IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 Dariusz Gregorczyk Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Ekonomicznych IX Kongres Ekonomistów Polskich SPRAWOZDAWCZOŚĆ FINANSOWA WOBEC WYZWAŃ IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Streszczenie Idea zrównoważonego rozwoju, aspirująca już w oczach niektórych ekonomistów do roli nowego paradygmatu, stawia nowe wyzwania dla przedsiębiorstw w postaci rosnących oczekiwań interesariuszy, w zakresie dostępu do szerokiej informacji na temat koegzystencji społeczno-gospodarczej, wykraczającej daleko ponad dane dostępne w dotychczasowych praktykach sprawozdawczych. Naturalną odpowiedzią przedsiębiorstw na te oczekiwania jest prezentowanie raportów typu ESG, CC, CSR, SRI. Aby jednak trend ten nie był chwilową modą, lecz przekształcił się w trwały element analiz i budowania wartości firm, konieczne jest jego usystematyzowanie i włączenie w zinstytucjonalizowany system sprawozdawczy. Ocenę możliwości w tym zakresie oparto na analizie sprawozdań finansowych spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, wchodzących w skład indeksu spółek odpowiedzialnych RESPECT INDEX, będących naturalnymi liderami na tym polu, a także praktyk stosowanych przez te podmioty. W oparciu o te analizy oraz wypracowane dotąd na świecie standardy raportowania odpowiedzialnościowego wskazano kluczowe aspekty łączenia danych finansowych i pozafinansowych w formie raportu zintegrowanego. Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, CSR, sprawozdawczość finansowa, raport zintegrowany Summary The sustainable development idea, aspirating already in the eyes of some economists to the role of a new paradigm, imposes new challenges upon enterprises in the form of growing expectations of stakeholders in the field of an access to the wide information on the social and economic co-existence, going far beyond data available in reporting practices so far. A natural answer of enterprises to such expectations include a presentation of reports of the type of ESG, CC, CSR, and SRI. However, in order for the trend not to be just temporary, but to have it transformed into a permanent element of analyses and the construction of the goodwill, it is necessary to systematise it and include it in a systematised reporting system. An assessment of possibilities in this area has been based on an analysis of financial statements of companies listed at the Warsaw Stock Exchange and included in the responsible companies index RESPECT INDEX, who are natural leaders in this area, as well as practices applied by these subjects. On the basis of such analyses and the responsible reporting standards worked out so far in the world, there have been indicated key aspects of a merger of financial and non-financial data in the form of an integrated report. Key words: sustainable development, CSR, financial reporting, integrated report Wprowadzenie Globalny kryzys gospodarczy, który ujawnił się w latach w Stanach Zjednoczonych i objął szybko swym oddziaływaniem całą gospodarkę światową wyzwolił wśród ekonomistów gorącą dyskusję nie tylko na temat jego źródeł, ale również wpływie poszczególnych nurtów, teorii i szkół ekonomicznych na jego powstanie. Dyskusja ta nie jest i zapewne nigdy nie będzie rozstrzygnięta. Celem niniejszego artykułu nie jest referowanie poszczególnych opinii, ani opowiadanie się po którejś ze stron tego gorącego dyskursu. Artykuł ten ma natomiast za zadanie wskazanie jednego z możliwych aspektów wspierania długofalowej stabilności gospodarczej, włączając się tym samym w rozważania na temat poszukiwania dróg wyjścia z aktualnej sytuacji oraz poszukiwania rozwiązań stwarzających szanse na minimalizację skutków podobnych zdarzeń w przyszłości. E. Mączyńska już w roku 2009 pytała: czy toczące się obecnie pełne ostrych sporów debaty miałyby miejsce, gdyby nie doszło do globalnego kryzysu. Jest to zatem pytanie, czy to kryzys podważa wiarę w ekonomię głównego nurtu, czy też przyczyny osłabienia tej wiary mają głębsze, niezależne od kryzysu podłoże, związane z dokonującym się obecnie globalnym przełomem cywilizacyjnym i stanem naruszonej równowagi 1. Jakakolwiek jest odpowiedź na te pytania, niewątpliwym jest fakt, że aktualna rzeczywistość wykazuje dysfunkcjonalności w sferze produkcji, systemie społecznym, ukazały się istotne ułomności i daleko posunięta bezradność systemu politycznego, a w konsekwencji owe dysfunkcjonalności objęły sferę wartości. Zogniskowane problemy dotyczą więc wszystkich głównych obszarów systemu społeczno-gospodarczego. Naruszona równowaga a zrównoważony rozwój Jednym z kluczowych przejawów naruszonej równowagi jest zaburzenie proporcji pomiędzy sferą wytwórczości dóbr i świadczenia usług (zwaną gospodarką realną) a sferą inżynierii finansowej. Jak stwierdził G. W. Kołodko ta dewiacja kapitalizmu prowadzi do ufinansowienia bez mała wszystkiego, gdyż zgodnie z właściwą jej doktryną 1 Mączyńska E., Ekonomia a przełom cywilizacyjny, Studia Ekonomiczne, 2009, nr 3 4 (LXII LXIII), s. 138.

2 handlować można i warto wszystkim, co może przynosić zyski także oczekiwaniami i iluzjami 2. Zdaniem wielu ekonomistów ten właśnie proces finansyzacji gospodarki doszedł do kresu swych możliwości doprowadzając do kryzysowego wstrząsu. Skutki tego wstrząsu jak przewidują N. Roubini i S. Mihm będą odczuwane przez wiele kolejnych lat. Wynika to z zainfekowania przez skutki kryzysu różnych obszarów rzeczywistości społecznogospodarczej, których naprawa wymagać będzie wdrożenia całych pakietów radykalnych reform strukturalnych, nie zaś jedynie kosmetycznych zmian. 3 Z analizy przyczyn obecnego kryzysu światowego płynąć powinny nie tylko wnioski w zakresie możliwych dróg wyjścia z tegoż kryzysu, ale również, a może nawet przede wszystkim, możliwie uniwersalne wnioski w zakresie neutralizacji skutków kryzysów, które zapewne pojawiać się będą w przyszłości. Nie ma bowiem jakichkolwiek historycznych przesłanek do tego, by sądzić, że pomimo specyficzności ostatniego kryzysu, odróżniającego go od wielu poprzednich, jest on zdarzeniem wyjątkowym i niepowtarzalnym. Przeciwnie, zdaniem wielu ekonomistów należy się spodziewać, że kryzysy gospodarcze będą się również zdarzać w kolejnych (niekoniecznie odległych) latach. Wobec takiej konstatacji N. Roubini i S. Mihm postulują zmianę sposobu myślenia, stwierdzając: powinniśmy całkowicie odrzucić zdyskredytowaną ideę o naturalnej stabilności, efektywności i odporności nieregulowanych rynków i przyznać kryzysom należne im miejsce w ekonomii oraz systemie finansowym. Szkoda, że wielu skądinąd inteligentnych ludzi wciąż jest przekonanych, iż ostatni krach był zdarzeniem nie do przewidzenia, którego nic nie zapowiadało. Nikt by się tego nie spodziewał twierdzą i nikt nie zobaczy czegoś podobnego w przyszłości, przynajmniej w ciągu naszego życia. Możemy oczywiście czekać, aż następna finansowa klęska zada ostateczny cios temu niewzruszonemu samozadowoleniu. Ale możemy też przyjąć do wiadomości nową ekonomię: ekonomię kryzysu. 4 Ze słów tych płyną dwa istotne wnioski. Po pierwsze, jest to konieczność podjęcia myślenia strategicznego. Decyzje gospodarcze, podejmowane zarówno w skali gospodarki, jak i w skali poszczególnych przedsiębiorstw, winny opierać się na długoterminowej analizie ich konsekwencji. Tylko bowiem przy takiej perspektywie istnieje zwiększone prawdopodobieństwo przesunięcia uwagi z możliwości uzyskania doraźnych gratyfikacji (vide: istniejący w ostatnich latach system wynagrodzeń menedżerów uzależniony od bieżącego często sztucznie wykreowanego zysku) na działania prorozwojowe. Te z kolei, przy uwzględnieniu całokształtu warunków społeczno-gospodarczych, dają przedsiębiorstwu szanse utrzymania się na rynku. 5 Po drugie, jest to świadomość możliwości występowania kryzysów i napięć w przyszłości, co skłania do poszukiwania i podejmowania zawczasu przedsięwzięć zaradczych i unikaniu zachowań stwarzających nadmierne ryzyko. Obie kwestie mają silny wymiar prostabilizacyjny. Finansyzacja gospodarki przejawia się jednak nie tylko nierównowagą pomiędzy sektorem realnej gospodarki a sektorem innowacji finansowych. Jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym i dlatego też ma tak destrukcyjny wymiar. Jedną z płaszczyzn jest również naruszona równowaga pomiędzy wartością pracy, a systemem wynagradzania. Wynagrodzenia wielu menedżerów instytucji finansowych i korporacji utraciły związek z wartością wykonywanej przez nich pracy. Wprowadzono systemy motywacyjne zniechęcające wręcz do myślenia perspektywicznego, ukierunkowanego na rozwój, a zachęcające do wykazywania krótkookresowych wskaźników rentowności. Doprowadziło to do rozwoju nie poszczególnych przedsiębiorstw i gospodarki, lecz do stworzenia bogatego arsenału metod agresywnej księgowości, czasem leżących poza granicą dopuszczalnej kreatywności. 6 Koszt takich praktyk przerzucony musi być ostatecznie na przedsiębiorstwa realnej gospodarki oraz na gospodarstwa domowe. To natomiast pogłębia (kształtowane oczywiście również przez inne czynniki) dysproporcje pomiędzy obszarami bogactwa i biedy, tworząc linie uskoku będące czynnikami kryzysogennymi 7. Innym z przejawów finansyzacji gospodarki jest naruszona równowaga pomiędzy stopami zwrotu zainwestowanego kapitału w sektorze finansowym oraz w sektorach gospodarki realnej. Sektor finansowy, którego zadaniem jest finansowa obsługa pozostałych sektorów, mógł poszczycić się wartościami wskaźników takich jak ROE (return on equity) na poziomie kilkukrotnie wyższym. Oznacza to wysokie koszty finansowe dla sektorów gospodarki realnej, co utrudnia ich rozwój. 8 Naruszona równowaga przejawia się w przeroście znaczenia wskaźników finansowych w bieżącej działalności gospodarczej przedsiębiorstw. Zysk przestał być jednoznaczną miarą efektywności działalności gospodarczej znajdującą odzwierciedlenie w kondycji i wartości przedsiębiorstw, o czym świadczą choćby bankructwa firm wykazujących w bilansie dodatni wynik finansowy. Naruszona równowaga przejawia się wreszcie w dysfunkcjonalności porządku społeczno-gospodarczego określanej 2 Kołodko G. W., Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Wolters-Kluwer Polska, Warszawa 2011, s Ibidem, s Mączyńska E., Funkcjonowanie przedsiębiorstw i ich bankructwa w warunkach globalnie naruszonej równowagi [w:] (red. nauk.) Adamska A., Mączyńska E., Upadłości, bankructwa i naprawa przedsiębiorstw. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2013, s Stiglitz J. E., Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, PTE, Warszawa 2010, s Rajan R. G., Linie uskoku. Ukryte rysy, które wciąż zagrażają światowej gospodarce, Kurhaus Publishing, Warszawa 2012, s Mączyńska E., Gdy sługa staje się panem, czyli dysfunkcje pomiaru wartości biznesu i wyników działalności gospodarczej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 2011, nr 37 (369), s

3 jako zjawisko łamanych obietnic (breaking promises) 9, polegające na niedotrzymywaniu ustalonych reguł gry na poziomie instytucjonalnym. Zjawisko to jest niezwykle istotne ponieważ skutkuje utratą zaufania do poszczególnych aktorów życia społeczno-gospodarczego, a w połączeniu z innymi przejawami naruszonej równowagi prowadzi do głębokiego, strukturalnego kryzysu zaufania. Zaufania, które jest niezbędne zarówno w życiu gospodarczym, jak i społecznym. Następstwem przełomu cywilizacyjnego oraz zjawisk i procesów ujawnionych w wyniku kryzysu gospodarczego jest więc globalnie naruszona równowaga we wszystkich obszarach życia ekonomicznego, społecznego i politycznego, stwarzająca zagrożenie dla regularnego rozwoju. G. W. Kołodko podsumowując rozważania na temat kryzysu konstatuje: Niezbędne jest przeoranie systemu wartości, które przyświecają społecznemu procesowi gospodarowania. Konieczna jest zmiana wielu instytucji (w znaczeniu behawioralnym, a więc chodzi o reguły rynkowej gry, o zasady postępowania) współdecydujących o funkcjonowaniu gospodarki. 10 Naturalną odpowiedzią na opisane powyżej problemy winno być poszukiwanie rozwiązań sprzyjających przywróceniu równowagi we wszystkich obszarach, poszukiwanie rozwiązań sprzyjających harmonijnemu rozwojowi. Nowego znaczenia nabiera w tym kontekście idea zrównoważonego rozwoju (sustainable development), doskonale wpisująca się w obecny trend zmian cywilizacyjnych. Idea znana od lat, początkowo głównie jako zbiór postulatów ekologicznych, środowiskowych. Z biegiem lat, uzupełniana o postulaty odwołujące się do dbałości o równowagę w innych obszarach, w tym społecznym, etycznym, planowania przestrzennego, demografii, a wreszcie ładu politycznoinstytucjonalnego. Obecnie, w obliczu globalnie naruszonej równowagi, idea ta nabiera dojrzałego kształtu, przedstawiając ofertę holistycznego podejścia do problemów współczesności. Kluczowym wyzwaniem dla przedsiębiorstw funkcjonujących w warunkach globalnie naruszonej równowagi jest przetrwanie oraz oddziaływanie na otoczenie celem zmniejszenia turbulentności warunków gospodarowania, a więc zwiększenia stabilności zorientowanej na trwały i harmonijny, ale również suspensywny rozwój. Z poziomu biznesu podstawowym zagrożeniem w realizacji tego celu jest wspomniany powyżej kryzys zaufania. Zaufanie stanowi zarazem warunek brzegowy zarządzania strategicznego, bez niego nie jest możliwe myślenie o profesjonalnej przedsiębiorczości. Jest również podstawowym budulcem idei zrównoważonego rozwoju na poziomie przedsiębiorstw. Określana ona bywa jako megaparadygmat współczesności 11, charakteryzujący się trwałą zdolnością dostosowawczą, adaptacyjną do nieustannie zmieniających się warunków przy wykorzystaniu energii otoczenia. Oba aspekty wskazują na istotność roli komunikacji z otoczeniem, wpływania na otoczenie, otwartości na sygnały płynące z otoczenia. Procesy te winny charakteryzować się daleko posuniętą transparentnością działań, wspierającą czystość intencji. Do realizacji tego celu służy bogate spectrum technik, metod, instrumentów i narzędzi. Niniejszy artykuł koncentruje się na najbardziej zinstytucjonalizowanej formie przekazu, jaką jest sprawozdawczość finansowa oraz odnosi się do innych praktyk raportowania. Sprawozdawczość finansowa oraz standardy i praktyki raportowania pozafinansowego Klasyczne sprawozdanie finansowe (na które składa się: bilans, rachunek zysków i strat oraz informacja dodatkowa, a także zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz rachunek przepływów pieniężnych, a w niektórych przypadkach również sprawozdanie z działalności) ogranicza się do przedstawienia sytuacji majątkowej i finansowej jednostki, której dotyczy. W warunkach przełomu cywilizacyjnego i naruszonej równowagi nie wystarcza to jednak do ukazania pełnego, rzetelnego i jasnego obrazu danego podmiotu. Nie jest to bowiem obraz pełny, lecz wybiórczy i w dodatku wciąż narażony na pokusę agresywnej księgowości. System raportowania finansowego, oparty o historyczne efekty gospodarowania, uzupełniony winien być zatem o miary aktywności wobec otoczenia, również z uwzględnieniem analiz futurologicznych, bowiem ogólne wyobrażenie o tym co może nastąpić jest lepsze niż żadne 12. Sama idea informowania o czynnikach pozafinansowych nie jest zjawiskiem nowym. Praktyka sporządzania raportów uwzględniających uwarunkowania środowiskowe, odpowiedzialności społecznej i ładu korporacyjnego (environmental social responsibility corporate governance ESG) zyskuje na popularności od kilkunastu lat. Coraz więcej przedsiębiorstw, w tym również polskich, poza standardowymi raportami finansowymi udostępnia swoim interesariuszom różnorodne raporty pozafinansowe, uwzględniające w różnym stopniu kwestie zrównoważonego rozwoju. Równolegle do tej praktyki pojawiły się inicjatywy promujące tą tematykę. Do najbardziej wpływowych z nich zaliczyć należy Global Reporting Initiative (GRI) organizacja non-profit skupiająca według jej deklaracji tysięcy osób na całym świecie. założona w roku 1997 w Stanach Zjednoczonych przez organizację CERES oraz Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP). W roku 2002 GRI przeniosło swoją główną siedzibę do Amsterdamu, gdzie obecnie mieści się Sekretariat. Global Reporting Initiative koncentruje się na promocji i zachęcaniu organizacji do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju. GRI zajmuje się tworzeniem ram oraz wytycznych w zakresie raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, które są stosowane na całym świecie. Rolą tych ram i wytycznych jest wyznaczenie zasad oraz wskaźników, które mogą zostać wykorzystane do mierzenia i raportowania 9 Mączyńska E., Łamane obietnice jako syndrom nieładu instytucjonalnego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 2013, nr 62 (766), s Kołodko G. W., Ekonomia kryzysu czy kryzys ekonomii?, Master of Business Administration nr 2 (112)/2011, s Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Poltext, Warszawa 2013, s Toffler A., Szok przyszłości, Zysk i S-ka, Poznań 2000, s Global Reporting Initiative, O GRI,

4 wyników ekonomicznych, środowiskowych oraz społecznych przez zainteresowane organizacje. Wytyczne w swym założeniu mają być możliwe do zastosowania bez względu na specyfikę sektora i rozmiar działalności. W roku 1999 na szczycie ONZ w Davos zainaugurowana została sieć organizacji Global Compact, której celem ma być współpraca w zakresie praw człowieka, warunków pracy, środowiska naturalnego i przeciwdziałania korupcji. Sygnatariusz tej inicjatywy zobowiązani są do publikowania raportu z postępów (Communication on Progress) we wdrażaniu zasad Inicjatywy. Towarzystwo Specjalistów Inwestycyjnych w Niemczech (Deutsche Vereinigung für Finanzanalyse und Asset Management DVFA) i Europejska Federacja Towarzystw Analityków Finansowych (European Federation of Financial Analysts Societies EFFAS) we wspólnej inicjatywie opublikowały w roku 2010 dokument definiujący kluczowe wskaźniki wydajności (Key Performance Indicators KPIs) ukierunkowane na raportowanie kwestii środowiskowych, społecznych oraz ładu korporacyjnego (Environmental Social Governance ESG) w postaci dokumentu KPIs for ESG A guideline for the Integration of ESG into Financial Analysis and Corporate Valuation. Inicjatywa ta skierowana jest głównie ku potrzebom specjalistów inwestycyjnych. Model ten koncentruje się więc na ryzykach i szansach w poszczególnych sektorach, dla których publikowane są odrębne zestawy wskaźników. W roku 2004 w Wielkiej Brytanii powołano natomiast inicjatywę Accounting for Sustainability, w ramach której opublikowano przewodnik proponujący przedsiębiorstwom proces przygotowywania raportu integrującego wyniki finansowe z celami strategicznymi oraz kwestiami społecznymi i środowiskowymi. Również na wielu światowych giełdach zaczęły pojawiać się wskaźniki (oraz grupy wskaźników) odnoszące się do spółek spełniających zasady zrównoważonego rozwoju oraz społecznej odpowiedzialności biznesu (Dow Jones Sustainability Index, Calvert Social Index, FTSE4Good, Johannesburg Stock Exchange Socially Responsible Investment Index, Bolsa de Valores de São Paulo Corporate Sustainability Index). Odpowiedzią Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie na ten proces było stworzenie w roku 2009 indeksu spółek odpowiedzialnych społecznie RESPECT Index. Nazwa tego indeksu (będąca akronimem słów: Responsibility odpowiedzialność, Ecology ekologia, Sustainability zrównoważony rozwój, Participation uczestnictwo, Environment środowisko, Community społeczność, Transparency przejrzystość) odwołuje się w założeniu do przestrzegania zasad usystematyzowanych i skatalogowanych w postaci Dobrych Praktyk spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, podporządkowania określonym standardom komunikowania się spółki notowanej na giełdzie ze swoim otoczeniem, zasadom ładu informacyjnego w relacji pomiędzy spółką a jej interesariuszami, zasadom ładu korporacyjnego (corporate governance), a także kierowaniu się w praktyce zarządczej ideą odpowiedzialności wobec otoczenia. RESPECT Index obejmuje spółki notowane na Rynku Głównym Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Proces oceny kwalifikacyjnej do indeksu składa się z trzech etapów. W pierwszym etapie następuje wskazanie grupy spółek charakteryzujących się najwyższą płynnością, a więc tych, które wchodzą w skład indeksów WIG20, mwig40, swig80. W etapie drugim następuje ocena stosowanych przez te spółki praktyk w zakresie ładu korporacyjnego (Corporate Governance), ładu informacyjnego i relacji z inwestorami. Ocena ta przeprowadzana jest przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie we współpracy ze Stowarzyszeniem Emitentów Giełdowych na podstawie publikowanych przez spółki ogólnodostępnych raportów oraz ich stron internetowych. Jest ona dokonywana z uwzględnieniem takich kryteriów jak: nałożenie sankcji Komisji Nadzoru Finansowego lub Giełdy Papierów Wartościowych w zakresie wypełniania obowiązków informacyjnych, nienaganne raportowanie w zakresie ładu korporacyjnego oraz ładu informacyjnego (czyli jakość raportów bieżących, korygowania wcześniej opublikowanych raportów, ilość korekt i ich waga) oraz prowadzenie strony internetowej zgodnie z modelem Giełdy Papierów Wartościowych (ocena pod kątem jakości komunikacji z inwestorami, publikacji raportów i innych istotnych informacji, szybkości udzielania informacji na zapytania inwestorów i skuteczności tego kanału komunikacji). Natomiast trzeci etap stanowi ocena poziomu i stopnia kompleksowości działań podejmowanych przez spółki i adresowanych do grona ich interesariuszy, które stanowią wyraz ich szeroko rozumianej odpowiedzialności społecznej 14. Podstawą tej oceny są ankiety wypełniane bezpośrednio przez spółki, które są następnie weryfikowane przez Partnera Projektu firmę Deloitte. Weryfikacja ta bazuje na ocenie następujących czynników zgodnych z klasyfikacją obszarów ESG: czynniki środowiskowe (environmental): zarządzanie środowiskowe, ograniczanie oddziaływania środowiskowego, bioróżnorodność, aspekty środowiskowe produktów/usług, czynniki społeczne (social): bezpieczeństwo i higiena pracy, zarządzanie zasobami ludzkimi, relacje z dostawcami, dialog z interesariuszami, raportowanie społeczne, czynniki ekonomiczne (governance): zarządzanie strategiczne, kodeks postępowania, zarządzanie ryzykiem, zarządzanie ryzykiem nadużyć, audyt wewnętrzny i system kontroli, relacje z klientami. 15 Co istotne, już na początku określono wprowadzenie indeksu w kontekście generowania zwiększonej wartości spółek, skutkującym zwiększonym zainteresowaniem ze strony inwestorów, a w konsekwencji wzrostem napływu kapitału do spółek spełniających standardy odpowiedzialności biznesowej i ich dalszym rozwojem. Założenia teoretyczne przewidywały, że inwestowanie w spółki wchodzące w skład indeksu RESPECT charakteryzować się będzie większą stabilnością w kontekście całego rynku, mniejszymi wahaniami, a jednocześnie pozwoli na osiąganie satysfakcjonującej stopy zwrotu. Filozofia wyselekcjonowania i promocji spółek, które wykraczają daleko poza podstawową działalność operacyjną aktywnie wdrażając w praktyce zasady odpowiedzialności społecznej zakłada więc budowanie nowej wartości opartej na zaufaniu i tworzeniu pozytywnych relacji z interesariuszami. 14 Kryteria oceny spółek, dostęp: r. 15 Ibidem

5 Indeks ten podlega systematycznym badaniom i weryfikacjom jego składu, który w toku sześciu edycji ulegał zmianom zarówno w odniesieniu do spółek wchodzących w jego skład, jak i samej liczby spółek (od 16 spółek w pierwszej edycji w roku 2009, poprzez 23 spółki w roku 2012, po 20 spółek w roku 2013). W okresie tym jedynie dziewięć spółek utrzymuje się w indeksie nieprzerwanie od pierwszej edycji. Są nimi: Bank Handlowy w Warszawie S.A., Elektrobudowa S.A., Grupa LOTOS S.A., ING Bank Śląski S.A., KGHM Polska Miedź S.A., Polski Koncern Naftowy ORLEN S.A., Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A., Telekomunikacja Polska S.A., Zakłady Azotowe w Tarnowie-Mościcach S.A. Analiza praktyk sprawozdawczych prowadzonych przez te spółki wskazuje, że pomimo spełniania szeregu kryteriów formalnych, pozwalających kwalifikować się do każdej z edycji projektu RESPECT Index oraz kryteriów jakościowych stosowanych podczas etapu weryfikacyjnego projektu, spółki te cechują się ogromną różnorodnością w podejściu do raportowania odpowiedzialnościowego. Celem niniejszej pracy nie jest recenzja poszczególnych firm. Wskazać jednakże należy, iż pomimo wieloletniej aktywności w badanym obszarze część ze spółek traktuje działalność w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu w sposób przede wszystkim marketingowy. Spółki wchodzące w skład RESPECT Index charakteryzują się zróżnicowanym podejściem w zakresie raportowania odpowiedzialnościowego. Do stosowanych przez nich praktyk zaliczyć można: skoncentrowanie aktywności spoza głównego obszaru aktywności biznesowej w wyodrębnionym podmiocie (fundacji), prezentowanie odrębnych raportów na temat poszczególnych obszarów oddziaływania środowiskowego, publikacja odrębnego raportu odpowiedzialności społecznej (CSR), publikacja raportu zintegrowanego obejmującego zarówno dane finansowe, jak i niefinansowe. Różnorodność praktyk w tym zakresie uniemożliwia w praktyce interesariuszom, w tym w szczególności inwestorom, dokonywanie pogłębionych analiz oraz porównań poszczególnych spółek. Możliwe to będzie dopiero wówczas, gdy zasady raportowania zostaną usystematyzowane i ujednolicone. Najwłaściwszym rozwiązaniem służącym temu celowi wydaje się być najbardziej kompleksowe rozwiązanie z dotychczas stosowanych jakim jest raportowanie zintegrowane. Raportowanie zintegrowane Raportowanie zintegrowane ma na celu ukazanie całokształtu działalności podmiotu poprzez przedstawienie danych finansowych, danych pozafinansowych oraz powiązań między nimi. Istotą jego nie jest wyłącznie uzupełnienie sprawozdania finansowego o dodatkowe elementy, lecz stworzenie nowego sposobu prezentacji danych. Dane pochodzące standardowo: ze sprawozdawczości finansowej oraz z raportów zrównoważonego rozwoju, raportowanie zintegrowane agreguje i przetwarza w kontekście: strategii organizacji, ładu korporacyjnego, wyników realizacji wcześniejszych założeń (stopnia realizacji planów), przyszłych prognoz i planów perspektywicznych. Łącząc te obszaru ukazuje przy tym wzajemne powiązania pomiędzy nimi, ukazując w bezpośredni sposób procesy zarządcze stosowane w organizacji. Raport zintegrowany bierze pod uwagę możliwie pełne i wszechstronne dane i informacje. W wyniku ich przetworzenia i syntezy powstaje konkretny, jasny i przejrzysty przekaz dla interesariuszy. Nie jest więc z jednej strony encyklopedią organizacji, zawierającą wszelkie możliwe dane wytworzone w toku analiz. Z drugiej strony, nie jest również przekazem marketingowym, do którego sprowadzały się niektóre działania prowadzone pod szyldem CSR. Obejmuje więc kluczowe informacje o procesach zarządzania, informacje niezbędne do zachowania transparentności działań, informacje wymagane przez system prawny oraz informacje o realizacji strategii. 16 Z uwagi na objęcie raportowaniem zintegrowanym założeń i planów perspektywicznych przy cyklicznym, corocznym publikowaniu raportu zintegrowanego powstaje mechanizm weryfikacji tych prognoz. Raportowanie zintegrowane wpływa więc bezpośrednio na proces formułowania celów i wizji organizacji. Włączenie kwestii środowiskowych i społecznych w proces raportowania zintegrowanego stymuluje tworzenie wskaźników monitorujących stan realizacji założeń w tych obszarach, co przyczynia się do poprawy wydajności oraz usprawnienia zarządzania w zakresie tych kwestii. Przeniesienie raportowania zrównoważonego rozwoju z odrębnych opracowań i raportów na poziom raportowania zintegrowanego powoduje przeniesienie odpowiedzialności za samo raportowanie ze służb odpowiedzialnych za zrównoważony rozwój na poziom zarządu. Zwiększa to kompleksowość działań na tym polu, co prowadzi do zmniejszenia ryzyka działalności. Wobec zwiększenia transparentności czynników środowiskowych i społecznych, poprzez ich raportowanie na zewnątrz organizacji, w sposób naturalny i niejako automatyczny poprawie ulega jakość zarządzania nimi wewnątrz organizacji, w której wyostrzeniu ulega jej wewnętrzna samoświadomość. Powinno to również skutkować zwiększeniem identyfikacji z firmą przez pracowników. Na obecnym etapie, gdy raporty zintegrowane w skali kraju liczone są w jednostkach, a w skali świata zaledwie w 16 Wytyczne w zakresie ujawniania danych pozafinansowych przedsiębiorstw. Ekspertyza przygotowana dla Ministerstwa Gospodarki przez Accreo Taxand oraz Akademię Górniczo Hutniczą, Accreo Taxand AGH, Warszawa Kraków 2012, s

6 setkach, przedsiębiorstwo wprowadzające taką praktykę zyskuje bonus w postaci uznania za rynkowego lidera. Ułatwia to zarządzanie reputacją oraz zarządzanie przewagą konkurencyjną. Zwiększa się również transparentność firmy w oczach inwestorów. 17 Raportowanie zintegrowane stanowi również odpowiedź na zwiększające się potrzeby inwestorów wobec rozwoju rynku odpowiedzialnych inwestycji. Dostarcza dokładnych danych na temat prognozowanych wyników w połączeniu ze wskazaniem możliwych do wystąpienia ryzyk. Wydłużają przez to perspektywę inwestycyjną oraz wzbogacają możliwości w zakresie analizy porównawczej. 18 Aby jednak zasygnalizowane powyżej korzyści z wdrożenia raportowania zintegrowanego mogły zaistniej w skali gospodarki niezbędne jest stworzenie jednego międzynarodowego standardu oraz jego zaimplementowanie do krajowych porządków prawnych. Prace nad wypracowaniem międzynarodowego standardu rozpoczęły się w roku 2011 wraz z powołaniem Międzynarodowej Rady ds. Raportowania Zintegrowanego (The International Integrated Reporting Council IIRC), w ramach której podjęto prace nad stworzeniem Ram Raportowania Zintegrowanego (zawierające strukturę przyszłego raportu i niezbędny zakres danych) wraz z sześcioma załącznikami regulującymi szczegółowo takie kwestie jak: model biznesowy, kapitały, zdolność łączenia, istotność, użytkownicy i ich potrzeby informacyjne, wartość. W przypadku konsensualnego ustalenia standardu winna nastąpić jego implementacja do krajowych (i/lub wspólnotowych) systemów prawnych. Jakkolwiek zdaniem niektórych autorów na gruncie polskiej ustawy o rachunkowości istnieje prawna możliwość włączenia raportowania zintegrowanego w sprawozdanie z działalności, to zdaniem autora niniejszego artykułu jest to twierdzenie nieuprawnione z uwagi na wyraźne zawężenie przedmiotowe do stanu majątkowego i sytuacji finansowej. Ponadto, zdaniem autora, raportowanie zintegrowane jest rozwiązaniem odmiennym w formie, jakości i charakterze od dotychczas stosowanych sprawozdań finansowych i dlatego też jako takie wymaga odrębnej regulacji prawnej. Podsumowanie W niniejszym artykule przedstawiono wizję zmian praktyk raportowych przedsiębiorstw, istniejących dziś w formie sprawozdań finansowych. Wizję ukierunkowaną wyzwaniami, jakie stawia idea zrównoważonego rozwoju. Punktem wyjścia było przedstawienie stanu naruszonej równowagi w obliczu przełomu cywilizacyjnego i światowego kryzysu. Takie osadzenie temat było zdaniem autora niezbędne do tego, by wykazać, że przedstawione rozwiązania nie są tylko chwilową modą, lecz mają istotne uzasadnienie ekonomiczne. W obliczu naruszonej równowagi nauka we współpracy z praktyką winna poszukiwać dróg ku harmonizacji rozwoju. W poszukiwania te wpisuje się idea zrównoważonego rozwoju, w nowoczesnym, maksymalnie szerokim, znaczeniu. Egzemplifikacją wdrożenia tej idei na gruncie praktyki gospodarczej jest natomiast koncepcja raportowania zintegrowanego. Opracowanie trafnych idei jest wyzwaniem dla nauki, dokonanie skutecznych wdrożeń jest wyzwaniem dla praktyki, efektywna kooperacja jest natomiast największym wyzwaniem dla obu stron rzeczywistości gospodarczej w XXI wieku. Literatura 1. Dziawgo D., Idea zrównoważonego rozwoju w relacjach inwestorskich, [w:] (red.) Sidorczuk-Pietraszko, Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Global Reporting Initiative, O GRI, 3. Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biznesie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Poltext, Warszawa Kołodko G. W., Ekonomia kryzysu czy kryzys ekonomii?, Master of Business Administration, 2011, nr 2(112). 5. Kołodko G. W., Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa Kryteria oceny spółek, 7. Mączyńska E., Ekonomia a przełom cywilizacyjny, Studia Ekonomiczne, 2009, nr 3 4 (LXII LXIII). 8. Mączyńska E., Funkcjonowanie przedsiębiorstw i ich bankructwa w warunkach globalnie naruszonej równowagi [w:] (red. nauk.) Adamska A., Mączyńska E., Upadłości, bankructwa i naprawa przedsiębiorstw. Wybrane zagadnienia, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa Mączyńska E., Gdy sługa staje się panem, czyli dysfunkcje pomiaru wartości biznesu i wyników działalności gospodarczej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 2011, nr 37 (369). 10. Mączyńska E., Łamane obietnice jako syndrom nieładu instytucjonalnego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, 2013, nr 62 (766). 11. Rajan R. G., Linie uskoku. Ukryte rysy, które wciąż zagrażają światowej gospodarce, Kurhaus Publishing, Warszawa Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Wolters-Kluwer Polska, Warszawa Stiglitz J. E., Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, PTE, Warszawa Toffler A., Szok przyszłości, Zysk i S-ka, Poznań Wytyczne w zakresie ujawniania danych pozafinansowych przedsiębiorstw. Ekspertyza przygotowana dla 17 Ibidem, s Ibidem, s

7 Ministerstwa Gospodarki przez Accreo Taxand oraz Akademię Górniczo Hutniczą, Accreo Taxand AGH, Warszawa Kraków 2012.