego wobec poszukującego ochrony ubezpieczeniowej Klauzule abuzywne występujące w warunkach umów ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym Ograniczenia transferu transgranicznego środków gromadzonych w III filarze Historia ubezpieczeń polskich po II wojnie światowej Cz. 2 Ubezpieczenia polskie w okresie transformacji PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

3 Skutki orzeczenia obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki w procesie karnym dla zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela Wprowadzenie Wyrządzenie szkody w związku z ruchem pojazdu mechanicznego w wielu przypadkach rodzi nie tylko odpowiedzialność deliktową sprawcy (art. 436 k.c.), ale również odpowiedzialność karną za spowodowanie przestępstwa wypadku komunikacyjnego (art. 177 k.k.). Do naczelnych zasad polskiego postępowania karnego należy nie tylko wykrycie sprawcy przestępstwa i pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej, trafna reakcja karna, ale także uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego, przede wszystkim poprzez kompensację wyrządzonej mu szkody przestępstwem. Do instytucji procesu karnego, które służą naprawieniu szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem należy zaliczyć powództwo adhezyjne (art. 62 k.p.k.), odszkodowanie zasądzane przez sąd karny z urzędu (art k.p.k.) oraz środki karne o charakterze kompensacyjnym w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki (art k.k., art k.k.). Paweł Wawszczak główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych Jednym z głównych kierunków reformy polskiego prawa karnego w latach 90. ubiegłego wieku była zmiana statusu pokrzywdzonego w procesie karnym i przyjęcie odmiennej filozofii karania poprzez położenie silniejszego akcentu na restytucję i kompensację szkody wyrządzonej czynem zabronionym 1. Kierunek ten wyznaczony został przez postanowienia Deklaracji ONZ z dnia 29 listopada 1985 r. o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, Europejskiej Konwencji z dnia 24 listopada 1988 r. o restytucji i kompensacji dla ofiar przestępstwa oraz Rezolucji Rady Europy 11/85 w sprawie pozycji ofiary w prawie i procesie karnym. Odpowiedzią normatywną polskiego ustawodawcy na zalecenia wyżej wymienionych uregulowań prawa międzynarodowego było m.in. wprowadzenie do ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm), środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody i nawiązki 2. Celem wprowadzenia środków karnych o charakterze kompensacyjnym było niewątpliwe stworzenie pokrzywdzonemu możliwości uzyskania rekompensaty straty (obecnie również i krzywdy) wynikającej z przestępstwa bez konieczności uruchomiania procesu adhezyjnego lub odrębnego powództwa cywilnego. Celem niniejszego artykułu będzie omówienie środków karnych w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art k.k.), nawiązki (art k.k.) i nawiązki na Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art k.k.), ich charakteru, zasad orzekania oraz skutków orzeczenia tych środków karnych dla zakresu odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i nawiązka ich charakterystyka, zasady orzekania i procesowe skutki ich orzeczenia W pierwotnym brzmieniu art i 2 k.k. w razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji lub przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu, sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzekał obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części; zamiast obowiązku określonego w 1 sąd mógł orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także za doznaną krzywdę. Obowiązek naprawienia szkody lub nawiązki został powiązany z określoną kategorią przestępstw. Dotyczył wyłącznie straty rzeczywistej, nie obejmował szkody w postaci utraconych korzyści. Szkodą, do której naprawienia sąd zobowiązywał skazanego była równowartość szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa. Nie było dopuszczalne orzekanie w ramach tego środka karnego obowiązku naprawienia elementów szkody, które wynikły dopiero z następstw czynu zabronionego 3. Poza zakresem tego środka była również możliwość nałożenia obowiązku zapłaty przez skazanego na rzecz pokrzywdzonego zadośćuczynienia za doznane krzywdy. Z mocy wyraźnego zastrzeżenia przepisu art k.k. (zdanie drugie po średniku) środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody nie obejmował także świadczeń 1 Por. Uzasadnienie do rządowego projektu Kodeksu karnego z 1997 r., druk sejmowy nr Obowiązek naprawienia szkody był znany polskiemu ustawodawstwu karnemu. Kodeks karny z 1969 r. przewidywał obowiązek naprawienia szkody, jednakże obowiązek ten nie stanowił środka karnego. Por. M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2008, s Por. wyrok SN z dnia 21 listopada 2002 r. (sygn. akt III KKN 269/00, LEX nr 74459). MARZEC 2013 R. NUMER 52 3

4 Kalendarium Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzięli udział w seminarium Bancassurance z punktu widzenia instytucji finansowej i klienta zorganizowanym przez Instytut Szkoleń Prawa Bankowego Rzecznik Ubezpieczonych opublikował Aneks do Raportu Bancassurance, który stanowi nawiązanie do macierzystego Raportu pt. Podstawowe problemy bancassurance w Polsce z 2007 r. Aneks ukazuje na podstawie skarg (ich grup) nieprawidłowe mechanizmy w tym kanale dystrybucji ubezpieczeń Rzecznik Ubezpieczonych opublikował na swojej stronie internetowej, Raport na temat ubezpieczeń na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi Rzecznik Ubezpieczonych wziął udział w debacie publicznej Co dalej z OFE? Otwarte Fundusze Emerytalne problem do rozwiązania zorganizowanej przez Kolegium Gospodarki Światowej Szkoły Głównej handlowej Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzięli udział w spotkaniu o polskim rynku bancassurance, zorganizowanym przez Związek Banków Polskich. W spotkaniu udział wzięli również przedstawiciele Ministerstwa Finansów, Komisji Nadzoru Finansowego i Polskiej Izby Ubezpieczeń Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów podjął na wniosek Rzecznika Ubezpieczonych uchwałę o treści: Przepis art. 433 k.c. nie ma zastosowania do odpowiedzialności za szkodę polegającą na zalaniu lokalu położonego niżej z lokalu znajdującego się na wyższej kondygnacji (sygn. akt III CZP 63/12) Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzięli udział w konferencji Wyzwania branży finansowej 2013 zorganizowanej przez CMS Cameron McKenna we współpracy z Mondial Assistance. rentowych renty wyrównawczej (art k.c.) i renty alimentacyjnej w razie śmierci pokrzywdzonego (art k.c.). Dopuszczalne było orzeczenie obowiązku zapłaty stosownego odszkodowania na rzecz najbliższych członków rodziny w razie śmierci pokrzywdzonego (art k.c.). Ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 206, poz. 1589) środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody został zmodyfikowany w ten sposób, że objął swym zakresem zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w wypadku skazania za każde przestępstwo, w wyniku którego taka krzywda zaistniała. Jednocześnie odstąpiono od określonego katalogu przestępstw, w wypadku których możliwe było złożenie wniosku o orzeczenie na rzecz każdego przestępstwa, które wyrządziło szkodę pokrzywdzonemu. Ustawodawca zrezygnował również z wyłączenia możliwości orzekania tego środka karnego z urzędu. Modyfikacja konstrukcji środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody spowodowała również, że orzekana w jego miejsce nawiązka objęła swym zakresem również zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Jak wynika z uzasadnienia do projektu ustawy zmiana treści art. 46 k.k. miała na celu umożliwienie pełnej realizacji przez pokrzywdzonego w procesie karnym jego roszczeń restytucyjnych i kompensacyjnych związanych z przestępstwem stanowiącym przedmiot postępowania, usuwając konieczność ich dochodzenia na drodze cywilnej w odrębnym postępowaniu, co skutkuje zazwyczaj istotnym wydłużeniem terminu uzyskania przez pokrzywdzonego należnego odszkodowania i zadośćuczynienia, a nadto wiąże się z istotnymi ciężarami dla pokrzywdzonego. Do tych ciężarów ustawodawca zaliczył konieczność poniesienia znacznych kosztów związanych z wytoczeniem powództwa oraz uczestnictwo w częstokroć długotrwałym postępowaniu cywilnym, rządzącym się zasadą kontradyktoryjności, która wymusza na stronach procesu istotną aktywność oraz biegłość merytoryczną, względnie korzystanie z pomocy adwokata lub radcy prawnego, co wiąże się z dodatkowymi kosztami. Ponadto, zdaniem ustawodawcy brak było dostatecznego uzasadnienia dla orzekania przez sąd nawiązki jako środka stanowiącego surogat wyłącznie obowiązku naprawienia szkody w postaci straty rzeczywistej 4. W aktualnym brzmieniu art i 2 k.k. w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się; zamiast obowiązku określonego w 1 sąd może orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę. Środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody i/lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę może (a w przypadku złożenia wniosku uprawnionego musi) być orzekany albo obok kary albo w miejsce kary, tj. może pełnić funkcję samoistnej reakcji karnej. Obowiązek naprawienia szkody na gruncie obowiązującego kodeksu karnego pełni nie tylko funkcję środka karnego, o którym mowa w art k.k., ale również może występować jako środek probacyjny orzekany w ramach warunkowego umorzenia postępowania karnego (art k.k.) lub warunkowego zawieszenia kary (art k.k.). Mimo, iż obowiązek naprawienia szkody występuje w przepisach kodeksu karnego w dwóch postaciach jako środek karny lub jako obowiązek probacyjny, nie ma możliwości (wobec wyraźnego brzmienia ustawy art k.k.) kumulowania podstaw prawnych i dwukrotnego 4 Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1394, s PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

5 orzeczenia obowiązku naprawienia szkody wobec jednego sprawcy skazanego za przestępstwo, wskutek którego poszkodowany doznał szkody 5. Aktualnie, stosowanie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę ma charakter mieszany. Może zostać orzeczony z urzędu (fakultatywnie) przez sąd, jak i na wniosek (obligatoryjnie). W tym pierwszym przypadku warunkiem jego orzeczenia jest skazanie za przestępstwo, wskutek którego doszło do szkody na mieniu lub osobie pokrzywdzonego, ustalenie i udowodnienie wysokości szkody. W tym drugim przypadku dodatkowym warunkiem jest złożenie wniosku przez osobę legitymowaną. Legitymowanym do złożenia przedmiotowego wniosku jest pokrzywdzony (art k.p.k.) lub osoba uprawniona do dokonywania czynności procesowych w imieniu pokrzywdzonego lub wykonująca jego prawa (art. 49 4, art. 51 2, art k.p.k.). Wniosek o orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody może również złożyć prokurator w razie śmierci pokrzywdzonego i braku lub nieujawnienia osób najbliższych pokrzywdzonego, które mogłyby w toku postępowania karnego wykonywać jego prawa. Obowiązek naprawienia szkody może dotyczyć szkody w mieniu i na osobie. Sąd może zasądzić odszkodowanie bądź zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, albo zarówno odszkodowanie, jak i zadośćuczynienie. W przypadku szkody w mieniu obowiązek naprawienia szkody może dotyczyć jedynie szkody rzeczywistej. Aktualne pozostają zapatrywania Sądu Najwyższego o braku możliwości kompensacji w tej formie utraconych korzyści. W przypadku szkody na osobie obowiązek naprawienia szkody może dotyczyć świadczeń, o których mowa w art k.c., art k.c., art k.c. W ramach tego środka karnego nie może być nałożony obowiązek wyłożenia z góry zaliczki na poczet kosztów leczenia lub rehabilitacji, czy przygotowania do nowego zawodu (art k.c.). Generalną regułą winno być orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w całości, co nie wyklucza objęcia orzeczeniem tylko części szkody. Brak pełnej kompensacji szkody w drodze tego środka karnego nie wyłącza dla pokrzywdzonego możliwości dochodzenia roszczeń na drodze postępowania cywilnego (art k.p.k.). Orzeczenie środka karnego z art k.c. jest dopuszczalne również w postaci solidarnego zobowiązania współsprawców przestępstwa do naprawienia szkody wyrządzonej w całości lub w części 6. Środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę nie orzeka się, nawet pomimo złożenia wniosku przez pokrzywdzonego lub osoby uprawnionej, jeżeli w chwili orzeczenia szkoda nie istniała (np. została naprawiona przez sprawcę lub wniosek dotyczył szkody przyszłej albo nie objętej zakresem środka karnego). Stosownie do art k.p.k. obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki na rzecz pokrzywdzonego nie orzeka się również, jeżeli roszczenie wynikające z popełnionego przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. Wniosek o orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, osoba do tego legitymowana może złożyć aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej (art. 49a k.p.k.). Gdy nie doszło do przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej, ale dochodzi do odczytania zeznań pokrzywdzonego z postępowania przygotowawczego lub z innego postępowania, to wniosek o zobowiązanie oskarżonego do naprawienia szkody na podstawie art k.k. może złożyć on sam, jego pełnomocnik lub osoby wskazane w art lub art k.p.k. do zakończenia pierwszego odczytania tych zeznań. Jeżeli nie dochodzi w ogóle do odczytania zeznań pokrzywdzonego, to wniosek taki uprawniony podmiot może złożyć najpóźniej do zakończenia przewodu sądowego 7. Termin do złożenia wniosku o orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę ma charakter prekluzyjny, a więc nieprzekraczalny i nieprzywracalny, oraz odnosi się również do nawiązki wynikającej z treści art k.k. Tym samym przekroczenie terminu, o jakim mowa w przepisie art. 49a k.p.k., do złożenia właściwego żądania o naprawienie szkody, nie daje też pokrzywdzonemu legitymacji do ubiegania się o zasądzenie nawiązki, o jakiej mowa w art k.k., mimo spełnienia przesłanek materialnoprawnych 8. Wniesienie aktu oskarżenia oraz wniosku o zastosowanie środka karnego przewidzianego w art k.k. nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia z tytułu odszkodowania za szkodę wyrządzoną przestępstwem; skutek taki wywiera wytoczenie powództwa adhezyjnego, nawet wtedy, gdy sąd pozostawił je bez rozpoznania lub odmówił jego przyjęcia. Nie można aktu oskarżenia kwalifikować także jako czynności przedsięwziętej bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia. Nie jest nią również wniosek o orzeczenie na podstawie art k.k. obowiązku naprawienia szkody, gdyż jego celem jest wyłącznie żądanie orzeczenia przez sąd środka karnego, a więc zastosowania karnoprawnych konsekwencji popełnionego przestępstwa 9. Nałożony wyrokiem sądu karnego obowiązek naprawienia szkody (aktualnie również i krzywdy) przez zapłatę określonej kwoty wiąże sąd cywilny jedynie w ten sposób, że pokrzywdzony nie może jeszcze raz dochodzić w postępowaniu 5 M. Filar (red.), op.cit., s Uchwała SN z dnia 13 grudnia 2000 r. (sygn. akt I KZP 40/00, OSNKW 2001, nr 1 2, poz. 2). 7 Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 10 lipca 2008 r. (sygn. akt II AKa 155/08, LEX nr ). 8 Wyrok SA w Katowicach z dnia 13 grudnia 2007 r. (sygn. akt II AKa 370/07). 9 Wyrok SN z dnia 11 marca 2008 r. (sygn. akt II CSK 456/07, OSNC 2009, nr 5, poz. 74). MARZEC 2013 R. NUMER 52 5

6 Kalendarium Przedstawiciel Rzecznika Ubezpieczonych wziął udział oraz wygłosił referat w konferencji Odpowiedzialność odszkodowawcza prawników i jej ubezpieczenie zorganizowanej przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Okręgową Izbę Radców Prawnych w Poznaniu Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzięli udział w konferencji naukowej Aspekty prawno ekonomiczne projektu obowiązkowego ubezpieczenia budynków od ryzyk katastroficznych zorganizowanej przez Katedrę Prawa Ubezpieczeniowego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Polską Izbę Ubezpieczeń Rzecznik Ubezpieczonych zamieścił na swojej stronie internetowej Sprawozdanie ze swojej działalności w roku Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzięli udział w konferencji Projektowane przepisy umowy ubezpieczenia w Kodeksie Cywilnym zorganizowanej przez Komisję Nadzwyczajną do spraw zmian w kodyfikacjach Sejm RP, Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego oraz Polską Izbę Ubezpieczeń Rzecznik Ubezpieczonych wziął udział w kolejnej debacie publicznej Co dalej z OFE? Otwarte Fundusze Emerytalne problem do rozwiązania zorganizowanej przez Kolegium Gospodarki Światowej Szkoły Głównej handlowej Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzięli udział XVI międzynarodowej konferencji Przestępczość Ubezpieczeniowa Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzięli udział w Targach Wiedzy Konsumenckiej organizowanych przez Stowarzyszenie Konsumentów Polskich. Opracował: Piotr Budzianowski cywilnym pełnej kwoty stanowiącej równowartość wyrządzonej mu szkody, lecz jedynie różnicy między kwotą zasądzoną wyrokiem sądu karnego a kwotą rzeczywiście poniesionego uszczerbku 10. Do katalogu środków karnych w kodeksie karnym z 1997 r. wprowadzono również nawiązkę, która pełni obok obowiązku naprawienia szkody istotną funkcję kompensacyjną. Kodeks karny przewiduje dwie postacie nawiązki (art i art. 47 k.k.), które różnią się podstawami stosowania, a także celem, na jaki mogą być orzeczone 11. Rodzaj orzeczonej nawiązki ma również wpływ na zakres roszczeń regresowych kierującego pojazdem mechanicznym, w związku z ruchem którego wyrządzono szkodę, skazanego również za popełnienie przestępstwa wypadku komunikacyjnego w stosunku do ubezpieczyciela z umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Z treści art k.k. wynika, iż nawiązka może być orzeczona zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Orzeczenie nawiązki może nastąpić tylko wówczas, gdy zostaną spełnione warunki określone w art k.p.k. Instytucja ta jest ściśle powiązana z obowiązkiem naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Ustawodawca nie wskazał jednak normatywnie racji, dla których sąd orzekając nawiązkę odstępuje jednocześnie od zastosowania obowiązku naprawienia szkody. Z uzasadnienia rządowego projektu kodeksu karnego z 1997 r. wynika, iż nawiązka ma być orzekana w sytuacjach wystąpienia trudności w zakresie udowodnienia wielkości szkody oraz gdy pokrzywdzony złożył wniosek o naprawienie szkody 12. Orzeczenie nawiązki może być również podyktowane względami ekonomiki procesowej, mianowicie, jeśli dokładne ustalenie rozmiaru szkody, a zwłaszcza krzywdy w przypadku ustalania wysokości zadośćuczynienia, prowadziłoby do niepotrzebnego przedłużenia postępowania karnego 13. Nawiązka może obejmować odszkodowanie za szkodę w mieniu lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w przypadku szkody na osobie. Górna granica nawiązki ograniczona jest kwotowo i wynosi zł (art. 48 k.k.). Nawiązka może być orzeczona wyłącznie na rzecz pokrzywdzonego (wyłącznie), co prowadzi do wniosku, że nie wchodzi w grę w razie skazania za przestępstwo, wskutek którego doszło do śmierci pokrzywdzonego 14. Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 17 czerwca 2009 r. (sygn. akt II AKa 93/09, LEX nr ), stwierdził, że przepis art k.k. upoważnia do zasądzenia od oskarżonego nawiązki tylko na rzecz pokrzywdzonego sensu stricto, to jest na rzecz osoby, o której mowa w art. 49 k.p.k., a nie na rzecz tzw. stron zastępczych, to jest osób jedynie wykonujących prawa pokrzywdzonego z powodu jego śmierci. Podobnie T. Grzegorczyk wskazał, że nawet nowelizacja art. 46 k.k. w 2009 r. nie zmieniła stanu prawnego, zgodnie z którym beneficjentem nawiązki orzekanej na podstawie art k.k. może być wyłącznie pokrzywdzony, natomiast nawiązka nie może być zasądzona na rzecz innych beneficjentów obowiązku naprawienia szkody, w tym na rzecz osób najbliższych zmarłemu pokrzywdzonemu Wyrok SN z dnia 22 lipca 2009 r. (sygn. akt I UK 52/09). 11 M. Filar (red.), op.cit., s Tak sformułowane uzasadnienie celu orzekania nawiązki spotkało się z krytyką. W ocenie Z. Gostyńskiego o zastosowaniu nawiązki w miejsce obowiązku naprawienia szkody powinny decydować przesłanki natury kryminalno politycznej, a nie trudności dowodowe. Por. Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Zakamycze 1999, s J. Misztal Konecka, Roszczenia majątkowe osób najbliższych dla pokrzywdzonego, Warszawa 2008, s Wyrok SN z dnia 10 października 2010 r. (sygn. akt IV KK 46/10, LEX nr ). 15 T. Grzegorczyk, Zobowiązanie sprawcy przestępstwa do naprawienia szkody lub uiszczenia nawiązki w trybie art. 46 k.k., Przegląd Sejmowy 2009, z. 1, s PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

7 W przypadku skazania przestępstwo spowodowania katastrofy w ruchu lądowym lub wypadku komunikacyjnego, jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia sąd może orzec nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art k.k.). Nawiązka ta jest orzekana fakultatywnie. Ujęcie tej nawiązki w odrębnym artykule wskazuje na oderwanie wysokości orzekanej nawiązki od rozmiaru szkody. Może ona zostać orzeczona także w sytuacji, gdy szkoda w ogóle nie wystąpiła. Ponadto orzeka się ją na rzec innego podmiotu niż pokrzywdzony aktualnie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Z tych względów w doktrynie prawa karnego przyjmuje się, że dopatrywać się w niej można podobieństwa do grzywny oraz wyraźnych cech represyjnych przeważających nad funkcją kompensacyjną 16. Obowiązek naprawienia szkody i nawiązki prawnokarny czy cywilnoprawny sposób naprawienia szkody w postępowania karnym Wprowadzenie na grunt kodeksu karnego, środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody i nawiązki zrodziło pewne wątpliwości interpretacyjne, czy mamy do czynienia z instytucją prawa cywilnego, ulokowaną w otoczeniu mechanizmów prawa karnego, czy z wyłącznym elementem odpowiedzialności karnej, jedynie z pierwiastkiem kompensacji w tle. Powszechnie przyjmuje się jednak, że obowiązek naprawienia szkody i nawiązka to karnoprawny sposób naprawienia szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa. Nie jest to instytucja właściwa dla prawa cywilnego i uzupełniająca proces karny. Warto więc przywołać najważniejsze różnice pomiędzy karnoprawnym sposobem naprawienia szkody poprzez orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki a cywilnoprawnym sposobem usunięcia skutków czynu niedozwolonego. Karnoprawny charakter obowiązku naprawienia szkody i nawiązki wynikać ma wyraźnie z miejsca zajmowanego przez te instytucje w systemie prawa karnego. Ustawodawca wymienia wskazane instytucje wśród środków karnych, takich np. jak przepadek mienia, zakaz prowadzenia pojazdów majątkowych, a więc środków o charakterze penalnym i jednoznacznie służącym odpowiedzialności karnej. Stosowanie więc przez sąd obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki traktowane jest jako część orzeczenia w sprawie karnej 17. Dlatego też przyjmuje się, że dodatkową reakcją państwa (prócz kar) wobec przestępstw wskazanych w art k.k. nie może być zastosowanie w toku postępowania karnego instytucji o charakterze cywilnoprawnym 18. W doktrynie prawa karnego, jeszcze pod rządami kodeksu karnego z 1969 r., podkreślano, że obowiązek naprawienia szkody ma na celu nie tylko zaspokojenie roszczeń pokrzywdzonego, lecz przede wszystkim spełnienie funkcji wychowawczej i resocjalizacyjnej skazanego 19. Zgodnie z obecnie obowiązującym art. 56 k.k. zasady wymiaru kary mają odpowiednie zastosowanie do orzekania środków karnych. Oznacza to m.in., że sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy i stopnia społecznej szkodliwości czynu. Sąd wymierzając środek karny bierze pod uwagę cele wychowawcze i zapobiegawcze, jakie mają zostać zrealizowane poprzez ich wymierzenie. Wymierzając środek karny sąd uwzględnia m.in. motywacje i sposób zachowania się, jego sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu (art k.k.). Konieczność brania pod uwagę przytoczonych powyżej elementów jest typowa dla odpowiedzialności karnej, obca zaś dla odpowiedzialności cywilnej. Odpowiedzialność cywilna nie koncentruje się na osobie sprawcy i jego czynie, a na naruszeniu praw poszkodowanego i sposobach naprawienia skutków tego naruszenia 20. Kolejną okolicznością mającą odróżniać karnoprawny obowiązek naprawienia szkody i nawiązkę od ich cywilnoprawnych odpowiedników jest normatywny zakres kompensacji. Obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym może dotyczyć części lub całości szkody, zależnie od dyrektywy wymiaru kary. Nawiązka dodatkowo ograniczona jest kwotowo do wysokości zł. Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody lub nawiązka może być również orzeczona w zakresie szerszym niż faktyczny rozmiar wyrządzonej szkody. Funkcje wychowawcze i zapobiegawcze wobec sprawcy czynu zabronionego, mają tu bowiem znaczenie podstawowe, odmiennie niż w prawie cywilnym. W postępowaniu cywilnym, zgodnie z zasadą pełnej kompensacji szkody (art k.k.) sąd musi zobowiązać sprawcę do naprawienia całości wyrządzonej przez niego szkody, chyba że sprzeciwiają się temu zasady współżycia społecznego (art. 440 k.c.) 21 lub poszkodowany sam przyczynił się do powstania szkody (art. 362 k.c.). Na uzasadnienie tezy o karnoprawnym charakterze instytucji obowiązku naprawienia szkody i nawiązki, przywołuje się fakt, iż zgodnie z art k.k., przy orzekaniu o obowiązku naprawienia szkody nie stosuje się przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczeń. Możliwe jest więc orzeczenie karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody również wtedy, gdy prawo pozwalałoby na uniknięcie odpowiedzialności cywilnej. Fakt ten wywołuje jednak szersze 16 M. Filar (red.), op.cit., s Szerzej zob. Uzasadnienie do rządowego projektu kodeksu karnego z 1997 r.. 18 M. Łukasiewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia szkody wybrane zagadnienia, Prokuratora i Prawo 2001, nr 9, s W. Daszkiewicz. Naprawienie szkody w prawie karnym, Warszawa 1972, s. 17 i nast. 20 M. Łukasiewicz i A. Ostapa, op. cit., s Przy czym art. 440 k.c. nie ma zastosowania w stosunku do sprawcy przestępstwa umyślnego. Tak SN w wyroku z dnia 18 marca 1970 r. (sygn. akt II CR 351/69, Biul.Infor. SN, nr 11, poz. 208). MARZEC 2013 R. NUMER 52 7

8 konsekwencje, albowiem do obowiązku naprawienia szkody i nawiązki nie stosuje się tylko art. 442¹ k.c., ale również całego tytułu VI księgi I k.c. Tak więc w procesie orzekania tych środków karnych nie mają zastosowania m.in. przepisy prawa cywilnego, które dotyczą uwzględniania terminu przedawnienia jedynie na zarzut strony (art k.c.), rozpoczęcia biegu przedawnienia (art. 120 k.c.), jego zawieszenia (art. 121 k.c.) i przerwania (art k.c.). Okres przedawnienia tego środka określają samoistnie przepisy kodeksu karnego. Można orzec środek karny, dopóki nie ustała karalność przestępstwa (art k.k.). Termin ten nie zawsze będzie dłuższy niż cywilnoprawny termin przedawnienia. Przykładem tego jest np. art pkt 4 k.k., który przewiduje ustalenie karalności czynu zabronionego, o którym mowa w art. 177 k.k., po upływie lat 5 od czasu jego popełnienia, podczas gdy roszczeń cywilnych z tego tytułu można dochodzić przed upływem lat 10 lub 20. Co więcej, prawo cywilne przewiduje szereg możliwości zawieszenia i przerwania biegu przedawnienia. Po przerwaniu przedawnienia biegnie zaś ono od nowa (art. 124 k.c.). W prawie karnym wstrzymanie biegu przedawnienia możliwe jest jedynie, gdy przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego (art k.k.) 22. Kolejną okolicznością mającą odróżniać prawnokarny obowiązek naprawienia szkody i nawiązkę od odszkodowania cywilnoprawnego jest rozbieżność terminów egzekwowania roszczeń stwierdzonych prawomocnym wyrokiem. Zgodnie z art k.k. nie można wykonać środka karnego z art. 39 pkt 5 po upływie 15 lat od uprawomocnienia się wyroku. W przypadku nawiązki termin ten wynosi lat 10. Powyższe terminy nie podlegają przedłużeniu. Roszczeń cywilnoprawnych dochodzić można przez 10 lat po uprawomocnieniu się stwierdzającego je orzeczenia (125 1 k.c.). Przy czym termin ten można przerwać przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania sprawy lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju ( ) przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (art k.c.). Możliwość orzeczenia środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki została powiązana z dopuszczalnością postępowania karnego wobec sprawcy przestępstwa. Uniezależniono ją zaś od następstw upływu czasu właściwego dla przedawnienia odpowiedzialności cywilnej. Jest to więc kolejny argument potwierdzający, że kompensacyjne środki karne nie mogą być uznane za element odpowiedzialności cywilnej 23. Innym argumentem jest odmienność czasu powstawania obu zobowiązań. Cywilnoprawny obowiązek naprawienia szkody powstaje z mocy prawa już w chwili wyrządzenia szkody. Art. 415 k.c. zobowiązuje sprawcę szkody do jej naprawienia. Od tej chwili roszczenie poszkodowanego może być przedmiotem czynności prawnej. Wyrok sądu określający odpowiedzialność cywilną sprawcy deliktu ma jedynie charakter deklaratoryjny, upoważnia poszkodowanego do uzyskania pomocy państwa w przymusowej realizacji należnych mu praw. Nie wpływa na istnienie zobowiązania cywilnoprawnego, a nawet jego ewentualne przedawnienie. W tym wypadku stanie się ono tzw. zobowiązaniem naturalnym niepodlegającym przymusowemu wykonaniu, choć wciąż istniejącym. W razie spełnienia przedawnionego świadczenia nie można żądać jego zwrotu (art k.c.). Odmiennie jest natomiast w przypadku prawnokarnego obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki orzekanej w jej miejsce. Wszelkie konsekwencje prawne wynikające z tych zobowiązań powstają dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia. Mają więc one charakter konstytutywny 24. Zobowiązania te nie istnieją przed uprawomocnieniem się wyroku. Sąd karny samodzielnie ustala czas i sposób naprawienia szkody art. 342 k.p.k. 25 Przedawnienie wykonania obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki ma takie same skutki, jak przedawnienie wykonania kary grzywny (art k.k.) środków tych nie można wykonać, nie powodują one też żadnych innych konsekwencji prawnych 26. Podkreśla się również, że ze względu na swój charakter karnoprawny obowiązek naprawienia szkody i nawiązka obciążają jedynie oskarżonego. W razie jego śmierci wygasają i nie podlegają dziedziczeniu na podstawie kodeksu cywilnego. Odmiennie jest w przypadku cywilnoprawnego obowiązku naprawienia szkody i zadośćuczynienia, które jako roszczenia cywilnoprawne wchodzą w skład masy spadkowej 27. Wskazywane różnice w charakterze prawnym instytucji kompensacji szkody na gruncie prawa karnego i cywilnego, w ocenie większości autorów, są bardzo wyraźne i nie pozwalają na postawienie pomiędzy nimi znaku równości. W konsekwencji powyższych argumentów w doktrynie prawa karnego przeważające jest stanowisko, iż wskazany w art i 2 k.k. obowiązek naprawienia szkody i nawiązka mają jednoznaczny karnoprawny charakter oraz autonomiczny byt w stosunku do cywilnoprawnych zobowiązań odszkodowawczych. Rozbieżności powstały natomiast w ocenie, czy środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki ma wyłącznie penalny charakter z pierwiastkiem kompensacji w tle, czy przede wszystkim kompensacyjny, gdzie cele represji i resocjalizacji schodzą na dalszy plan. 22 M. Łukasiewicz, A. Ostapa, op.cit. s Ibidem, s Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w ustawodawstwie karnym, Kraków 1999, s Wprawdzie przepis art. 342 k.p.k. stanowi o obowiązku naprawienia szkody orzekanym w razie warunkowego umorzenia postępowania, lecz oczywiste jest, że w każdym wypadku sąd musi określić treść tego obowiązku, aby móc potem ocenić, czy od jego wykonania sprawca się nie uchyla. 26 M. Łukasiewicz, A. Ostapa, op.cit., s M. Łukasiewicz, A. Ostapa, Nawiązka i karnoprawny obowiązek naprawienia szkody a roszczenie cywilnoprawne, Prokuratura i Prawo 2002, nr 2, s PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

9 W doktrynie prawa karnego przeważało stanowisko, że obowiązek naprawienia szkody ma charakter penalny, a pewne elementy natury cywilnoprawnej nie zamieniają jego głównej funkcji, jaką jest ukaranie i resocjalizacja skazanego sprawcy. Według drugiego stanowiska, przewagę zyskuje funkcja kompensacyjna, gdyż celem tego środka karnego jest właśnie naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody. Zgodnie ze stanowiskiem pośrednim, środek ten pełni zarówno funkcję penalną, jak i kompensacyjną, a obie mają równorzędne znaczenie. Także w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się na różne jego funkcje. Funkcja kompensacyjna wyróżniona została w wyrokach z dnia 4 lutego 2002 r. (sygn. akt II KKN 385/01, niepubl.) i z dnia 11 marca 2005 r. (sygn. akt V KK 355/04), a przewagę represyjnego charakteru podkreślono w wyrokach z dnia 23 lipca 2009 r. (sygn. akt V KK 124/09), z dnia 13 maja 2005 r. (sygn. akt V KK 124/09) oraz w uchwale z dnia 21 grudnia 2006 r. (sygn. akt III CZP 129/06) 28. Przyznanie przewagi funkcji kompensacyjnej lub penalnej determinowało również ocenę o zakresie odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Skutki orzeczenia środka karnego o charakterze kompensacyjnym dla zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela w ramach ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych Powszechnie przyjęte stanowisko o odmienności charakteru obu zobowiązań zrodziło szereg istotnych wątpliwości interpretacyjnych, w szczególności co do zasadności stosowania tych środków karnych w sytuacji istnienia odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń, z którym sprawca zawarł umowę ubezpieczenia OC, jak również co do właściwego zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela w przypadku orzeczenia środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki. W pierwszej kolejności wyjaśnienia wymaga zagadnienie, czy orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki jest dopuszczalne, w sytuacji gdy oskarżony jest objęty ochroną ubezpieczenia wynikającą z umowy OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Innymi słowy, czy sąd karny może zobowiązać sprawcę przestępstwa wypadku komunikacyjnego do naprawienia szkody lub zapłaty nawiązki, za skutki którego w sferze cywilnoprawnej odpowiedzialność gwarancyjną ponosi zakład ubezpieczeń. Na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. Sąd Najwyższy jednoznacznie wykluczył taką możliwość zarówno w wypadku orzekania obowiązku naprawienia szkody jako środka probacyjnego (warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie wykonania kary), jak również w sytuacji orzekania jako środka dodatkowego przy wymierzaniu kary ograniczenia wolności. Sąd Najwyższy, stosując analogię do procesu adhezyjnego, stwierdził, że skoro niedopuszczalne jest powództwo cywilne o naprawienie szkody wyrządzonej przez ruch pojazdu mechanicznego w wypadku, gdy w związku z ubezpieczeniem od odpowiedzialności cywilnej zakład ubezpieczeń wypłaca świadczenie, to nie jest również dopuszczalne orzekanie obowiązku naprawienia szkody 29. Do takiej interpretacji krytycznie odniosła się część doktryny prawa karnego. Zwrócono bowiem uwagę, że nie ma bezpośredniego związku między powództwem cywilnym a nałożeniem obowiązku naprawienia szkody. Powództwo cywilne ma bowiem rozstrzygnąć o odpowiedzialności cywilnej sprawcy, zaś obowiązek naprawienia szkody dotyczy karnoprawnych konsekwencji postępowania sprawcy czynu zabronionego. Stosowanie więc w drodze analogii przepisów o powództwie adhezyjnym do zakresu orzekania obowiązku naprawienia szkody pozbawione było podstawy prawnej 30. Powyższe zagadnienie, w związku z przebudową konstrukcji środków karnych o charakterze kompensacyjnym w kodeksie karnym z 1997 r., nie straciło swojej aktualności. W nowym stanie prawnym, doktryna prawa karnego przyjęła stanowisko o istnieniu pełnej autonomiczności orzekania środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki względem ochrony gwarancyjnej, która wynika z umowy ubezpieczenia OC. Podkreślono, iż dopóki istnieje realna szkoda, sąd ma obowiązek w przypadku złożenia stosownego wniosku orzec obowiązek naprawienia szkody, niezależnie od tego, czy sprawca posiadał ubezpieczenie OC, czy też nie. Problem natomiast roszczeń z tytułu ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej został tym samym zmarginalizowany i sprowadzony do wyłącznego sporu pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczonym. Pokrzywdzony zaś, niezależnie od istniejącej umowy OC, ma prawo domagać się naprawienia wyrządzonej mu szkody w oparciu o jednoznaczne brzmienie art i 2 k.k. 31 W ocenie niektórych przedstawicieli doktryny przyjęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby do wniosku, iż przez fakt rozciągnięcia istnienia ochrony gwarancyjnej na gruncie prawa karnego, siła represyjnego oddziaływania środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki byłaby automatycznie ograniczona lub wyłączona z powodu naprawienia szkody przez zakład ubezpieczeń i stawiałoby to pod dużym znakiem zapytania normatywną celowość orzekania tych środków karnych w ogólności. Wydaję się jednak, iż powyższe rozważania podejmowane były w oderwaniu od faktu, 28 Por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 13 listopada2011 r. (sygn. akt III CZP 31/11). 29 Wyrok SN z dnia 10 października 1972 r. (sygn. akt V KRN 395/72, OSNKW 1973, nr 2 3, poz. 32); wyrok SN z dnia 17 października 1972 r. (sygn. akt V KRN 424/72, OSNKW 1973, nr 2 3, poz. 33); wyrok SN z dnia 28 marca 1972 r. (sygn. akt V KRN 82/72, OSNPG 1972, nr 11, poz. 162). 30 W. Daszkiewicz, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego, Państwo i Prawo 1974, nr 6, s , podobnie Z. Gostyński, Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody, Katowice 1984, s K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Komentarz do art , Kraków 2006, s MARZEC 2013 R. NUMER 52 9

10 iż w rzeczywistości środki karne o charakterze kompensacyjnym (przynajmniej w założeniu ich projektodawców) miały zmierzać do zaspokojenia roszczeń cywilnoprawnych, a nie wyłącznie do realizacji trafnej reakcji karnej państwa. Stanowisko o dopuszczalności orzekania środków karnych o charakterze kompensacyjnym, w sytuacji istnienia odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń, znalazło potwierdzenie w obecnej linii orzecznictwa Sądu Najwyższego. W uchwale z dnia 20 czerwca 2000 r. (sygn. akt I KZP 5/00, OSKNW 2000, z. 7 8, poz. 55) Sąd Najwyższy stwierdził, że korzystanie przez sprawcę przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji z ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów nie wyłącza ani nakazu orzeczenia obowiązku naprawienia szkody (art k.k.), ani możliwości orzeczenia nawiązki określonej w art k.k. Oczywistym miał być przy tym fakt, iż niemożliwym jest orzeczenie tych środków w razie uprzedniego uzyskania przez poszkodowanego odszkodowania z tytułu ubezpieczenia OC, a to z powodu nieistnienia szkody. Cytowana uchwała przyjęta została z aprobatą przez doktrynę prawa karnego. W sferze ubezpieczeń majątkowych zrodziła jednak wiele implikacji. W związku z dopuszczalnością orzeczenia środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki w sytuacji istnienia odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela powstało bowiem pytanie, czy wymóg osobistego wykonania środka karnego przez skazanego zwalnia zakład ubezpieczeń z obowiązku spełnienia świadczenia odszkodowawczego. Wydaje się, że prawidłową oceną jest stwierdzenie, że samo orzeczenie prawnokarnego obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki nie powoduje skutku prawnego w postaci wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela. Za takim stanowiskiem przemawia brak w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych normatywnego wyłączenia obowiązku świadczenia przez ubezpieczyciela w sytuacji orzeczenia środka karnego. Dodatkowym argumentem jest charakter odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, który ma urzeczywistniać przynajmniej 2 podstawowe cele: umożliwić poszkodowanemu szybkie i pewne uzyskanie odszkodowania, a ubezpieczonego uchronić przed koniecznością poniesienia z własnego majątku ciężaru naprawienia szkody. Przyjęcie tezy o braku odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń mogłaby oznaczać realną utratę możliwości kompensacji poniesionej szkody np. w razie niewypłacalności skazanego sprawcy. Nie dałoby się też pogodzić z leżącą u podstaw kodeksu karnego ideą polepszenia sytuacji prawnej poszkodowanego i usprawnienia dochodzenia naprawienia szkody powstałej w związku z dokonaniem czynu zabronionego 32. Niemniej jednak, powyższy pogląd nie wyjaśniał w pełni kwestii, czy obowiązek zakładu ubezpieczeń obejmuje również naprawienie szkody lub nawiązkę, orzeczone w procesie karnym. Wskazane zagadnienie było przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego. W uchwale z dnia 21 grudnia 2006 r. (sygn. akt III CZP 129/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 151) Sąd Najwyższy stwierdził, iż sprawca wypadku komunikacyjnego, od którego zasądzono nawiązkę na podstawie art k.k. i art. 48 k.k. nie może domagać się od ubezpieczyciela na podstawie umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów zwrotu nawiązki zapłaconej pokrzywdzonemu. Tego rodzaju stanowisko oparte zostało o następujące argumenty: po pierwsze konstrukcja prawna umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej i obowiązujący stan prawny w zakresie takiego ubezpieczenia pozwala na ogólne stwierdzenie, że odpowiedzialność gwarancyjna zakładu ubezpieczeń odnosi się jedynie do cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej sprawcy szkody, a nie do jego ewentualnej odpowiedzialności karnej. Związek odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela i odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody (ubezpieczonego) jest eksponowany w sposób jednoznaczny w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz z późn. zm.; dalej: ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych). Zgodnie z art. 9 ust. 1 tejże ustawy, umowa ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej obejmuje odpowiedzialność cywilną podmiotu objętego obowiązkiem ubezpieczenia. Powstanie po stronie ubezpieczyciela obowiązku świadczenia tylko w związku z odpowiedzialnością cywilną ubezpieczonego wynika także z art. 13 ust. 2 tej ustawy, zgodnie z którym odszkodowanie wypłaca się w granicach odpowiedzialności cywilnej podmiotu objętego ubezpieczeniem. Po drugie brak jest uzasadnionych podstaw do twierdzenia, że umieszczenie w przepisach kodeksu karnego grupy środków karnych o silnie zarysowanych w nich cechach kompensacyjnych oznacza w istocie koncepcję legislacyjną polegającą na ulokowaniu mechanizmów właściwych prawu cywilnemu w sferze odpowiedzialności karnej w celu ułatwienia poszkodowanemu uzyskania świadczenia odszkodowawczego. Dodatkowo, postępowanie karne, w którym orzeczono nawiązkę na podstawie art k.k. nie jest postępowaniem sądowym o naprawienie szkody w rozumieniu art. 20 ust. 2 zdanie pierwsze ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. W związku z powyższym wykluczona jest możliwość przypozwania ubezpieczyciela, która nie została przewidziana w przepisach postępowania karnego i jest właściwa jedynie postępowaniu cywilnemu. Po trzecie Sąd Najwyższy uzasadniając swoje stanowisko stwierdził, że nawiązka (a simile obowiązek naprawienia szkody) ma charakter czysto penalny i stanowi instrument reakcji karnej państwa, zaś decydujące znaczenie przy jej orzekaniu mają podstawy i zasady wymiaru kary wynikające z przepisów prawa karnego a nie cywilnoprawne zasady naprawienia szkody. Wskazane powyżej orzeczenie Sądu Najwyższego nie było w tej materii odosobnione. W wyroku z dnia 13 maja 2005 r. (sygn. akt IV CK 796/04, niepubl.) Sąd Najwyższy stwierdził, że sprawcy wypadku komunikacyjnego, którego 32 M. Bączyk, J. Janiszewska, op. cit., s PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

11 odpowiedzialność odszkodowawcza objęta została umową obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, nie przysługuje wobec zakładu ubezpieczeń roszczenie o zwolnienie go przez ubezpieczyciela z obowiązku naprawienia szkody wobec poszkodowanego. W świetle natomiast uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r. (sygn. akt III CZP 31/11) sprawca wypadku komunikacyjnego, wobec którego zastosowano środek karny polegający na obowiązku naprawienia szkody (art k.k. w zw. z art 39 pkt 5 k.k.), może domagać się od ubezpieczyciela na podstawie umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznego za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów zwrotu świadczenia zapłaconego na rzecz pokrzywdzonego. Sąd Najwyższy we wskazanej uchwale całkowicie odszedł od dotychczasowego stanowiska, które zostało wyrażone w uchwale z dnia 21 grudnia 2006 r. (sygn. akt III CZP 129/06) i w świetle którego sprawca wypadku komunikacyjnego obciążony obowiązkiem zapłaty nawiązki na podstawie art k.p.k. i art. 48 k.p.k., nie mógł domagać się od ubezpieczyciela na podstawie umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów zwrotu tej nawiązki zapłaconej pokrzywdzonemu. Zdaniem Sądu Najwyższego argumenty wskazane w tym orzeczeniu były niewystarczające dla wyłączenia możliwości regresu spełnionego świadczonego w celu naprawienia szkody na podstawie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia. Stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 21 grudnia 2006 r. i odnoszące się do wszystkich środków karnych o charakterze kompensacyjnym można uznać za nieaktualne. Dalej idąc, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 lipca 2011 r. nie podzielił stanowiska, że środki karne w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki mają charakter wyłącznie penalny. Wręcz przeciwnie, Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, że funkcja kompensacyjna środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki ma przewagę nad jego penalnym, resocjalizacyjnym charakterem. Sąd Najwyższy nie zakwestionował obowiązku osobistego spełnienia środku karnego o charakterze kompensacyjnym, jednakże osobiste wykonanie wyroku przez sprawcę jest niedostatecznym argumentem prowadzącym do uznania, że kwoty spełnione na rzecz pokrzywdzonego w postaci obowiązku naprawienia szkody wyłączone są z regresu od ubezpieczyciela. Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał w treści uzasadnienia uchwały, że brak jest jakiegokolwiek przepisu prawa, z którego wynikałoby wyłączenie odpowiedzialności ubezpieczyciela, gdy obowiązek naprawienia szkody orzeczony został jako środek karny. Wykonanie przez sprawcę wypadku komunikacyjnego orzeczonego wobec niego środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody nie pozbawia go zatem możliwości wystąpienia przeciwko ubezpieczycielowi z roszczeniem regresowym na podstawie umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy nie ma znaczenia, czy sprawca spełnił świadczenie wobec poszkodowanego dobrowolnie, czy zobowiązany był do tego wyrokiem karnym. Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi na pytanie prawnie, czy kierujący sprawca szkody może domagać się od ubezpieczyciela zwrotu kwoty spełnionej tytułem orzeczonego środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdy (art k.k.), ani w sentencji, ani w uzasadnieniu brak jest wyraźnego stanowiska, czy roszczenie zwrotne kierującego dotyczy również kwot spełnionych tytułem nawiązki. W mojej opinii stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uzasadnieniu wskazanej uchwały może uzasadniać wniosek, że regresem sprawcy wypadku komunikacyjnego, stanowiącego od strony prawa karnego przestępstwo wypadku komunikacyjnego, a od strony prawa cywilnego czyn niedozwolony, objęta jest nie tylko kwota spełniona w wykonaniu środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, ale również nawiązki, o której mowa w art k.k. Nawiązka ma bowiem analogiczny, kompensacyjny charakter jak środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody i orzekana jest w jego miejsce, w szczególności w sytuacji istnienia utrudnień dowodowych w ścisłym określeniu wysokości szkody (art k.k. w zw. z art. 39 pkt 7 k.k.). Przyczyna orzeczenia nawiązki zamiast obowiązku naprawienia szkody nie zmienia charakteru kompensacyjnego tej instytucji na wyłącznie penalny. Nie ma zatem prawnych i aksjologicznych argumentów pozwalających na uznanie, że kwota spełniona w ramach nawiązki, o której mowa w art k.k., jest wyłączona spod zakresu zwrotu przez ubezpieczyciela, jeśli zostanie spełniona przez sprawcę wypadku komunikacyjnego na rzecz pokrzywdzonego. Cele środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki są tożsame, tj. naprawienie szkody wyrządzonej zachowaniem sprawcy, które kwalifikowane jest jednocześnie jako przestępstwo i delikt. W przypadku nawiązki w pełni można odnieść zapatrywanie Sądu Najwyższego, że brak jest jakiegokolwiek przepisu prawa, z którego wynikałoby wyłączenie odpowiedzialności ubezpieczyciela, gdy obowiązek naprawienia szkody następuje przez zapłatę nawiązki, o której mowa w art k.k. Wykonanie przez sprawcę orzeczonego wobec niego środka karnego w postaci nawiązki nie pozbawia go także możliwości wystąpienia przeciwko ubezpieczycielowi z roszczeniem regresowym na podstawie umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r. (sygn. akt III CZP 31/11) nie pozwala na wyciągnięcie wniosku, że zasadność regresu sprawcy przestępstwa wypadku komunikacyjnego, który spełnił świadczenie na rzecz poszkodowanego w wykonaniu środka karnego, uzależniona jest od podstawy prawnej orzeczonego środka karnego, tj. czy jest to art k.k., czy art k.k. Za argument pro contra nie może być uznany fakt, że Sąd Najwyższy kategorycznie nie wypowiedział się w sprawie regresu kwot spełnionych tytułem nawiązki. Brak wypowiedzi Sądu Najwyższego nie może MARZEC 2013 R. NUMER 52 11

12 być poczytywany jako uprawnienie ubezpieczyciela do odmowy zwrotu kierującemu pojazdem środków pieniężnych spełnionych na rzecz pokrzywdzonego tytułem wykonania środka karnego w postaci nawiązki z art k.k. W mojej jednak opinii, kierujący nie może żądać od ubezpieczyciela zwrotu kwot spełnionej nawiązki na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art k.k.). Nawiązka ta, ma wyraźne cechy wyłącznie środka represyjnego i nie mieści się w granicach odpowiedzialności cywilnoprawnej sprawcy szkody, który jednocześnie ponosi odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa wypadku komunikacyjnego. Wnioski końcowe Środki karne w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka (art i 2 k.k.) mają przede wszystkim kompensacyjny charakter zmierzają do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Ich niewątpliwie zasadniczym celem jest stworzenie pokrzywdzonemu możliwości rekompensaty szkody lub naprawienia krzywdy bez konieczności uruchamiania alternatywnego procesu adhezyjnego lub odrębnego powództwa cywilnego. Korzystanie przez sprawcę przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji z ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów nie wyłącza ani nakazu orzeczenia obowiązku naprawienia szkody (art k.k.), ani możliwości orzeczenia nawiązki określonej w art k.k. Ubezpieczyciel nie powinien powstrzymywać się z prowadzeniem postępowania likwidacyjnego do czasu zakończenie postępowania karnego, w szczególności biernie czekać na orzeczenie przez sąd środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki, względnie oczekiwać na ich potencjalne orzeczenie. Ubezpieczyciel może naprawić szkodę przez zapłatę stosownego odszkodowania lub zadośćuczynienia przed wykonaniem środka karnego. Stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uzasadnieniu uchwały z dnia 13 lipca 2011 r. (sygn. akt III CZP 31/11) pozwala na sformułowanie wniosku, że regresem sprawcy wypadku komunikacyjnego, stanowiącego od strony prawa karnego przestępstwo komunikacyjne, a od strony prawa cywilnego czyn niedozwolony, objęta jest nie tylko kwota spełniona w wykonaniu środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę (art k.k.), ale również i nawiązki (art k.k.). Kierujący nie może jednak żądać od ubezpieczyciela zapłaty za niego kwot tytułem orzeczonego obowiązku naprawienia lub zadośćuczynienia za krzywdę albo nawiązki. Takie żądanie oznaczałoby zwolnienie się z osobistego obowiązku wykonania środka karnego. Kierujący pojazdem może jednak żądać zwrotu kwot spełnionych w wykonaniu środków karnych o charakterze kompensacyjnym. Ubezpieczyciel może w pełni podnosić zarzuty redukujące jego odpowiedzialność z umowy obowiązkowego ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, jeżeli środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia albo nawiązki został orzeczony w zakresie większym niż szkoda, czy dotyczył roszczenia już przedawnionego. Kierujący pojazdem mechanicznym, skazany za przestępstwo spowodowania wypadku komunikacyjnego, w stosunku do którego został orzeczony środek karny w postaci nawiązki na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art k.k.) nie może żądać zwrotu od ubezpieczyciela z komunikacyjnego ubezpieczenia OC zwrotu kwot spełnionych z tego tytułu. Nawiązka ta, ma wyraźne cechy wyłącznie środka represyjnego i nie mieści się w granicach odpowiedzialności cywilnoprawnej za czyn niedozwolony. 12 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

13 Droga w nieznane czyli dopuszczalność po stronie kancelarii odszkodowawczych dochodzenia zwrotu przedsądowych kosztów pełnomocnika w świetle uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2012 r. (sygn. akt III CZP 75/11) Słowem wstępu przypomnijmy, iż w dniu 13 marca 2012 r. zapadła filarowa dla odpowiedzialności odszkodowawczej, a także odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczycieli, uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (sygn. akt III CZP 75/11), której sentencja brzmi: Uzasadnione i konieczne koszty pomocy świadczonej przez osobę mającą niezbędne kwalifikacje zawodowe, poniesione przez poszkodowanego w postępowaniu przedsądowym prowadzonym przez ubezpieczyciela, mogą w okolicznościach konkretnej sprawy stanowić szkodę majątkową podlegającą naprawieniu w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej Aleksander Daszewski r.pr. koordynator w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych posiadaczy pojazdów mechanicznych (art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz. U. Nr 124, poz ze zm.). Wskazywana uchwała zapadła z wniosku Rzecznika Ubezpieczonych i miała na celu rozstrzygnięcie istniejących w orzecznictwie sądów rozbieżności w odniesieniu do możliwości skutecznego dochodzenia roszczeń o zwrot wydatków poniesionych przez poszkodowanego na pełnomocnika zastępującego go w postępowaniu likwidacyjnym, dochodzonych z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Uchwała ta bez wątpienia, przełamując dotychczasową niekorzystną dla poszkodowanych linię orzecznictwa, jednoznacznie przesądza, iż Sąd Najwyższy w niektórych przypadkach wyraźnie akceptuje pokrywanie przez ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej uzasadnionych i koniecznych kosztów pełnomocnika poszkodowanego poniesionych przez poszkodowanego w postępowaniu przedsądowym prowadzonym przez ubezpieczyciela (tzw. postępowaniu likwidacyjnym). Na gruncie omawianej uchwały i jej uzasadnienia pojawiają się obecnie wyjątkowo ważne, a jednocześnie trudne dla rosnących w siłę graczy rynkowych tzw. kancelarii i doradców odszkodowawczych, pytania: Czy występować z tego typu roszczeniami, w jaki sposób ich dochodzić i jaki wpływ w przyszłości omawiana uchwała będzie miała na funkcjonowanie i model działania kancelarii? W mojej ocenie odpowiedzi na te pytania są na obecnym etapie trudne do udzielenia, bowiem pomimo podjęcia tej uchwały przez Sąd Najwyższy de facto ukształtuje je w najbliższych latach dalsza linia orzecznictwa i podążająca za nią praktyka obrotu. Jestem bowiem zdania, iż obecnie znajdujemy się na wstępnym etapie sondowania uchwały i jej interpretacji, a co za tym idzie przyszłego zakresu jej oddziaływania na praktykę rynkową. Pomimo, że uchwała tyczy kosztów poniesionych na etapie postępowania przedsądowego, czyli kosztów ponoszonych przez poszkodowanego na etapie postępowania likwidacyjnego prowadzonego przez zakład ubezpieczeń będzie ona testowana niebawem, ale już na etapie postępowania cywilnego. Sądy powszechne staną bowiem wkrótce przed kolejnym wyzwaniem i będą musiały w tych postępowaniach odpowiedzieć na pytanie, czy koszty poniesione przez poszkodowanego na rzecz kancelarii i doradcy odszkodowawczego są kosztami pomocy świadczonej przez osobę mającą niezbędne kwalifikacje zawodowe, w postępowaniu przedsądowym prowadzonym przez ubezpieczyciela, które poszkodowane osoby poniosły i można je uznać za uzasadnione i konieczne? Rozpoczynając analizę możliwości uznania wynagrodzenia kancelarii (czyli organizatora całości procesu dochodzenia roszczeń wynagradzanego w formule success fee) za tego typu koszty, jawi się obraz gdzie zasadniczo na całość wynagrodzenia ujętego w formule prowizji kancelarii składają się kolejno: 1) koszty bezpośrednie, jak koszty pracy samej kancelarii i jej zaplecza kadrowego (koszty wewnętrznych opinii i porad prawnych, koszty pracownicze, administracyjne, związane z pozyskaniem dowodów, dokumentacji, inne obsługowe telefony, e maile etc.), czyli idąc za uzasadnieniem Sądu Najwyższego koszty określenia zakresu i wyceny szkody ( ) albo pomoc w czynnościach faktycznych związanych ze zbieraniem i dostarczaniem dowodów oraz ewentualnymi innymi działaniami, które okażą się konieczne w postępowaniu likwidacyjnym ; 2) koszty pośrednie, takie jak koszty skorzystania z porady prawnej w celu sformułowania roszczenia i określenia odpowiednich dowodów, czyli zewnętrznej opinii prawnej czy porady w sprawie, zewnętrznej opinii rzeczoznaw- MARZEC 2013 R. NUMER 52 13

14 cy np. ds. rekonstrukcji wypadku, opinii medycznej, z których korzystają te podmioty oraz koszty akwizycyjne dla agentów za pozyskanie klienta (poszkodowanego); 3) dochód kancelarii stanowiący w uproszczeniu różnicę pomiędzy wysokością całej prowizji i ww. kosztami bezpośrednimi i pośrednimi. Zestawiając ww. składniki prowizji z uzasadnieniem uchwały jestem przekonany, że w uzasadnionych przypadkach refundacji może podlegać część spośród wyżej wymienionych kosztów, w szczególności koszty skorzystania z porady prawnej w celu sformułowania roszczenia i określenia odpowiednich dowodów oraz koszty określenia zakresu i wyceny szkody ( ) albo pomoc w czynnościach faktycznych związanych ze zbieraniem i dostarczaniem dowodów oraz ewentualnymi innymi działaniami, które okażą się konieczne w postępowaniu likwidacyjnym. Z drugiej strony, uważam, że na obecnym etapie orzecznictwa (co może zmienić przyszła jego linia) refundacji raczej nie będzie podlegać cała prowizja za usługę (liczona procentowo od uzyskanej kwoty świadczeń bez wyodrębnienia możliwych do refundacji kosztów) kancelarii czy doradcy odszkodowawczego. Wydaje się, że największy problem dla sądów badających zakres zwrotu kosztów będzie stanowiła kwalifikacja dochodu kancelarii jak i kosztów akwizycji za pozyskanie klientów. Jestem tutaj zdania, że sądom (biorąc pod uwagę wytyczne płynące z uchwały i doświadczenie życiowe składów orzekających) przynajmniej w początkowej fazie kształtowania się orzecznictwa trudno będzie kwalifikować je wprost jako koszty pomocy świadczonej przez osobę mającą niezbędne kwalifikacje zawodowe, które poszkodowane osoby poniosły i można je uznać za uzasadnione i konieczne. Z tych względów, cała prowizja za usługę (liczona procentowo od uzyskanej kwoty świadczeń bez wyodrębnienia możliwych do refundacji kosztów) kancelarii czy doradcy odszkodowawczego, w ocenie sądów powszechnych obecnie nie będzie traktowana (uznana) jako koszt pełnomocnika na etapie postępowania przedsądowego, a tym samym stanowić uszczerbku majątkowego wchodzącego w skład szkody spowodowanej wypadkiem komunikacyjnym i objętym zakresem odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń. Co prawda, jak wyżej wskazuję, w prowizji zawiera się część spośród kosztów pośrednich i bezpośrednich, które omawiana uchwała wskazuje do możliwej refundacji, przy czym na obecnym etapie de facto braku orzecznictwa sądów powszechnych koszty możliwe do refundacji, aby nie było wątpliwości po stronie składów orzekających, powinny być starannie wyodrębniane i bardzo wyraźnie dowodowo ukazywane, co podczas procesów ułatwi dochodzenie roszczeń z tytułu zwrotu kosztów pełnomocnika na etapie przedsądowym. Trzeba też podkreślić, że o zwrot kosztów można starać się nie w każdym przypadku, a w uzasadnionych konkretnymi okolicznościami sprawach, czyli w mojej opinii w sprawach, gdzie mamy do czynienia z poszkodowanymi, którzy ze względu na niekorzystny stan zdrowia, w szczególności spowodowany obrażeniami ciała nie będą zdolni do prowadzenia swoich spraw związanych z dochodzeniem roszczeń, z uwagi na wiek, ograniczenia intelektualne, upośledzenia, stan zdrowia również niezwiązany z wypadkiem, ze względu na swoje wykształcenie, posiadane kwalifikacje, a także z uwagi na wykonywanie bieżącej pracy/działalności zlecą prowadzenie czynności odpłatnie, bowiem ich osobisty udział w postępowaniu likwidacyjnym wiązałby się z większymi kosztami polegającymi w szczególności na utracie dochodu/zarobków. Jestem też pewien, że wobec zmniejszającego się rynku za sprawą spadającej z biegiem lat liczby ofiar wypadków drogowych po stronie kancelarii i doradców odszkodowawczych pojawią się niebawem albo już trwają odważniejsze próby działania na rzecz uzyskania zwrotu takich kosztów, co bez wątpienia będzie miało wpływ na rentowność w tej branży. Te dodatkowe roszczenia pojawią się niejako przy okazji dochodzenia na drodze sądowej innych roszczeń z poważniejszych szkód osobowych, co jest obecnie niemal regułą. Będzie to bowiem kolejne roszczenie, z biegiem czasu coraz bardziej znaczące, które stosunkowo łatwo ująć w żądaniach pozwu, a następnie odpowiednio je uzasadnić. Ponadto dążenie do pewnej standaryzacji tego roszczenia będzie również istotne w dalekosiężnym interesie podmiotów dochodzących roszczeń odszkodowawczych i niebawem pojawiać się będzie standardowo w przygotowywanych pozwach. Ponadto, w dłuższym horyzoncie prawdopodobnie skorzystają na tym poszkodowani, bowiem część kosztów przedsądowych będzie pokrywana przez ubezpieczyciela sprawcy, a nie w ramach prowizji, co wpłynie po ich stronie na zwiększenie przysługujących im świadczeń. Nie znając do końca struktury i mechanizmów wewnętrznych działania poszczególnych kancelarii odszkodowawczych wyrażam też opinię, że przynajmniej w części spośród nich aby móc próbować skutecznie korzystać z omawianej uchwały będzie konieczna modyfikacja modelu biznesowego poprzez dostosowanie go do wytycznych kierunkowych płynących z uchwały. Biorąc pod uwagę te wytyczne wydaje się, że przed przyjęciem sprawy czy podjęciem decyzji o dalszym dochodzeniu roszczeń na drodze sądowej konieczny staje się szerszy niż dotychczas proces opiniowania prawnego poszczególnych spraw (przypominam, że Sąd Najwyższy wskazuje na skorzystanie z porady prawnej w celu sformułowania roszczenia i określenia odpowiednich dowodów ), przykładowo pod kątem możliwości podwyższenia poziomu zadośćuczynienia, gromadzenia materiałów dowodowych do kontradyktoryjnego procesu cywilnego, ale także badania zasadności i wysokości innych świadczeń, tj. stosownego odszkodowania, rent, wszelkich kosztów związanych z wypadkiem etc. Taka profesjonalna opinia czy porada prawna oceniana w granicach wyznaczonych uzasadnionym nakładem pracy i odpowiadająca stosownemu do tego nakładu wynagrodzeniu w przypadku powodzenia postępowania sądowego powinna zostać zakwalifikowana jako koszt pełnomocnika na etapie postępowania przedsądowego, 14 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

15 a tym samym będzie stanowić uszczerbek majątkowy wchodzący w skład szkody spowodowanej wypadkiem komunikacyjnym, objęty zakresem odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń. Podobnie rzecz się ma z opiniami innych osób, a którym w postępowaniu likwidacyjnym będą zlecane: czynności z określeniem zakresu i wyceny szkody ( ) albo pomoc w czynnościach faktycznych związanych ze zbieraniem i dostarczaniem dowodów oraz ewentualnymi innymi działaniami, które okażą się konieczne w postępowaniu likwidacyjnym. Te same uwagi tyczą kosztów pracy samej kancelarii i jej zaplecza kadrowego, przy czym w mojej ocenie tego typu koszty do refundacji będzie trzeba dokładnie i precyzyjnie ukazać, a sąd orzekający w konkretnej sprawie będzie tego typu roszczenia weryfikował, a tym samym im lepiej będą one ukazane dowodowo, tym taka weryfikacja może okazać się korzystniejsza. Na marginesie wyrażam też zdanie, że nieunikniony w przyszłości proces korekty modelu biznesowego spowoduje też, dalej idącą i wyraźnie widoczną profesjonalizację działalności tej branży. Innym możliwym, ale w mojej ocenie ryzykowniejszym z puntu widzenia kancelarii odszkodowawczej, scenariuszem wydają się próby uzyskania zwrotu całości prowizji na podstawie wystawionej poszkodowanemu faktury za czynności dokonane na etapie postępowania przedsądowego. W indywidualnych przypadkach nie wykluczam powodzenia takich prób, przy czym faktura za usługę powinna być opisana w sposób nie budzący wątpliwości sądu na czym polegała usługa i co obejmowała swoim zakresem. Z punktu ułatwienia pracy sądom w samej fakturze albo załączniku do niej należałoby wyspecyfikować i przedstawić poszczególne wydatki (koszty pośrednie i bezpośrednie). W takich procesach sąd będzie decydował, które spośród nich (całość, część) uznać należy za zasadne a które oddalić, bo z takim ryzykiem też należy się liczyć. W postępowaniach sądowych ze strony zakładów ubezpieczeń zapewne pojawi się w takich przypadkach zarzut, że koszty te możliwe do refundacji w świetle uchwały nie zostały poniesione przez poszkodowanego a przez kancelarię. Wydaje się jednak, że odpowiedzią na takie twierdzenia jest niezaprzeczalny fakt, iż są to koszty pośrednie po stronie poszkodowanego zawarte w prowizji za kompleksową usługę dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. Można też wyobrażać sobie model postępowania kancelarii, w którym fakturami na poszczególne uzasadnione i konieczne koszty będą obciążani bezpośrednio poszkodowani, co ograniczałoby możliwości podnoszenia takich zarzutów. Powstałby tu równolegle zapewne problem finansowy dla branży odszkodowawczej, bo nie mogłaby tych faktur rozliczać w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, co wpływałoby na wysokość przychodów do opodatkowania. Na obecnym etapie myślenia o tych nowych roszczeniach, czyli zwrotu kosztów poniesionych na pełnomocnika na etapie postępowania przedsądowego proces ich dochodzenia wydaje się na razie trudny do zrozumienia, bowiem to de facto ten sam pełnomocnik (kancelaria) za pomocą tym razem współpracującego z nim pełnomocnika procesowego będzie występował na drodze sądowej o zwrot kosztów jego pracy na etapie przedsądowym (w postępowaniu likwidacyjnym) na rzecz poszkodowanego. Wynika to jednak z istniejącej coraz powszechniej w praktyce, kompleksowej dwuetapowej obsługi świadczonej przez kancelarię zarówno na etapie przedsądowym, jak i na etapie procesu cywilnego. Wobec poniesionych przez poszkodowanego kosztów na pełnomocnika na etapie przedsądowym zasadnym wydaje się roszczenie w tym zakresie na drodze powództwa cywilnego. Skoro zakład tych roszczeń w drodze uznania prawdopodobnie nie będzie chciał realizować, nie ma już jakichkolwiek przeszkód, aby ich dochodzić na drodze cywilnoprawnej samodzielnie albo obok innych zasadniczych roszczeń (np. podwyższenia zadośćuczynienia, refundacji kosztów leczenia etc.). Na koniec tych nieco wizjonerskich rozważań, patrząc też na całość zagadnienia, uważam że skutki omawianej uchwały mogą mieć uniwersalny charakter i stosunkowo szybko wpłynąć na większą roztropność przy odmowach czy drastycznych zaniżeniach przysługujących poszkodowanym świadczeń, szczególnie jednorazowych ze szkód osobowych. Sąd Najwyższy bowiem bardzo wyraźnie wskazał, że w niektórych uzasadnionych okolicznościami konkretnej sprawy przypadkach również koszt pełnomocnika w postępowaniu likwidacyjnym może podlegać kompensacji z ubezpieczenia OC. Tym samym ilekroć wystąpią błędy w postępowaniu likwidacyjnym po stronie ubezpieczyciela, które zostaną skutecznie zakwestionowane przez profesjonalnego pełnomocnika trudno będzie przyjąć, że koszty jego usługi przynajmniej w części nie były uzasadnione i konieczne. Omawiana uchwała zmusi też do odejścia od obecnego automatyzmu (co do zasady) w zakresie odrzucania roszczeń o zwrot kosztów pełnomocnika i pozostaje wyrazić tylko nadzieję, że zakłady ubezpieczeń na etapie postępowania likwidacyjnego zmienią dotychczasową praktykę bezrefleksyjnego odmawiania zaspokojenia roszczeń obejmujących koszt profesjonalnego pełnomocnika, bez dokonania rzetelnej analizy, czy w okolicznościach konkretnej sprawy koszty te były uzasadnione i konieczne. Nie można też mieć wątpliwości i złudzeń, że jeśli poszkodowany, który korzysta na etapie postępowania likwidacyjnego z fachowej pomocy prawnej, a jest niezadowolony z wysokości przyznanego przez ubezpieczyciela odszkodowania lub zadośćuczynienia, najprawdopodobniej skieruje sprawę do sądu, co szczególnie w przypadku szkód osobowych staje się w obecnych realiach niemal regułą. Wówczas niezaspokojone dodatkowe roszczenie w zakresie wydatków poniesionych na pełnomocnika powinno zostać oddane pod rozstrzygnięcie sądu, który zweryfikuje, w jakim zakresie koszty pełnomocnika były konieczne i uzasadnione. Reasumując, bez wątpienia omawiana uchwała otwiera drogę w nieznane. Sąd Najwyższy uzasadniając uchwałę świadomie zrezygnował z kazuistycznego wykazania jakie będą to koszty, czyli szczegółowego wyliczenia takich przy- MARZEC 2013 R. NUMER 52 15

16 padków ustanowienia pełnomocnika, które należy uznać za uzasadnione i konieczne, co w nieodległej przyszłości spowoduje, iż to sądy powszechne będą musiały wyznaczyć na gruncie indywidualnych postępowań dokładniejsze granice odpowiedzialności zwrotu tego typu wydatków. Oczywiście absolutnie nie umniejsza to doniosłego znaczenia, jakie należy przypisać podjętej uchwale. Nie tylko, o czym wspomniano, zmienia ona dotychczasowe stanowisko Sądu Najwyższego w przedmiocie zwrotu z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych kosztu pełnomocnika, ale też wykracza poza sam obręb tego ubezpieczenia, wchodząc na grunt podstawowych zasad odpowiedzialności cywilnej. Wskazówki określone w uchwale przez Sąd Najwyższy należy bowiem odnosić do kompensacji szkód z wszelkich ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, tak obowiązkowych, jak i dobrowolnych. Mogą one także być odpowiednio stosowane do przypadków dochodzenia przez poszkodowanego roszczeń odszkodowawczych bezpośrednio od sprawcy szkody, niezależnie od charakteru samego czynu niedozwolonego. Tym samym, w mojej ocenie potencjał możliwego oddziaływania uchwały na rynek szczególnie sposób funkcjonowania kancelarii odszkodowawczych (poprzez przyszłe orzecznictwo i postępowania likwidacyjne) jest ogromny i na dzień dzisiejszy nie do końca znany. 16 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

17 Przedawnienie roszczeń rentowych w ramach ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnoprawnej sprawcy szkody Renty dochodzone na skutek deliktu sprawcy Pojęcie szkody stosowane w przepisach prawnych odnosi się do wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli. Tak rozumiana szkoda obejmuje zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową, a także szkodę na osobie i szkodę na mieniu. W szczególności ten ostatni podział ma na względzie dobro, które zostało bezpośrednio naruszone działaniem sprawcy szkody, a nie majątkowe lub niemajątkowe konsekwencje, jakie z tego naruszenia wynikają. Szkoda na osobie obejmuje uszczerbki wynikające z uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, pozbawienia życia, a także naruszenia innych dóbr osobistych człowieka. Uszczerbki te mogą mieć postać zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej (krzywdy). Bartłomiej Chmielowiec główny specjalista w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych Niejednokrotnie w wyniku bezprawnego działania osób trzecich (czynu niedozwolonego inaczej określanego też deliktem 1 ), poszkodowany doznaje szkody majątkowej zostaje pozbawiony możliwości uzyskiwania zarobków i innych korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby nie doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Wówczas, w przypadku utraty możliwości zarobkowania na skutek wypadku poszkodowany może żądać od sprawcy deliktu (jego zakładu ubezpieczeń) wyrównania tej szkody poprzez wypłatę odpowiedniej renty. Zgodnie bowiem z treścią art k.c.: Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty. Natomiast zgodnie 3 wskazanego przepisu: Jeżeli w chwili wydania wyroku szkody nie da się dokładnie ustalić, poszkodowanemu może być przyznana renta tymczasowa. Roszczenie o rentę przysługuje zatem poszkodowanemu, jeżeli: całkowicie lub częściowo utracił on zdolność do pracy zarobkowej, zmniejszyły się jego widoki powodzenia na przyszłość, zwiększyły się jego potrzeby. Każda z wymienionych wyżej okoliczności może stanowić samodzielną podstawę do zasądzenia renty. W powołanym przepisie pierwszy i drugi przypadek dotyczy dochodzenia tzw. renty uzupełniającej (wyrównawczej), która kompensować ma utratę dochodów na skutek utraty zdolności do zarobkowania lub też zmniejszenia się widoków powodzenia poszkodowanego na przyszłość, która może wyrażać się w szkodzie polegającej na utracie innych korzyści majątkowych, jakie poszkodowany dzięki swym indywidualnym właściwościom (np. wysokie kwalifikacje, szczególne uzdolnienia) mógłby osiągnąć przy pełnej sprawności organizmu. Trzeci przypadek dotyczy możliwości dochodzenia tzw. renty na zwiększone potrzeby, która stanowi szkodę przyszłą wyrażającą się w stale powtarzających się wydatkach na prowadzenie leczenia, wykonywania zabiegów, rehabilitacji, specjalnego odżywiania, sprawowania opieki ze strony osób trzecich itp. Reasumując zatem, powództwo poszkodowanego będzie uwzględnione, jeżeli wykaże on że zachodzi co najmniej jedna z przesłanek wymienionych w art k.c. Możliwe jest zatem, np. zasądzenie renty uzupełniającej w związku z utratą możliwości zarobkowania wraz z rentą na zwiększone potrzeby (np. z uwagi na konieczność ponoszenia stałych kosztów leczenia, rehabilitacji, sprawowania opieki). Powyższe potwierdza orzecznictwo Sądu Najwyższego, gdzie m.in. w wyroku z dnia 24 września 2009 r. (sygn. akt II PK 65/09, LEX nr ) Sąd wskazał, iż: Art k.c. reguluje trzy, oparte na różnych podstawach faktycznych, świadczenia rentowe: z tytułu utraty zdolności do zarobkowania, z tytułu zwiększenia się potrzeb poszkodowanego oraz z tytułu zmniejszenia się jego widoków powodzenia na przyszłość. Każda z wymienionych w tym przepisie podstaw świadczenia rentowego stanowi samoistną przesłankę jej zasądzenia. Oprócz wspomnianych wyżej rent: uzupełniającej oraz na zwiększone potrzeby, kodeks cywilny przewiduje również możliwość dochodzenia tzw. renty alimentacyjnej. Podstawy prawne żądania przez poszkodowanego zapłaty przez sprawcę albo jego ubezpieczyciela renty alimentacyjnej określone są w art k.c.: Osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. 1 Czynem niedozwolonym jest czyn, polegający na takim działaniu lub zaniechaniu, który może spowodować szkodę niemajątkową lub majątkową. MARZEC 2013 R. NUMER 52 17

18 W powyższym przepisie ustawodawca przewidział odpowiedzialność sprawcy albo jego ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej w stosunku do określonej kategorii osób pośrednio poszkodowanych (osobą bezpośrednio poszkodowaną był zmarły) czynem niedozwolonym, czyli działaniem lub zaniechaniem sprawcy, w wyniku którego śmierć poniosła osoba poszkodowana. Roszczenia objęte ww. normą mają charakter samoistny, a zatem są one niezależne od roszczeń osoby bezpośrednio poszkodowanej (zmarłego) i otrzymanego przez nią przed śmiercią odszkodowania wskazanego w art. 444 k.c. oraz zadośćuczynienia określonego w art. 445 k.c. Podobnie na zasadność powyższego roszczenia nie ma wpływu roszczenie dotyczące żądania przez najbliższych członków rodziny zmarłego odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę związaną ze śmiercią poszkodowanego. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 listopada 1995 r. (sygn. akt III CRN 46/95, Prok. i Pr. 1996, nr 5, s. 33), roszczenie o rentę alimentacyjną ma charakter odszkodowawczy, nie zaś alimentacyjny. Stanowić ma wynagrodzenie szkody jakiej doznała osoba uprawniona do alimentacji w wyniku śmierci osoby zobowiązanej przez to, że utraciła należne jej od zmarłego świadczenia alimentacyjne. Oznacza to również, iż zrzeczenie się tych roszczeń przez bezpośrednio poszkodowanego za jego życia nie wywiera skutków prawnych względem roszczeń o rentę po jego śmierci. Powstanie samego roszczenia jest jednakże zależne od działania lub zaniechania bezpośrednio poszkodowanego. Wyłączna wina zmarłego prowadzić będzie do oddalenia roszczeń osób pośrednio poszkodowanych o zapłatę renty alimentacyjnej, zaś przyczynienie się zmarłego do powstania lub zwiększenia rozmiarów szkody, będzie uzasadniało na podstawie art. 362 k.c. zmniejszenie wysokości wypłacanej renty alimentacyjnej. Przepis art k.c. nie upoważnia do zasądzenia jednej łącznej renty na rzecz kilku osób uprawnionych. Prawo do renty alimentacyjnej, przewidziane w art k.c., jest roszczeniem osobistym każdej z osób uprawnionych i powinno być określone dla każdej z tych osób odrębnie. Sprawca ma wyrównać, w formie renty, osobno każdej z osób, wymienionych w przepisie art k.c., jej osobistą szkodę, wynikającą z utraty świadczeń alimentacyjnych, jakich mogła oczekiwać od zmarłego, bądź z uwagi na jego ustawowy obowiązek alimentacyjny, bądź z uwagi na zasady współżycia społecznego. Podobnie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 stycznia 1961 r. (sygn. akt IV CR 883/60, OSNC 1962, nr 1, poz. 31). Przedawnienie roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych Przez przedawnienie należy rozumieć granice czasowe (okres), w których dłużnik może skutecznie żądać spełnienia określonego świadczenia, w tym w drodze przymusu państwowego (skierowanie sprawy do sądu i następnie egzekucji komorniczej). Terminy przedawnienia roszczenia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną tzn. dłużnik, np. zakład ubezpieczeń nie może skrócić terminu przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody, za którą ponosi odpowiedzialność gwarancyjną. W przypadku przedawnienia roszczeń można podnieść zarzut przedawnienia, przy czym skuteczne skorzystanie z tego zarzutu jest możliwe dopiero po zakończeniu biegu przedawnienia. Po upływie terminu przedawnienia, ten przeciwko komu przysługuje roszczenie może uchylić się od jego zaspokojenia (art k.c.), a w sądzie może skutecznie podnieść zarzut przedawnienia i tym samym zwolnić się z obowiązku świadczenia. Terminy przedawnienia roszczeń związanych z czynami niedozwolonymi (deliktami) wskazane są w art k.c. (dawniej w art. 442 k.c.), zaś w odniesieniu do zakładów ubezpieczeń również w art. 819 k.c. Przedstawiając pokrótce obowiązujące zasady dotyczące przedawnienia roszczeń deliktowych, z uwagi na ich ciągłe praktyczne znaczenie w sporach cywilnoprawnych, należy omówić również treść dotychczas obowiązujących norm prawnych, czyli art. 442 k.c. Zgodnie zatem z brzmieniem art k.c. obowiązującego do dnia 10 sierpnia 2007 r., roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. W sytuacji, kiedy szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulegało przedawnieniu z upływem lat dziesięciu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. (art k.c. obowiązujący do dnia 10 sierpnia 2007 r.). W dniu 10 sierpnia 2007 r. na mocy ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538), art. 442 k.c. został uchylony i instytucja przedawnienia roszczeń z deliktów (czynów niedozwolonych) została uregulowana w art k.c. Zgodnie z art. 2 ww. ustawy, który uregulował zagadnienie intertemporalności obowiązywania norm prawnych, do roszczeń z czynów niedozwolonych powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, a według przepisów dotychczasowych jeszcze nieprzedawnionych, stosuje się przepisy art k.c. Stosownie do art k.c. obowiązującego od dnia 10 sierpnia 2007 r., roszczenia z tytułu czynów niedozwolonych przedawniają się po upływie 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do naprawienia szkody. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. W doktrynie podkreśla się, że do rozpoczęcia biegu trzyletniego okresu przedawnienia, liczonego według art k.c. czy ty też późniejszego art k.c., a tempore scientiae, orientacja poszkodowanego co do rozmiaru dozna- 18 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

19 nej szkody nie jest konieczna 2. Pojęcie szkody, jako uszczerbku wynikającego z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, a w konsekwencji uznanie, że początek biegu przedawnienia roszczeń normowanych przez te przepisy rozpoczyna się od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia, zdecydowanie dominuje także w orzecznictwie Sądu Najwyższego 3. W sytuacji, kiedy szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, stosownie do treści art k.c. roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Kodeks karny w art. 7 2 oraz art. 8 określa zbrodnię jako czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą oraz wskazuje, iż zbrodnia może być popełniona tylko umyślnie. Zgodnie natomiast z art. 7 3 k.k. występkiem jest czyn zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Analizując hipotezę normy prawnej zawartą w art k.c., można zauważyć, iż dla określenia dwudziestoletniego okresu przedawnienia istotne jest to czy szkoda była wynikiem zbrodni lub występku, a nie zaś to, czy dopuścił się jej bezpośrednio odpowiedzialny. Powyższe potwierdził Sąd Najwyższy, który w wyroku z dnia 27 października 2005 r. (sygn. akt III CK 171/05, LEX nr ), wskazał iż: Artykuł k.c. mieć będzie zastosowanie wówczas, gdy szkoda spowodowana zostanie przestępstwem, niezależnie od tego, czy poszkodowany skieruje swoje roszczenie przeciwko sprawcy przestępstwa, czy przeciwko innej osobie odpowiedzialnej za szkodę 4. Ponadto, dla zastosowania art k.c., czy też obecnie obowiązującego art k.c. co do zasady nie jest konieczne aby doszło do uprzedniego skazania sprawcy szkody za zbrodnię lub występek. Jednakże wskazuje się, że przy braku wyroku skazującego ustalenia, że do wypadku doszło w wyniku przestępstwa, następują w oparciu o kryteria przewidziane w przepisach prawa karnego, a zatem jak podkreślił to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 grudnia 2006 r. (sygn. akt V CSK 327/06, LEX nr ) do zastosowania powyżej wskazanych przepisów niezbędne jest ustalenie istnienia przedmiotowych i podmiotowych znamion zbrodni lub występku oznaczonych w prawie karnym i imienne wskazanie sprawcy tego czynu karalnego. W przypadku szkód na osobie, termin biegu przedawnienia nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia (art k.c.). Warto również wskazać na jeszcze jedno szczególne unormowanie zawarte w art k.c., którego celem jest wzmocnienie ochrony osoby małoletniej 5. Zgodnie z jego treścią, przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności. Reasumując, należy mieć wyraźnie na uwadze, iż ogólny termin przedawnienia roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych (ex delicto) wskazany w art k.c. wynosi 3 lata, jednak rozpoczyna on swój bieg nie przy uwzględnieniu wskazań przewidzianych w art. 120 k.c. (wymagalność roszczenia oraz podjęcie przez uprawnionego czynności w najwcześniej możliwym terminie), a dopiero od chwili, gdy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia 6. Od tej ogólnej zasady istotny wyjątek wprowadza art k.c., zgodnie z którym w sytuacji, gdy czyn niedozwolony ma jednocześnie charakter zbrodni lub występku, roszczenie deliktowe przedawniają się zawsze dopiero po upływie 20 lat od popełnienia przestępstwa i to niezależnie od tego, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia. W prawie cywilnym występuje również instytucja przerwania biegu przedawnienia, mającego także istotne znacznie dla terminów przedawnienia roszczeń związanych z czynami niedozwolonymi. Zgodnie z art. 124 k.c., skuteczne przerwanie terminu przedawnienia powoduje, że jego bieg rozpoczyna się na nowo, a dotychczasowy okres traktuje się jak niebyły. Zgodnie z art. 123 k.c. bieg terminu przedawnienia przerywa się przez: każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (np. wniesienie pozwu, złożenie wniosku do komornika o wszczęcie egzekucji), przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje, przez wszczęcie mediacji. 2 Zob. Z. Radwański, Zobowiązania. Część szczególna, Warszawa 2001, s , ; B. Kordasiewicz, (w:) Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego, t. 2, Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2002, s Por. dla przykładu wyrok SN z dnia 16 sierpnia 2005 r. (sygn. akt I UK 19/05, OSNP 2006, nr 13 14, poz. 219). 4 Przedmiotowy wyrok zapadł na kanwie już nie obowiązującego art k.c., ale z uwagi na analogiczne rozwiązania zawarte w funkcjonującym obecnie w systemie prawa art k.c. zachowuje on swoją aktualność. 5 Małoletnim jest osoba która nie uzyskała pełnoletności, którą uzyskuje się z chwilą ukończenia lat osiemnastu lub zawarcia małżeństwa (art. 10 k.c.). 6 Por. A. Śmieja, (w:) A. Olejniczak (red.), System Prawa Prywatnego, Prawo Zobowiązań część ogólna, t. 6, Warszawa 2009, s MARZEC 2013 R. NUMER 52 19

20 Kodeks cywilny przewiduje również szczególne uregulowania przedawnienia roszczeń kierowanych w stosunku do zakładu ubezpieczeń, będącego ubezpieczycielem sprawcy szkody. Zgodnie z art k.c., w przypadku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, roszczenie poszkodowanego wobec zakładu ubezpieczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie przedawnia się z upływem terminu przewidzianego dla tego roszczenia w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym (art k.c.) lub wynikłą z niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 k.c.). Z kolei w art k.c. poza sytuacjami opisanymi wyżej w art. 123 k.c., dodatkowo przewiduje szczególną podstawę do przerwania biegu przedawnienia roszczenia o świadczenie do ubezpieczyciela (zakładu ubezpieczeń). Termin ten przerywa się także przez zgłoszenie zakładowi ubezpieczeń tego roszczenia lub przez zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem. Po przerwaniu na podstawie art k.c., bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo od dnia, w którym zgłaszający roszczenie lub zdarzenie otrzymał na piśmie oświadczenie ubezpieczyciela o przyznaniu lub odmowie świadczenia. Zasadnicze znaczenie ma okoliczność, czy w świetle art k.c. bieg terminu przedawnienia roszczenia zostaje przerwany przez każde wezwanie zgłoszone przez poszkodowanego, mimo uprzedniej odmowy przez zakład ubezpieczeń wypłaty całości, czy też części kwoty odszkodowania. Biorąc pod uwagę charakter instytucji przedawniania roszczeń oraz reguły wykładni literalnej i celowościowej, w ocenie Rzecznika Ubezpieczonych, przepisu art nie można interpretować w taki sposób, iż każde pismo poszkodowanego, pomimo braku zmiany stanowiska zakładu ubezpieczeń, przerywa bieg przedawnienia. W skrajnych przypadkach, mogłoby to spowodować, iż takowe roszczenie nigdy nie uległoby przedawnieniu, bowiem poszkodowany mógłby w pewnych odstępach czasu każdorazowo kierować pisma do zakładu ubezpieczeń z wezwaniem do zapłaty. Taka sytuacja byłaby sprzeczna z zasadami instytucji przedawniania, którą należy rozumieć jako granice czasowe (okres), w których dłużnik może skutecznie żądać spełnienia określonego świadczenia, w tym w drodze przymusu państwowego (skierowanie sprawy do sądu i następnie egzekucji komorniczej). Na taką też interpretację art k.c. wskazał, w wyroku z dnia 21 października 2004 r., Sąd Apelacyjny w Poznaniu (sygn. akt I ACa 305/04, Wokanda 2006, nr 1, poz. 35). Przedawnienie roszczeń rentowych Analizując problematykę przedawnienia roszczeń rentowych, należy dokonać w pierwszej kolejności podziału roszczeń na dwie kategorie: roszczeń o zasądzenie i zapłatę samej renty dochodzonych na podstawie art oraz k.c. w związku z powstaniem szkody będącej następstwem czynu niedozwolonego sprawcy od roszczenia o wypłatę poszczególnych świadczeń (rat) rentowych jako świadczeń okresowych. Dokonanie takowego podziału jest niezbędne z uwagi na inne terminy przedawnienia roszczeń o ustalenie renty wyrównawczej, renty na zwiększone potrzeby (art k.c.), renty alimentacyjnej (art k.c.), a zupełnie inne roszczeń o wypłatę poszczególnych rat rentowych (art. 903 i nast. k.c.) lub roszczeń o podwyższenie już istniejącego świadczenia rentowego, o którym stanowi z kolei art k.c. Roszczenia dotyczące ustalenia renty w związku ze szkodą wyrządzoną na skutek czynu niedozwolonego, przedawniają się w termiach określonych przepisami o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym. Zatem według ogólnej zasady roszczenia o ustalenie rent przedawniają się po upływie 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie zobowiązanej do jej naprawienia, zaś w sytuacji kiedy szkoda była wynikiem zbrodni lub występku, roszczenia przedawniają się z upływem lat 20 (art k.c.). Zastosowanie mają również inne normy prawne związane z przerwaniem biegu przedawnienia (art. 123 k.c.) oraz przedawnieniem roszczeń kierowanych do ubezpieczyciela sprawcy szkody (art. 819 k.c.). Powyższe potwierdza w sposób jednoznaczny bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego. W szczególności dla przykładu, w wyroku z dnia 3 maja 1974 r. (sygn. akt II PR 81/74, LEX nr 4933), Sąd wskazał, iż roszczenia rentowe, jak i wszelkie roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, przedawnia się z mocy art k.c. Również w wyroku z dnia 5 września 2001 r. (sygn. akt II UKN 534/00), Sąd Najwyższy wskazał jednoznacznie i wyraźnie, iż w przypadku żądania zasądzenia renty wyrównawczej (uzupełniającej) na podstawie art k.c., przedawnienie roszczeń ocenia się na zasadach określonych w art k.c., a nie na zasadach ogólnych (art. 118 k.c.). Dalej w wyroku z dnia 15 listopada 2006 r. (sygn. akt I UK 150/06, OSNP 2008, nr 1 2, poz. 19), Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że art. 444 k.c., będący materialną podstawą roszczenia z tytułu szkody wywołanej czynem niedozwolonym, dotyczy uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Z tego względu trafne jest stanowisko, zgodnie z którym termin przedawnienia roszczenia o rentę wyrównawczą określany jest w oparciu o art k.c., przy czym termin ten liczy się od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia i osobie ponoszącej odpowiedzialność z tego tytułu 7. 7 Por. również wyroki SN: z dnia 11 lutego 1963 r. (sygn. akt III PO 6/62, OSNCP 1964, nr 5, poz. 87); z dnia 10 czerwca 1986 r. (sygn. Akt III CRN 101/86, niepubl.); z dnia 12 lutego 1969 r. (sygn. akt III PZP 43/68, OSNCP 1969, nr 9, poz. 150 zasada prawna); z dnia 10 marca 1998 r. (sygn. akt II UKN 543/97, OSNAPiUS 1999, nr 5, poz. 176); z dnia 19 maja 1999 r. (sygn. akt II UKN 647/98, OSNP 2000, nr 15, poz. 589). 20 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH