Issued with the consent of the Rector Editor in Chief Publishing House of Rzeszow University of Technology Leonard ZIEMIAŃSKI

Transkrypt

1

2 Issued with the consent of the Rector Editor in Chief Publishing House of Rzeszow University of Technology Leonard ZIEMIAŃSKI Composition of the Scientific Papers Council of the Faculty of Management of Rzeszow University of Technology Modern Management Review Grzegorz OSTASZ chairman (Poland) Jan ADAMCZYK v-ce chairman (Poland) Agata GIERCZAK secretary (Poland) members: Gerhard BANSE (Germany), Gérard Kokou DOKOU (France) Andriy GERASYMCHUK (Ukraine), Aleš GREGAR (the Czech Republic) Danuta HÜBNER (Poland), Andrzej KALETA (Poland), Jerzy KISIELNICKI (Poland) Dušan MALINDŽÁK (Slovakia), Aleksandr RAZIN (Russia), Antonio STASI (Italia) Róbert ŠTEFKO (Slovakia), Josu TAKALA (Finland), Tamara TKACH (Ukraine) Karsten WEBER (Germany), Gabriel WEISS (Slovakia), Leszek WOŹNIAK (Poland) Editor in Chief Grzegorz OSTASZ (Poland) Editorial Committee (Thematic editors) Jan ADAMCZYK (Poland), Władysław FILAR (Poland), Stanisław GĘDEK (Poland) Mirosław ŚMIESZEK (Poland), Leszek WOŹNIAK (Poland) Editorial assistant Agata GIERCZAK Statistical editor Tomasz PISULA (Poland) Members of editorial staff Grzegorz LEW (Poland), Paweł PERZ (Poland), Justyna STECKO (Poland) Dariusz WYRWA (Poland), Beata ZATWARNICKA-MADURA (Poland) Language editors Glyn David GRIFFITHS (The United Kingdom), Tatiana GUGNINA (Poland), Anna KOREJWO (Poland), Alewtina ŁAWRINIENKO (Russia), Ruth MALOSZEK (Germany), Magdalena REJMAN-ZIENTEK (Poland), Urszula SZYDEŁKO (Poland) Project of the cover Damian GĘBAROWSKI The printed version of the Journal is an original version. p-issn e-issn Publisher: Publishing House of Rzeszow University of Technology 12 Powstańców Warszawy Ave., Rzeszow ( Editorial Office: Rzeszow University of Technology, The Faculty of Management, 10 Powstańców Warszawy Ave., Rzeszów, phone: , Additional information and an imprint p. 353

3 MODERN MANAGEMENT REVIEW 2013 MMR, vol. XVIII, 20 (4/2013) October-December SPIS TREŚCI Od Komitetu Redakcyjnego... 7 Karolina Choroszy, Krzysztof Tereszkiewicz: Zarządzanie higieną i jakością mięsa oraz jego przetworów... 9 Magdalena Cyrek: Światowe dysproporcje w sektorowej strukturze zatrudnienia kobiet i męŝczyzn Witold Czudec: Konkurencyjność województwa podkarpackiego na tle innych regionów Polski Wschodniej Marek Fura: Przemiany zapotrzebowania na siłę roboczą w krajach Unii Europejskiej Stanisław Gędek: Analiza wpływu cen ropy naftowej na kurs korony norweskiej Marzena Jankowska-Mihułowicz: Procesy poznawcze kontrolowane jako wyznaczniki decyzyjności menedŝera w kontekście neuroekonomii Zdzisław Jedynak, Beata Romanowska: Politechnika Rzeszowska a system transportowy województwa podkarpackiego i miasta Rzeszów Krystyna Kmiotek, Natalia Piotrowska: Absolwent jako potencjalny pracownik korzyści i zagroŝenia wiąŝące się z zatrudnianiem pokolenia Y Hubert Kotarski: Marnotrawstwo mózgów? Kapitał ludzki podkarpackich bezrobotnych Tomasz Misiak: Struktura bezrobocia rejestrowanego w województwie podkarpackim a zmiany na rynku towarowym Tomasz Musialik: Stosowanie zasady pomocniczości na gruncie traktatu z Lizbony Teresa Piecuch: Informacja w funkcjonowaniu współczesnych przedsiębiorstw Anna Prusak, Piotr Stefanów, Magdalena Gardian: Graficzna forma kwestionariusza w badaniach AHP/ANP

4 Alicja Smolbik-Jęczmień: Rozwój kariery zawodowej wśród przedstawicieli pokolenia X i Y nowe wyzwania Artur Stec: Rozwój funkcji turystycznej a zmiany na rynku podmiotów świadczących usługi turystyczne w latach w województwie podkarpackim Justyna Stecko, Małgorzata Baran: Zarządzanie przez zaufanie we współczesnych przedsiębiorstwach weryfikacja mitów Jacek Strojny: Polska Wschodnia przyczyny i skutki migracji a perspektywy rozwoju społeczno-gospodarczego Aleksander Surdej: Wydatki publiczne a kwalifikacje zawodowe: kryteria, dylematy i rozwiązania instytucjonalne Beata Szluz: Telepraca nowoczesna, elastyczna forma zatrudnienia i organizacji pracy szansa czy zagroŝenie? Alfred Szydełko, Władysław Filar: Uwarunkowania jakości informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych Iwona Ślęzak-Gładzik: Społeczna odpowiedzialność w ujęciu normy międzynarodowej ISO Guidance on social responsibility Agnieszka Tarapata: Analiza płatności bezpośrednich i ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich w województwie podkarpackim Małgorzata Wosiek: Warunki do rozwoju kapitału ludzkiego na regionalnych rynkach pracy w Polsce Marian Woźniak: Wpływ lokalnych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości na rynek pracy na obszarach wiejskich na przykładzie gmin wiejskich województwa podkarpackiego Dominik Zimon: Implementation of ISO 9001 requirements and the economic efficiency of small and medium-sized organizations Grzegorz Zimon: Metody sterowania zapasami a kapitał obrotowy brutto w przedsiębiorstwie Lista recenzentów współpracujących z Modern Management Review Lista artykułów opublikowanych w Modern Management Review w 2013 r

5 CONTENTS From the Editorial Committee... 7 Karolina Choroszy, Krzysztof Tereszkiewicz: Management of health and quality of meat and its preparations... 9 Magdalena Cyrek: World disparities in sectoral structure of employment between men and women Witold Czudec: Competitiveness of Podkarpackie Province with other regions of eastern Poland Marek Fura: Changes in the demand for workforce in the European Union states Stanisław Gędek: The analysis of the impact of oil prices on the norwegian corona exchange rates Marzena Jankowska-Mihułowicz: Controlled cognitive processes as determinants of managers decisiveness in the neuroeconomics context Zdzisław Jedynak, Beata Romanowska: The Rzeszow University of Technology in comparison to the transportation system of Podkarpacie Province and Rzeszow city.. 95 Krystyna Kmiotek, Natalia Piotrowska: The alumnus as a potential employee benefits and threats connected with the employment of generation Y Hubert Kotarski: Brain waste? Human capital of the unemployed population of Podkarpackie Voivodeship Tomasz Misiak: Structure of registered unemployment in Podkarpackie Province versus changes in the commodity market Tomasz Musialik: Application of the principle of subsidiarity on the basis of the Treaty of Lisbon Teresa Piecuch: Information in the functioning of contemporary enterprises Anna Prusak, Piotr Stefanów, Magdalena Gardian: Graphic form of questionnaire in AHP/ANP research

6 Alicja Smolbik-Jęczmień: Development of professional career among the representatives of generation X and Y new challenges Artur Stec: Development of touristic function vs. change on the market of travel service providers in the years the Podkarpackie Voivodeship Justyna Stecko, Małgorzata Baran: Management by trust in today's enterprises myths verification Jacek Strojny: Eastern Poland causes and effects of migration and socio-economic development prospects Aleksander Surdej: Public expenditure vs. professional qualifications: criteria and institutional arrangements dilemmas Beata Szluz: Telework modern, flexible form of employment and labour opportunity or threat? Alfred Szydełko, Władysław Filar: Determinants of quality information contained in the financial statements Iwona Ślęzak-Gładzik: Social responsibility from the perspective of international ISO guidance standard on social responsibility Agnieszka Tarapata: Analysis of direct payments and their impact on rural development in the Province of Podkarpackie Małgorzata Wosiek: Conditions for development of human capital at regional labour markets in Poland Marian Woźniak: The impact of local conditions on development of entrepreneurship in the labor market in rural areas on the example of Podkarpacie Province Dominik Zimon Implementation of ISO 9001 requirements and the economic efficiency of small and medium-sized organizations Grzegorz Zimon: Inventory management methods vs. Gross working capital in companies The list of reviewers cooperating with Scientific Papers entitled Modern Management Review The list of articles published in the Journal of Modern Management Review in

7 Od Komitetu Redakcyjnego Przekazujemy w Państwa ręce kolejny 20 (4/2013) numer Kwartalnika Wydziału Zarządzania Politechniki Rzeszowskiej Modern Management Review. Celem Wydawnictwa jest popularyzacja wyników badań naukowych i prac poglądowych w zakresie szeroko rozumianych problemów gospodarczych i społecznych, m.in. z dziedziny ekonomii, prawa, finansów, zarządzania, marketingu, logistyki, a takŝe polityki, historii gospodarczej i nauk społecznych. Prace zawarte w niniejszym numerze zawierają wiele załoŝeń oraz rozstrzygnięć teoretycznych, jak równieŝ wyniki badań, analizy, porównania i przemyślenia Autorów. Naszym celem jest równieŝ podniesienie pozycji międzynarodowej Kwartalnika wydawanego przez Wydział Zarządzania. Dlatego teŝ zapewniliśmy naszemu czasopismu międzynarodową Radę Naukową oraz zespół zagranicznych Recenzentów, aby wartość merytoryczna prac była jak najwyŝsza. Dziękując wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego numeru Kwartalnika oraz Ŝycząc Czytelnikom interesującej lektury, łączymy wyrazy szacunku. Komitet Redakcyjny

8 MODERN MANAGEMENT REVIEW 2013 MMR, vol. XVIII, 20 (4/2013), pp October-December Karolina CHOROSZY 1 Krzysztof TERESZKIEWICZ 2 ZARZĄDZANIE HIGIENĄ I JAKOŚCIĄ MIĘSA ORAZ JEGO PRZETWORÓW Głównym kierunkiem zagospodarowania technologicznego mięsa wieprzowego jest produkcja wędlin i kiełbas. W celu zapewnienia wysokiej jakości zdrowotnej Ŝywności wszystkie elementy łańcucha Ŝywnościowego tj. produkcji i pozyskiwania surowców, skupu surowców, ich przetwarzania i obrotu towarowego, wytwarzania i obrotu środkami spo- Ŝywczymi, muszą być objęte ścisłym nadzorem mającym na celu wyszukiwanie czynników obniŝających jakość zdrowotną Ŝywności a takŝe zapewniającym odpowiednie bezpieczeństwo Ŝywności. Zapewnienie konsumentowi Ŝywności wysokiej jakości z gwarancją bezpieczeństwa zdrowotnego jest warunkiem niezbędnym do budowania pozycji rynkowej środków spo- Ŝywczych. Spełnienie tego warunku w branŝy mięsnej jest osiągane dzięki wdraŝaniu obligatoryjnych i nieobligatoryjnych systemów zarządzania jakością połączonemu z nowoczesnymi systemami zarządzania procesem produkcji. Zarządzanie higieną i jakością mięsa oraz jego przetworów to system działań mających przede wszystkim za zadanie identyfikację, ocenę i eliminację zagroŝeń bezpieczeństwa zdrowotnego produktu w łańcuchu wytwórczym. Celem artykułu jest przedstawienie korzyści związanych z wdroŝeniem Systemu Zarządzania Jakością oraz bezpieczeństwem i higieną produkcji w Zakładach Przetwórstwa Mięsnego. Wykazano, Ŝe wdraŝanie systemów zarządzania jakością i bezpieczeństwem zdrowotnym w zakładach mięsnych, dzięki stałej kontroli procesu produkcyjnego i zdefiniowaniu CCP, jest skutecznym narzędziem pozwalającym na eliminację nieprawidłowości na kaŝdym etapie procesu produkcyjnego. Systematyczna kontrola systemu HACCP, poprzez audyt wewnętrzny, zgodnie z obowiązującymi procedurami wewnątrzzakładowymi, jest dobrym narzędziem zapewnienia jakości i bezpieczeństwa wyrobów produkowanych w zakładach mięsnych. Dzięki obowiązkowemu wdraŝaniu systemu HACCP na rynku oferowane są produkty mięsne o wysokiej jakości Ŝywieniowej i zdrowotnej w pełni akceptowane przez konsumentów. Słowa kluczowe: higiena, jakość, mięso, HACCP, 1. WPROWADZENIE Zmiany w gospodarce, które nastąpiły w ostatnich latach, sprawiły, Ŝe jakość produktów i usług oferowanych na rynkach zagranicznych i krajowych stała się bardzo istotnym kryterium decydującym o sukcesie przedsiębiorstwa. Powszechnie wiadomo, Ŝe podstawą bytu kaŝdego przedsiębiorcy jest zadowolony klient, a warunkiem uzyskania zadowolenia nabywcy jest spełnienie jego wysokich wymagań, oczekiwań i chociaŝby podstawowych 1 mgr inŝ. Karolina Choroszy, Zakład Informatyki w Zarządzaniu, Wydział Zarządzania, Politechnika Rzeszowska, choroszy@prz.edu.pl, tel (autor korespondencyjny). 2 dr hab. Krzysztof Tereszkiewicz, Prof. PRz, Zakład Informatyki w Zarządzaniu, Wydział Zarządzania, Politechnika Rzeszowska.

9 10 K. Choroszy, K. Tereszkiewicz potrzeb, a takŝe zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego i Ŝywieniowego. Wprowadzanie systemów zarządzania jakością jest bardzo popularną i skuteczną metodą osiągnięcia wymienionych celów. Aby zapewnić wysoką jakość zdrowotną Ŝywności, wszystkie elementy łańcucha Ŝywnościowego, czyli produkcji i pozyskiwania surowców, skupu surowców, ich przetwarzania i obrotu towarowego, wytwarzania i obrotu środkami spoŝywczymi, muszą być objęte ścisłym nadzorem mającym na celu wyszukiwanie czynników, które obniŝają jakość zdrowotną Ŝywności oraz zapewniają odpowiednie bezpieczeństwo Ŝywności. Znajomość metod oznaczania podstawowych składników Ŝywności, dodatków do Ŝywności, zanieczyszczeń czy zmian zachodzących podczas przetwarzania i przechowywania Ŝywności jest niezbędna dla specjalistów zajmujących się produkcją i kontrolą jakości Ŝywności oraz przydatna wszystkim osobom zainteresowanym zrozumieniem zaleŝności między spoŝywaną Ŝywnością a zdrowiem człowieka. Efektywnym sposobem poprawy bezpieczeństwa zdrowotnego Ŝywności w zakładach mięsnych jest prawidłowo funkcjonujący system Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP). Powodzenie tego systemu jest moŝliwe w przypadku systematycznego podnoszenia kwalifikacji pracowników, udoskonalania i stosowania wewnętrznych procedur zakładowych. Aby skontrolować, czy system HACCP funkcjonuje prawidłowo, przeprowadza się jego weryfikację SYSTEM ZARZADZANIA JAKOŚCIĄ I BEZPIECZEŃSTWEM PRZETWO- RÓW MIĘSNYCH Termin jakość nabrał w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nowego znaczenia i stał się kluczem do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej, inaczej sukcesu. KaŜde przedsiębiorstwo ma obecnie określony program jakości. Stopniowo uświadamiano sobie, Ŝe jakościowe myślenie moŝe posłuŝyć do głębszego i obszerniejszego wykorzystania zasobów naukowych i moŝliwości przedsiębiorstwa. Z tego właśnie powodu w nauce o zarządzaniu jednym z najwaŝniejszych zagadnień jest jakość. Pojęcie jakość jest wykorzystywane w wielu dziedzinach ludzkiej działalności, począwszy od jakości produktów materialnych, usług, procesów związanych z przetwarzaniem, wymianą, jak równieŝ zarządzaniem, a ogólnie biorąc z Ŝyciem codziennym 4. Norma ISO 9000 następująco definiuje jakość: Jakość to stopień, w jakim zbiór inherentnych właściwości spełnia wymagania 5. W zakresie zarządzania jakością wymieniono trzy główne płaszczyzny, w jakich moŝe być rozpatrywane przedsiębiorstwo produkcyjne. Tworzą one trzy mocno zintegrowane struktury: podmiotową, działaniową i zasobową 6. Zapewnienie jakości Ŝywności jest problemem bardziej złoŝonym i bardziej skomplikowanym niŝ zapewnienie jakości innych nieŝywnościowych produktów konsumpcyjnych. Wynika to z tego, Ŝe przeciętny konsument pod wpływem wzrostu wiedzy o roli i znaczeniu Ŝywności jest coraz bardziej świadomy co potrzebuje. I dlatego teŝ w sytuacji, w której występuje nadmiar produkowanej Ŝywności, rosnących zainteresowań nowymi 3 Zarządzanie jakością. Doskonalenie organizacji, red. T. Sikora, t. II, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2010, s M. Kachniewska, ISO 9001 w przedsiębiorstwie turystycznym, WSHiP, Warszawa 2004, s Norma PN-ISO EN 9000: A. Hamrol, W. Mantura, Zarządzanie jakością teoria i praktyka, PWN, Warszawa Poznań 1998, s. 128.

10 Zarządzanie higieną i jakością mięsa 11 trendami Ŝywności (funkcjonalna, wygodna, ekologiczna), wymagania klientów w coraz większym stopniu są ukierunkowane na produkty Ŝywnościowe o najwyŝszej jakości. Jako wysoką jakość naleŝy w tym kontekście rozumieć nie tylko bardzo dobre cechy organoleptyczne, ale równieŝ wysoką wartość odŝywczą, atrakcyjne opakowanie, a przede wszystkim bezpieczeństwo zdrowotne produktu 7. Zapewnienie Ŝywnościowym gwarantowanej jakości, a więc przede wszystkim bezpieczeństwa, wymaga od producentów i dystrybutorów podjęcia wielu działań. Do takich w pierwszej kolejności naleŝą systemy zarządzania jakością i bezpieczeństwem. Za podstawowy aspekt bezpieczeństwa zdrowotnego Ŝywności naleŝy uznać zapewnienie bezpieczeństwa w procesie przetwarzania, począwszy od produkcji surowców przez transport, magazynowanie i dystrybucję, a kończąc na konsumpcji 8. Do głównych dokumentów w systemach zarządzania jakością naleŝą Normy Polskie, które jasno opisują zakres działalności przedsiębiorstwa, system higieny i bezpieczeństwa Ŝywności, jak równieŝ normują jakościowy zakątek produkcji. Charakteryzują sam produkt od początku produkcji aŝ po półkę sklepową. Pełnią teŝ waŝne funkcje ekonomiczne, określając warunki techniczne produkcji, racjonalny poziom nakładów surowcowych oraz warunki kształtowania produktów Ŝywnościowych 9. W branŝy mięsnej stosuje się wiele zintegrowanych systemów zapewnienia bezpieczeństwa produkcji Ŝywności umoŝliwiających śledzenie całej historii procesu produkcyjnego mięsa i jego produktów, na kaŝdym etapie łańcucha dostaw od producenta do konsumenta 10. Polska Norma PN-A dotycząca przetworów mięsnych Wędlin została ustanowiona przez Polski Komitet Normalizacyjny w sierpniu 1996 roku, zastępuje w całości normę branŝową BN-84/ Wędliny oraz BN-64/ Wędliny i wyroby wędliniarskie z mięsa końskiego. Norma ta obecnie jest po nowelizacji z roku 1998 i jest ustanowiona jako PN-A-82007/A1: Przedmiotem normy są wędliny (wędzonki, kiełbasy, wędliny podrobowe, produkty blokowe) wyprodukowane z mięsa, tłuszczu i podrobów zwierząt rzeźnych, wędliny z dodatkiem mięsa drobiowego, końskiego i dziczyzny z surowcami uzupełniającymi lub bez nich. W normie uwzględniono wymagania określone w polskich przepisach dotyczące jakości zdrowotnej. Normę stosuje się między innymi do wędlin, w których deklarowany rodzaj mięsa stanowi całość wsadu mięsnotłuszczowego, czyli dla wędlin czysto wieprzowych, czysto wołowych, czysto cielęcych, czysto baranich, a takŝe do wędlin, w których deklarowany rodzaj mięsa stanowi 75% wsadu mięsno-tłuszczowego, a takŝe dla wędlin, które wyprodukowano z udziałem mięsa końskiego lub dziczyzny. Zadaniem przemysłu mięsnego jest zaspokojenie zapotrzebowania ludności na artykuły mięsne i zapewnienie wartości uŝytkowej niejadalnych surowców rzeźnych będących surowcem wyjściowym dla innych gałęzi przemysłu, na przykład farmaceutycznego, kosmetycznego czy skórzanego. Pokrycie zapotrzebowania ludności następuje przez 7 Współczesne trendy Ŝywienia i higieny Ŝywności w aspekcie wdraŝania systemu HACCP, red. W. Podgórski, Akademia Ekonomiczna, Wrocław 2004, s Ibidem, s M. DłuŜewski, J. Chuchowa, K. Krajewski, W. M. Kamiński, Technologia Ŝywności, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000, s Zarządzanie jakością. Doskonalenie organizacji, s Numer ref. PN-A-82007:1996, s. 1.

11 12 K. Choroszy, K. Tereszkiewicz wprowadzenie do obrotu jadalnych artykułów rzeźnych w stanie nieprzerobionym (mięso, słonina) lub w formie przetworów (wędliny, konserwy, mroŝonki) 12. Surowiec mięsny wykorzystywany do produkcji, przetwórstwa i przeznaczony do handlu musi spełniać wysokie wymagania jakościowe i być w pełni identyfikowalny 13. Jakość mięsa jest sumą jakości: technologicznej; konsumenckiej; pokarmowej; higienicznej. Jakość technologiczna. Tę jakość opisuje zespół cech najwaŝniejszych dla przerobu technologicznego mięsa: wodochłonność, kwasowość (ph), zawartość białka, zawartość i charakterystyka tłuszczu czy wielkość wyrębów/kawałków. Wodochłonność określa zdolność świeŝego mięsa do utrzymania pewnej ilości dodanej wody. Wskaźnikiem pomiaru wodochłonności moŝe być niewielki krąg wilgoci odciśnięty ze świeŝego mięsa na bibule lub jego przewodność elektryczna. Niezwykle waŝną cechą mięsa jest jego ph, mierzone po 45 minutach i 24 godzinach od uboju. Mięso w procesie dojrzewania zakwasza się, obniŝając wartość ph, zaś najkorzystniejsze dla przerobu i konsumpcji jest ph 5,6 5,8. Równie waŝną cechą mięsa jest ilościowa zawartość białka oraz tłuszczu. Istotne jest, aby w kolejnych etapach procesu technologicznego przerobu mięsa białko tkanki nie ulegało termicznej denaturacji, co zmniejszyłoby strawność i wartość odŝywczą produktów pochodzenia mięsnego. Z punktu widzenia jakości technologicznej niepoŝądane jest mięso o wysokiej zawartości kwasów nienasyconych w tłuszczu, szczególnie do produkcji wędlin. Produkty takie stają się tlenowo niestabilne, co moŝe przyspieszać proces jełczenia, zmniejszać trwałość i obniŝać walory smakowe. Istotnym czynnikiem utrzymania odpowiedniej ilości tlenu w wyrobach z mięsa jest odpowiednia zawartość witaminy E (tokoferolu) 14. Ze względu na ph, barwę i konsystencję mięsa wyróŝnia się 6 klas jakości: RFN (red, firm, non exudative) mięso o barwie czerwonej, mocnej i zwięzłej konsystencji, niewodniste, jest typem mięsa najbardziej poŝądanym; PFN (pale, firm, non exudative) mięso o jasnej, bladej barwie, mocnej i zwięzłej konsystencji, niewodniste; PSE (pale, soft, exudative), mięso o jasnej, bladej barwie, miękkie i wodniste; RSE (red, soft, exudative), mięso o barwie czerwonej, miękkiej i wiotkiej konsystencji wodniste; DFD (dark, firm, dry), mięso o ciemnej barwie, suchej i twardej konsystencji; AM (acid meat), mięso kwaśne, ulegające po uboju silnemu zakwaszeniu 15. Jakość konsumencka. Wpływa na nią wygląd mięsa, kruchość, soczystość, wielkość porcji i cena. Wygląd zewnętrzny mięsa jest waŝnym czynnikiem decydującym o jego nabyciu; decyduje o nim kolor, zawartość tłuszczu i soczystość mięsa. Zapach mięsa określany jako korzystny uzaleŝniony jest głównie od zawartości tłuszczu, peptydów, 12 E. Gurgul, A. Kielesińska, Technologia i organizacja przemysłu spoŝywczego, Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2001, s Zarządzanie jakością. Doskonalenie organizacji, s J. Kumirska, M. Gołębiowski, M. Paszkiewicz, A. Bychowska, Skrypt Z Ochrony Środowiska, Analiza Ŝywności, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010, s Nollet Leo M.L. Handbook of Food Analysis, t. 1 3, Marcel Dekker, Inc., New York Basel 2004, s. 210.

12 Zarządzanie higieną i jakością mięsa 13 glikogenu oraz zawartości witamin, a takŝe od temperatury przetwarzania produktu. Nieprzyjemny zapach mięsa wieprzowego moŝe być powodowany błędami w chowie zwierząt. Kruchość mięsa jest równieŝ waŝnym czynnikiem decydującym o jego zakupie. Kruszenie mięsa jest naturalnym procesem zachodzącym w mięśniach po czasie tak zwanego stęŝenia pośmiertnego (rigor mortis). W mięśniach następują wówczas procesy proteolizy enzymatycznej włókien mięśniowych, zwiększających kruchość mięśni. To, czy mięso jest soczyste i smaczne, jest ściśle związane z ilością wody bądź wilgoci w gotowanym, duszonym lub pieczonym mięsie i ilością tłuszczu śródmięśniowego. Jakość pokarmowa. Na jej wpływ ma zawartość białka, tłuszczu, składników mineralnych i witamin w mięsie. W produktach mięsnych poddawanych obróbce cieplnej znaczenie moŝe mieć równieŝ strawność masy organicznej mięsa. Zawartość białka w mięsie jest wyrównana i w niewielkim stopniu zaleŝy od cech rasowych. W większym stopniu wpływa na nią wiek ubijanych zwierząt, a zwłaszcza poziomu Ŝywienia białkowego. W badaniach szynek wykazano na przykład, Ŝe zawartość białka waha się między 17,0 20,5%, przy średniej zawartości 18,5%. Włókna mięśniowe pokrywa tkanka łączna zawierająca tak zwany tłuszcz śródmięśniowy. Zawartość tłuszczu śródmięśniowego w mięsie jest umiarkowana i zaleŝy od cech rasowych, składu dawki pokarmowej i mięsności tusz. Mięso dzięki swojej zawartości składników mineralnych, w tym wapnia, fosforu, sodu, potasu, Ŝelaza i mikroelementów, jest bardzo bogatym surowcem spoŝywczym. Niezwykle waŝne jest, aby mięso nie zostało zanieczyszczone metalami cięŝkimi, w tym rtęcią, ołowiem, kadmem i arsenem. Jakość higieniczna. Ten rodzaj jakości mięsa związany jest z obecnością w mięsie patogenów i pozostałości leków oraz dodatków paszowych. Obserwacje zatruć pokarmowych u ludzi w Europie dotyczą w szczególności występowania w produktach mięsnych bakterii Salmonella, na przykład Salmonella Typhimurium DT104. Poziom bakterii w mięsie moŝe być znacznie obniŝony w wyniku prowadzenia programu kontroli higieny wytwórni pasz. Wprowadzenie granulacji mieszanek paszowych powyŝej 81ºC skutecznie redukuje przypadki skaŝenia Salmonella u zwierząt i w mięsie. WdroŜenie zasady dobrej praktyki produkcyjnej (GMP, Good Manufacturing Practice) eliminuje zanieczyszczenia tusz ubijanych zwierząt kałem w czasie ich patroszenia, natomiast szybkie schładzanie tusz, kontrola higieniczna pasz i dobre zarządzanie produkcją są efektywnym sposobem poprawy jakości higienicznej wieprzowiny. Obecność antybiotyków stosowanych terapeutycznie moŝe powodować krzyŝową odporność na nie u ludzi, co spowodowało wyeliminowanie części antybiotyków paszowych z praktyki produkcyjnej. Na to miejsce wprowadzono substancje probiotyczne. Preparaty te regulują florę bakteryjną przewodu pokarmowego zwierząt, eliminując bakterie chorobotwórcze z rodzaju Clostridium sp. i Escherichia coli. W krajach UE wprowadza się przepisy zobowiązujące do znakowania zwierząt od urodzenia do uboju oraz zobowiązujące słuŝby weterynaryjne do stałego monitorowania chowu zwierząt, transportu, uboju, obróbki i przetwórstwa mięsa. W rzeźniach i zakładach branŝy mięsnej obowiązują normy ISO 9000 oraz procedury zapewniające dobrą jakość higieniczną mięsa i przetworów mięsnych J. Kumirska, M. Gołębiowski, M. Paszkiewicz, A. Bychowska, op. cit., s

13 14 K. Choroszy, K. Tereszkiewicz 3. HACCP, GMP I GHP W PRZEMYŚLE śywnościowym NAJWAśNIEJ- SZE ASPEKTY DOTYCZĄCE HIGIENY W PRODUKCJI I KONTROLI JA- KOŚCI W przemyśle spoŝywczym podstawą wprowadzenia systemu zapewnienia jakości zdrowotnej są procedury Dobrej Praktyki Produkcyjnej i Dobrej Praktyki Higienicznej. Z uwagi względu na to, Ŝe poprzedzają one wdroŝenie systemu HACCP, zwane są procedurami pre-haccp. Narzędziem do zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego produktu i panowania w tym zakresie nad procesem produkcyjnym jest system Analizy ZagroŜeń i Krytycznych Punktów Kontroli 17. Aby uzyskać właściwą jakość surowca mięsnego i ograniczyć zagroŝenia bezpieczeństwa zdrowotnego, podejmuje się wiele działań na etapie hodowli. Są one określane jako Dobra Praktyka Rolnicza (GAP, Good Agricultural Practice). Dotyczą takich aspektów, jak: personel zatrudniony na farmach, identyfikacja i pochodzenie zwierząt, ochrona środowiska, budynki, wyposaŝenie i narzędzia, opieka weterynaryjna oraz Ŝywienie zwierząt rzeźnych 18. Głównym celem systemu HACCP jest zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego produktów, tym samym ochrona interesów konsumenta. Skrót HACCP pochodzi od pierwszych liter nazwy funkcjonującego w Stanach Zjednoczonych i krajach Unii Europejskiej systemu gwarantującego bezpieczeństwo Ŝywności i Ŝywienia. Hazard Analysis and Critical Control Points (Analiza ZagroŜeń i Krytyczne Punkty Kontroli). Nowelizacja ustawy o warunkach zdrowotnych Ŝywności i Ŝywienia zobowiązuje wszystkie firmy z branŝy spoŝywczej takŝe małe i średnie do wdraŝania i stosowania systemu HACCP. Obowiązek ten dotyczy równieŝ przedsiębiorstw, które zajmują się logistyką Ŝywności lub wprowadzają ją do obrotu poprzez sklepy bądź punkty gastronomiczne. Idea systemu HACCP sprowadza się do wykrywania i eliminowania zagroŝeń w czasie i w miejscu ich powstawania, a nie dopiero po dokonaniu oceny gotowego produktu. W systemie tym określa się wszystkie moŝliwe zagroŝenia biologiczne, chemiczne i fizyczne na podstawie szczegółowej analizy procesu produkcyjnego. Analiza ta jest podstawą do wskazania miejsc, surowców i operacji technologicznych, z którymi mogą się wiązać czynniki zagraŝające zdrowiu i które naleŝy nadzorować 19. Zanim w zakładzie wprowadzi się system HACCP, naleŝy wdroŝyć poszczególne zasady. Mianowicie są to GMP i Dobra Praktyka Higieniczna (GHP, Good Hygiene Practice). MoŜna stwierdzić, Ŝe w praktyce trzy te systemy: HACCP, GMP i GHP są z sobą ściśle związane i stanowią zintegrowany system bezpieczeństwa Ŝywności. Definicje GMP oraz GHP podaje najnowsza ustawa o warunkach zdrowotnych Ŝywności i Ŝywienia, a mianowicie: Dobra Praktyka Produkcyjna (GMP) jest zbiorem zasad, którymi naleŝy się kierować w zakresie podstawowej działalności zakładu, a których utrzymanie jest warunkiem niezbędnym do uzyskania wyrobu o odpowiedniej jakości zdrowotnej i poziomie bezpieczeństwa dla konsumenta 20. Reasumując, GMP to działania, jakie muszą być podjęte, i warunki, które muszą być spełnione, aby produkcja Ŝywności oraz materiałów i wyrobów przeznaczona do kontaktu z Ŝywnością odbywały się 17 P.A. Luning, W.J. Marcelis, W.M.F. Jongen, Zarządzanie jakością Ŝywności, Wydawnictwo Naukowo- Techniczne, Warszawa 2005, s Zarządzanie jakością. Doskonalenie organizacji, s E. Betlejewska, Kompendium wiedzy Ŝywności, Ŝywieniu i zdrowiu, PWN, Warszawa 2004, s Z.J. Dolatowski, K. Kwiatek, D.M. Stasiak, HACCP dla zakładów o nadzorze weterynaryjnym, zasady opracowania i wdraŝania, BPJ, Warszawa s. 9.

14 Zarządzanie higieną i jakością mięsa 15 w sposób zapewniający właściwą jakość zdrowotną Ŝywności, zgodnie z przeznaczeniem 21. Natomiast Dobra Praktyka Higieniczna (GHP) to działania, które muszą być podjęte, i warunki higieniczne, które muszą być spełnione i kontrolowane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu, aby zapewnić bezpieczeństwo Ŝywności 22. W produkcji Ŝywności waŝnym elementem Dobrej Praktyki Produkcyjnej są zasady odnoszące się do higieny produkcji Dobrej Praktyki Higienicznej. Obie praktyki: GMP i GHP obejmują wszystkie aspekty produkcji Ŝywności, takie jak: lokalizacja i otoczenie zakładu, budynki i pomieszczenia oraz ich układ funkcjonalny, surowce i materiały, maszyny i urządzenia, przechowywanie i transport, zaopatrzenie w wodę, gospodarka odpadami, pomieszczenia socjalne, higiena personelu, profilaktyka i zwalczanie szkodników, procesy czyszczenia, mycia i dezynfekcji, szkolenia personelu i reklamacje konsumenckie 23. Przy praktycznym wdraŝaniu systemu HACCP w zakładzie proponuje się stosowanie kilkunastostopniowej sekwencji działań. Kodeks Ŝywnościowy zaleca stosowanie 12 etapów wdraŝania HACCP (tab. 1). Tabela 1. Dwanaście etapów wdraŝania systemu HACCP Etap 1: Etap 2: Etap 3: Etap 4: Etap 5: Etap 6: Etap 7: Etap 8: Etap 9: Etap 10: Etap 11: Etap 12: Powołać zespół HACCP Opisać produkt Określić przeznaczenie produktu Sporządzić schemat technologiczny Praktycznie zweryfikować schemat technologiczny Sporządzić listę zagroŝeń na kaŝdym etapie i wykaz środków pomiaru Określić Krytyczne Punkty Kontrolne (CCP, Critical Control Points) Określić optimum CCP oraz limity krytyczne dla kaŝdego z punktów Ustalić system monitoringu CCP Ustalić działania korekcyjne w wypadku przekroczenia limitów krytycznych Ustalić metody weryfikacji planu HACCP Ustalić sposób dokumentacji systemu oraz odpowiednie dokumenty Źródło: Audyt wewnętrzny GMP, GHP, HACCP, poradnik praktyczny, red. M.R. Zadernowski, Oddk, Gdańsk 2004, s. 27. Głównymi zaletami systemu HACCP są przede wszystkim zgodność z aktualnymi zaleceniami Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw śywienia (FAO, Food and Agriculture Organization of the United Nations) i Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization), a takŝe z prawodawstwem Ŝywnościowym Unii Europejskiej, zapewnienie spełnienia oczekiwań klientów co do gwarancji produktu bezpiecznego i wysokiej jakości. Warto nadmienić równieŝ, Ŝe system HACCP wpływa na aktualizację wiedzy i podnoszenie świadomości personelu, pokonuje bariery w porozumiewaniu się pomiędzy poszczególnymi działami w zakładzie. Ponadto zapewnia aktywne podejście do rozwiązywania problemów związanych z bezpieczeństwem i jakością zdrowotną Ŝywności M. Urbaniak, Zarządzanie jakością środowiskiem oraz bezpieczeństwem w praktyce gospodarczej, Difin, Warszawa 2007, s Współczesne trendy Ŝywienia i higieny Ŝywności..., s M. Urbaniak, op. cit., s H. Turlejska, L. Szponar, U. Pilzner, HACCP w systemie bezpieczeństwa Ŝywności i ochrony zdrowia, Iśś, Warszawa 2000, s. 74.

15 16 K. Choroszy, K. Tereszkiewicz WdraŜanie systemu HACCP w zakładzie sprzyja zarówno usprawnieniu procesu produkcji poprzez właściwy obieg informacji i dokumentacji, wzrost świadomości pracowników oraz wczesne wykrywanie niezgodności, jak i zwiększenie efektywności działań na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa i jakości produkowanej Ŝywności ANALIZA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU HACCP W BRANśY MIĘSNEJ DLA PRODUKTU KIEŁBASA WIEJSKA STUDIUM PRZYPADKU Konsumpcja mięsa oraz wyrobów mięsnych uzaleŝniona jest od wielu czynników. Do istotnych naleŝą te, które charakteryzują produkt jakość sensoryczna, wartość odŝywcza, bezpieczeństwo, cena, wygoda stosowania itp. oraz związane z konsumentem i jego środowiskiem aspekty psychologiczne, ekonomiczne, społeczne, zdrowotne, edukacyjne itp. BranŜa produkcji i przetwórstwa mięsa wieprzowego staje się coraz bardziej unowocześnioną jednostką produkcyjną, dla której czynniki ekonomiczne są podstawowymi narzędziami postępu, specjalizacji i integracji 26. Mięso, podroby głównie wieprzowe odznacza się wysoką wartością energetyczną, znaczną zawartością cholesterolu i nasyconych kwasów tłuszczowych, co przy jego znacznym spoŝyciu (w Polsce około 60,5% ogólnego spoŝycia mięsa) moŝe zwiększyć występowanie chorób serca i układu krąŝenia u jego potencjalnych konsumentów 27. W większości wyroby kiełbasiane są produkowane właśnie z mięsa wieprzowego. W artykule przedstawiono Spis zawartości planu HACCP na przykładzie wyrobu: Kiełbasa wiejska pewnego przedsiębiorstwa mięsnego. Opracowanie Planu HACCP na przykładzie wyrobu: Kiełbasa wiejska Zakład kaŝdego Przetwórstwa Mięsnego ma obowiązek opracować Analizę ZagroŜeń dla danego wyrobu, w kaŝdym przypadku waŝne jest przeanalizowanie kolejnego etapu procesu i ocena zagroŝenia. W momencie przekroczenia określonych parametrów granicznych moŝe powodować zagroŝenie dla zdrowia konsumentów, lecz w punkcie tym zagroŝenie to moŝe być wyeliminowane lub obniŝone do akceptowanego poziomu. Jest to tak zwany Krytyczny Punkt Kontroli 28. Na plan HACCP dla Kiełbasy wiejskiej składają się kolejno wymienione niŝej punkty: 1) Opis produktu (tab. 2); 2) Analiza zagroŝeń. Identyfikacja CCP (tab. 3); 3) Monitoring CCP3/M (tab. 4); 4) Pętla kontroli CCP3/M (rys. 1); 5) Schemat technologiczny procesu produkcji (rys. 2); 6) Schemat Drzewa Decyzyjnego (rys. 3). 25 Ibidem. 26 K. Tereszkiewicz, Aktualne problemy zarządzania, t. II, Rzeszów 2008, s F. Jimenez-Colmenero, J. Carballo, S. Cofrades, Healthier meat and meat products: their role as functional foods. Meat Sci. 2001/59, s. 5 13; R. Chizzolini, E. Zanardi, V. Dorigoni, S. Ghidini, Calorific value and cholesterol content of normal and low-fat meat and meat products, Trends Food Sci. Technol. 1999/10, s Informacja na podstawie materiałów z Zakładu Przetwórstwa Mięsnego.

16 Zarządzanie higieną i jakością mięsa 17 Tabela 2. Opis produktu Kiełbasa wiejska 1. Nazwa wyrobu Kiełbasa wiejska 2. Opis wyrobu: masa kształt wielkość Kiełbasa wieprzowo-wołowa, średnio rozdrobniona, wędzona, zapiekana, półtrwała w osłonkach naturalnych, baton o przekroju mm, długości ok. 40 cm 3. Składniki (rodzaj, typ) Mięso wieprzowe kl. I, II; mięso wołowe II 4. Materiał opakowaniowy Jelita naturalne 5. Cechy organoleptyczne Zapach i smak charakterystyczny dla kiełbas z mięsa peklowanego. Przyprawy wyraźnie wyczuwalne. Powierzchnia batonu ciemnobrązowa równomiernie pomarszczona o ścisłej konsystencji, dość krucha. Na przekroju barwa mięsa czerwona, tłuszczu biała 6. Cechy chemiczne Zawartość wody nie mniej niŝ 70%, zawartość tłuszczu nie więcej niŝ 30%, białko nie mniej niŝ 13%, sól kuchenna nie więcej niŝ 3%, zawartość polifosforanów nie więcej niŝ 5 g/kg, azotany i azotyny nie więcej niŝ 150 mg/kg 7. Cechy mikrobiologiczne Salmonella nieobecna w 25 g, bakterie z grupy coli nieobecne w 0,01 g, beztlenowe laseczki przetrwalnikujące nieobecne w 0,01 g 8. Okres przydatności do Do 10 dni spoŝycia 9. Warunki przechowywania Warunki chłodnicze w temperaturze 2 10ºC 10. Transport i dystrybucja Transport do sklepów firmowych w pojemnikach plastikowych. 11. Oznakowanie ZPM SZAREK Widna Góra 74a, Jarosław Logo firmy Kiełbasa wiejska Skład: mięso wieprzowe, mięso wołowe, sól, substancja konserwująca E-250, naturalne przyprawy. Najlepiej spoŝyć przed DD, MM Przechowywać w warunkach chłodniczych Masa netto. 12. Docelowa grupa konsumentów Dla ogółu konsumentów 13. Wykluczona grupa Brak konsumentów 14. Sposób uŝycia/przygotowania Gotowe do spoŝycia 15. Akty prawne/normy Normy zakładowe Źródło: opracowanie własne na przykładzie materiałów z Zakładu branŝy mięsnej.

17 MODERN MANAGEMENT REVIEW 2013 MMR, vol. XVIII, 20 (4/2013), pp October-December Tabela 3. Analiza zagroŝeń kiełbasa wiejska Lp. Etap procesu (nazwa) Rodzaj (F, M, C) i charakter 1. Rozdrabnianie M zatrucia pokarmowe, wzrost bakterii chorobotwórczych 2. Mieszanie C zawyŝona zawartość substancji dodatkowych M wzrost bakterii chorobotwórczych w wyniku podniesienia się temperatury podczas mieszania F zanieczyszczenia od przypraw i środków funkcjonalnych 3. Nadziewanie M zatrucie pokarmowe, wzrost bakterii chorobotwórczych od maszyn, urządzeń i personelu ZagroŜenia Środki umoŝliwiające kontrolę zagroŝenia Przyczyny Procedury Działania zapobiegawcze Zabrudzenia od Instrukcja Mycie i dezynfekcja wilka, zabrudzenia mycia i dezyn- urządzeń od personelu fekcji zakładu, wilka, rąk higiena pra- Złe odmierzanie środków funkcjonalnych Zbyt długi czas mieszania Nieprawidłowe parametry Zakup przypraw i środków funkcjonalnych bez atestów Nieprzestrzeganie zasad higieny cownicza Dokładne nawaŝenie substancji dodatkowych Przestrzeganie czasu mieszania zgodnie z recepturą Zakupy od sprawdzonych dostawców Instrukcja mycia i dezynfekcji zakładu, higiena pracowników Kontrola wizualna nawaŝek Postępowanie zgodnie z procesem technologicznym Kontrola przyjęcia przypraw i środków funkcjonalnych Mycie i sterylizacja urządzeń. Kontrola czystości personelu Drzewo decyzyjne Nr CCP Pyt. 1 Pyt. 2 Pyt. 3 Pyt. 4 T N T T NIE CCP N N N N NIE CCP T N N N NIE CCP T N N N NIE CCP N N N N NIE CCP

18 Zarządzanie higieną i jakością mięsa 19 Lp. Etap procesu (nazwa) 4. Osadzanie (ok. 60 min) 5. Obróbka termiczna (do uzyskania temperatury w batonie +82 C) ZagroŜenia Środki umoŝliwiające kontrolę zagroŝenia Rodzaj (F, M, C) Przyczyny Procedury Działania zapobiegawcze i charakter M wzrost bakterii Zbyt długi czas Zgodnie z Osadzanie w chorobotwór- przetrzymywania recepturą temperaturze do czych z powodu na hali nadziewania. danego asor- +6 C w czasie zbyt długiego Zbyt wysoka tymentu. określonym czasu osadzania temperatura recepturą M wzrost bakterii chorobotwórczych ze względu na niską temperaturę obróbki termicznej 6. Studzenie M wzrost bakterii chorobotwórczych z powodu niedostatecznego wychłodzenia produktu 7. Pojemnikowanie i przekazywanie do sprzedaŝy M wzrost bakterii chorobotwórczych saprofitycznych od pojemników i personelu pomieszczenia Niewłaściwa temperatura w centrum geometrycznym batonu Wysoka temperatura wody chłodzącej i krótki czas studzenia MoŜliwość zatruć pokarmowych, pogorszenie jakości handlowej wyrobu Instrukcja Obróbka termiczna wędlin. Instrukcja Obróbka termiczna wędlin. Instrukcja mycia i dezynfekcji pojemników plastikowych, higiena pracownicza Przestrzeganie czasu i temperatury obróbki termicznej Uzyskanie temperatury co najmniej +7 C Mycie pojemników plastikowych Mycie i dezynfekcja rąk Drzewo decyzyjne Nr CCP Pyt. 1 Pyt. 2 Pyt. 3 Pyt. 4 N N N N NIE CCP T T T T TAK CCP3/M N N N N NIE CCP N N N N NIE CCP 19

19 20 K. Choroszy, K. Tereszkiewicz Tabela 4. Monitoring w krytycznych punktach kontroli kiełbasa wiejska NR CCP/etap procesu CCP3/M obróbka termiczna wędlin i wędzonek Parametry krytyczne Monitoring Działania Wartość tolerancja Sposób monitorowania Częstotliwość Osoba odpo- korygujące monitorowania wiedzialna Kontrola temperatury Codziennie Wędzarz WydłuŜyć czas +80ºC ± 1ºC i czasu kaŝda partia obróbki o czas obróbki termicznej, produkcyjna zaistniałej kontrola niezgodności, temperatury w Sprawdzenie centrum geometrycznym sprzętu konpomiarowego batonu trolno- Weryfikacja Sposób weryfikowania Częstotliwość Osoba odpo- weryfikowania wiedzialna Obserwacja pracy osoby odpowiedzialnej, kontrola temperatury obróbki termicznej jednego wyrobu, kontrola temperatury w centrum geometrycznym batonu Źródło: opracowanie własne na podstawie Dokumentów Zakładowej Księgi HACCP. poza planem Działania zapobiegawcze Raz w tygodniu Szef produkcji. Kalibracja i sprawdzenie sprzętu kontrolnopomiarowego 2 razy w roku Zapisy Arkusz monitorowania punktu krytycznego nr CCP3/M obróbka termiczna wędlin i wędzonek nr F.01 CCP3/M Procedury/instrukcje Instrukcja monitorowania Obróbka termiczna wędlin i wędzonek, instrukcja korygująca Obróbka termiczna wędlin i wędzonek

20 MODERN MANAGEMENT REVIEW 2013 MMR, vol. XVIII, 20 (4/2013), pp October-December Rys. 1. Pętla kontroli w CCP3/M kiełbasa wiejska WydłuŜyć proces aŝ do osiągnięcia Ŝądanej temperatury. Instrukcja IK-03 Obróbka termiczna wędlin i wędzonek Rejestracja działań naprawczych 5. Obróbka termiczna Temperatura wewnątrz 80ºC Czy jest OK? Instrukcja IK-03 Obróbka termiczna wędlin i wędzonek Rejestracja wyników Kontynuacja Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów Zakładu branŝy mięsnej

21 MODERN MANAGEMENT REVIEW 2013 MMR, vol. XVIII, 20 (4/2013), pp October-December Rys. 2. Schemat technologiczny kiełbasy wiejskiej Mięso wieprzowe kl. I, II Mięso wołowe kl. II 1. Rozdrabnianie 2. Mieszanie 3. Nadziewanie Sól peklująca Cukier, pieprz naturalny, czosnek, woda Osłonki naturalne Magazyn przypraw Magazyn przypraw Magazyn jelit 4. Osadzanie 5. Obróbka termiczna CCP 3/M 6. Studzenie 7. Pojemnikowanie i przekazywanie do sprzedaŝy Pojemniki Myjnia pojemników Kiełbasa wiejska Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów Zakładu branŝy mięsnej.

22 Zarządzanie higieną i jakością mięsa 23 Rys. 3. Drzewo decyzyjne Schemat podejmowania decyzji przy analizie krytycznych punktów kontroli Pytanie 1. Czy istnieją środki zapobiegawcze dla danego etapu? Zmodyfikuj etap, proces lub produkt Nie Tak Pytanie 1a). Czy kontrola na tym etapie jest konieczna dla bezpieczeństwa? Tak Nie Nie CCP Stop * Pytanie 2. Czy etap ten eliminuje lub ogranicza zagroŝenie do akceptowalnego poziomu? Nie Tak Pytanie 3. Czy skaŝenie moŝe mieć poziom niedopuszczalny lub wzrosnąć do niedopuszczalnego poziomu? Tak Nie Nie CCP Stop * Pytanie 4. Czy kolejny etap procesu wyeliminuje lub ograniczy zagroŝenie do akceptowalnego poziomu? Tak Nie CCP Stop * Nie KRYTYCZNY PUNKT KON- TROLI * Przejdź do kolejnego etapu opisanego procesu. 5. WNIOSKI 1. W celu zapewnienia wysokiej jakości zdrowotnej Ŝywności wszystkie etapy jej wytwarzania są objęte kontrolą. 2. WyŜsza jakość oferowanego produktu przekłada się na jego sukces rynkowy i aprobatę klienta. 3. Obowiązek wdraŝania systemów zarządzania jakością oraz HACCP jest skuteczną metodą osiągnięcia wysokiej jakości bezpiecznych produktów, i zadowolenia klientów.

23 24 K. Choroszy, K. Tereszkiewicz 4. WdraŜanie systemów zarządzania jakością i bezpieczeństwem zdrowotnym w zakładach mięsnych, dzięki definiowaniu CCP, jest skutecznym narzędziem pozwalającym na zniwelowanie problemów z błędami technologicznymi oraz na stałą kontrolę procesu produkcyjnego. 5. WdraŜanie systemu HACCP do zakładów gastronomicznych, a następnie jego weryfikacja są determinowane specyfiką pracy w tym sektorze. 6. Systematyczna kontrola systemu HACCP, poprzez audyt wewnętrzny, zgodnie z obowiązującymi procedurami wewnątrzzakładowymi, prowadzony przez wyspecjalizowany personel zakładu, jest dobrym narzędziem poprawy oraz utrzymania jakości i bezpieczeństwa wyrobów w zakładach branŝy mięsnej. LITERATURA [1] Audyt wewnętrzny, GMP, GHP, HACCP, red. M.R. Zadernowski, Ośrodek doradztwa i doskonalenia kadr, Gdańsk [2] Betlejewska E., Kompendium wiedzy Ŝywności, Ŝywieniu i zdrowiu, PWN, Warszawa [3] Czarniecka-Skubina E., Przybylski W., Jaworska D., Wachowicz I., Urbańska I., Niemyjski S., Charakterystyka jakości mięsa wieprzowego o zróŝnicowanej zawartości tłuszczu śródmięśniowego, Zakład Technologii Gastronomicznej i Higieny śywności, Warszawa [4] Chizzolini R., Zanardi E., Dorigoni V, Ghidini S., Calorific value and cholesterol content of normal and low-fat meat and meat products, Trends Food Sci. Technol [5] Jimenez-Colmenero F., Carballo J., Cofrades S., Healthier meat and meat products: their role as functional foods, Meat Sci [6] DłuŜewski M., Chuchowa J., Krajewski K., Kamiński W.M., Technologia Ŝywności, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa [7] Dolatowski Z.J., Kwiatek K., Stasiak D.M., HACCP dla zakładów o nadzorze weterynaryjnym, zasady opracowania i wdraŝania, BPJ, Warszawa [8] Filipiak A., Krupa J., Pieczonka W., Widyk J., Zin M., Towaroznawstwo produktów zwierzęcych, Akademia rolnicza w Krakowie, Kraków [9] Gurgul E., Kielesińska A., Technologia i organizacja przemysłu spoŝywczego, Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa [10] Hamrol A., Mantura W., Zarządzanie jakością teoria i praktyka, PWN, Warszawa Poznań [11] Kachniewska M., ISO 9001 w przedsiębiorstwie turystycznym, WSHiP, Warszawa [12] Kumirska J., Gołębiowski M., Paszkiewicz M., Bychowska A., Skrypt Z Ochrony Środowiska, Analiza Ŝywności, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk [13] Luning P.A., Marcelis W.J., Jongen W.M.F., Zarządzanie jakością Ŝywności, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa [14] Norma ISO 9004:2000, ISO [15] Nollet Leo M.L. Handbook of Food Analysis, t. 1 3, Marcel Dekker, Inc. New York Basel [16] PN-A-82007/A1:1998, Przetwory mięsne Wędliny, Ustanowiona przez Polski Komitet Normalizacyjny 18 lutego 1998 r., Uchwała nr 8/98-o. [17] Tereszkiewicz K., Aktualne problemy zarządzania, t. II, Rzeszów [18] Turlejska H., Szponar L., Pelzner U., HACCP w systemie bezpieczeństwa Ŝywności i ochrony zdrowia, Iśś, Warszawa [19] Urbaniak M., Zarządzanie jakością środowiskiem oraz bezpieczeństwem w praktyce gospodarczej, Difin, Warszawa 2007 [20]. Współczesne trendy Ŝywienia i higieny Ŝywności w aspekcie wdraŝania systemu HACCP, red. W. Podgórski, Akademia Ekonomiczna, Wrocław 2004.

24 Zarządzanie higieną i jakością mięsa 25 [21] Zarządzanie jakością. Doskonalenie organizacji, red. T. Sikora, t. II, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków MANAGEMENT OF HEALTH AND QUALITY OF MEAT AND ITS PREPARATIONS Main direction of technological development is the production of pork meats and sausages. In order to ensure high quality health food all the elements of the food chain i.e. production, sourcing and procurement of raw materials, processing and trade, manufacturing and marketing of foodstuffs, must be subjected to strict supervision designed to find factors that reduce the quality of health foods as well as providing appropriate food safety. High quality and guarantee of health safety is an essential condition to build market position of food products. This condition is fulfilled by implementing obligatory and nonobligatory quality management systems combined with modern production management systems. Management Of Health And Quality Of Meat And Its Preparations is system of actions used to identify, qualify and elimination health safety hazards of the product in the manufacturing chain. The main aim of this paper is to show benefits of a Quality Management System and health and safety of production in the Meat Processing Plant. It has been shown that the implementation of quality management and health safety systems in the meat industry, is an effective tool to eliminate irregularities at every stage of the production process by continuous monitoring of the production process and define the CCP. According to the obligatory internal factory regulations, systematic monitoring of the HACCP system by internal audit is a good tool to ensure quality and safety of manufactured products in the meat industry. Obligatory implementation of HACCP allows to obtain products with high nutritional and health quality, fully accepted by consumers. Keywords: hygiene, quality, meat, HACCP DOI: /rz.2013.mmr.41 Tekst złoŝono w redakcji: wrzesień 2013 Przyjęto do druku: grudzień 2013

25 MODERN MANAGEMENT REVIEW 2013 MMR, vol. XVIII, 20 (4/2013), pp October-December Magdalena CYREK 1 ŚWIATOWE DYSPROPORCJE W SEKTOROWEJ STRUKTURZE ZATRUDNIENIA KOBIET I MĘśCZYZN Procesy globalizacyjne dynamizują zmiany strukturalne przebiegające w kierunku gospodarek postindustrialnych opartych na wiedzy, w których dominują relacje o charakterze usługowym. Wpływają takŝe na przekształcenia stosunków społecznych, określających pozycję osób odmiennej płci na rynku pracy, oraz modyfikują obszary współcześnie występujących nierówności społecznych. Wobec tych zmian w opracowaniu badaniom poddano się róŝnice w trójsektorowej strukturze zatrudnienia kobiet i męŝczyzn występujące pomiędzy gospodarkami państw świata. Dokonano analizy tych zróŝnicowań w grupach państw cechujących się odmiennym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego, określanym przez poziom dochodu narodowego brutto na mieszkańca. Weryfikacji poddaje się tezę o zmniejszaniu się dysparytetów między osobami róŝnej płci w zakresie zaangaŝowania w sektorach rolnictwa, przemysłu i usług wraz z rosnącym poziomem dobrobytu. Taki kierunek zmian wynikałby z rosnącego znaczenia walorów intelektualnych potencjalnych pracowników i posiadanej przez nich wiedzy dla moŝliwości zatrudnieniowych. Sugerowałby równieŝ zanikanie stereotypów płci i róŝnic kulturowych w postrzeganiu ról społecznych kobiet i męŝczyzn. Przedstawione wyniki analiz wskazują jednak na narastanie dysproporcji w zakresie obszarów zatrudnienia kobiet i męŝczyzn wraz z rosnącym poziomem dochodu na mieszkańca. Prezentowane dane dowodzą wysokiej feminizacji sektora usług oraz tworzenia miejsc pracy faworyzujących męŝczyzn w procesie industrializacji. Sugerują więc wciąŝ niski stopień rozwoju gospodarek opartych na wiedzy, dominację utrwalonych kulturowo stereotypów płci, sygnalizują równieŝ wykształcanie się nowych linii podziału społecznego oraz zniekształcający charakter oddziaływania polityki społecznej. Słowa kluczowe: struktura zatrudnienia, płeć, sektory ekonomiczne 1. WPROWADZENIE Gospodarki wszystkich państw świata podlegają głębokim zmianom strukturalnym, które są stymulowane przez intensyfikację zjawisk globalizacyjnych. Pomimo obserwowanej współcześnie dynamizacji przekształceń zmiany w dystrybucji czynników wytwórczych, w tym siły roboczej, pomiędzy sektorami pozostają procesem długookresowym i ewolucyjnym. Warunkowane są zdolnościami adaptacyjnymi pracowników, wynikającymi nie tylko z ich wiedzy, umiejętności, motywacji, ale i wzorców kulturowych, które ukształtowały się w wyniku historycznego rozwoju relacji społecznych i cechują silną inercją. Występowanie nierówności strukturalnych, wynikających z tradycyjnych róŝnic między grupami społecznymi nakłada się na zjawiska generowania nowych, dynamicznych nierówności, na które mają wpływ rozwój technologiczny, zmiany prawne czy przekształcenia relacji społecznych. Wskazuje się przy tym, Ŝe w globalnym świecie wśród 1 Dr Magdalena Cyrek, Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, ul. M. Ćwiklińskiej 2, Rzeszów, tel

26 28 M. Cyrek czynników determinujących wzrost nierówności zyskują na znaczeniu: kapitał finansowy, informacja, nauka i zasoby produkujące wartość środki przechowywania i transportu kapitału, informacji i wiedzy 2. Determinanty te wyznaczają równieŝ rolę kobiet i męŝczyzn w społecznym podziale pracy, w tym w ramach rynkowej sfery aktywności gospodarczej. Dystrybucja sektorowa osób róŝnej płci moŝe stanowić więc wyznacznik ich pozycji społecznej i skali zjawisk dyskryminacyjnych. Kategoria płci moŝe być przy tym rozumiana w sensie zarówno biologicznym, jak i kulturowym, związanym ze społecznym tworzeniem koncepcji męskości oraz kobiecości i odnoszącym się do cech nabytych: atrybutów, postaw, ról społecznych i zachowań przypisanych męŝczyźnie bądź kobiecie 3. W kontekście kształtowania płci społeczno-kulturowej naleŝy zaznaczyć globalną tendencję do wzrostu znaczenia idei równouprawnienia płci wraz ze stabilizacją systemów demokratycznych i osiąganiem wyŝszych wskaźników rozwoju ekonomicznego 4. Stwarza to przesłankę do dalszych minimalizacji dysproporcji płci w uczestnictwie w sferze aktywności gospodarczej, w tym rynku pracy. Na charakterystyki współczesnych zmian strukturalnych składają się procesy deagraryzacji (spadku znaczenia sektora rolnictwa), a takŝe tercjaryzacji (wzrostu znaczenia sektora usług), a nawet szersze zjawiska serwicyzacyjne (oznaczające wzrost znaczenia procesów, funkcji, czynności i zawodów usługowych w całej gospodarce). Ponadto w zaleŝności od etapu rozwoju moŝna obserwować procesy industrializacji (w krajach rozwijających się) lub deindustrializacji (w krajach o wysokim poziomie rozwoju). Wraz z zaawansowaniem przekształceń na znaczeniu zyskują teŝ zjawiska wykształcania się modelu gospodarki opartej na wiedzy, w której wiedza staje się podstawowym czynnikiem wytwórczym, przesądza o konkurencyjności i decyduje o osiąganym dobrobycie. Ewolucja w kierunku gospodarki opartej na wiedzy jest szczególnie dostrzegalna w państwach najwyŝej rozwiniętych, wypracowujących wysoki poziom dochodu na mieszkańca, m.in. dzięki kreacji i powszechnemu wykorzystaniu wiedzy. Gospodarki takie cechuje wysoki poziom kapitału ludzkiego, rozwój nowoczesnych technologii, w tym informacyjno-komunikacyjnych, a takŝe innowacyjność i zdolność do współpracy w układach sieciowych. Nie bez znaczenia dla zaawansowania zmian pozostaje otoczenie instytucjonalne, w tym kreowane w ramach polityki społeczno-ekonomicznej bodźce dla tworzenia i adaptacji wiedzy dla potrzeb gospodarczych. Gospodarki w celu uzyskania wysokiej konkurencyjności muszą uzyskać dostęp do jak najszerszych zasobów wiedzy i o jak najwyŝszym poziomie. Niezbędne są więc nie tylko intensywne działania budujące wiedzę w róŝnych jej postaciach, ale i mechanizmy zapobiegające jej zanikaniu i dezaktualizacji. W sferze zasobów ludzkich konieczne są aktywności tworzące kapitał ludzki, w tym przede wszystkim w zakresie edukacji formalnej i nieformalnej, równieŝ w ramach procesów uczenia się przez działanie. Równie 2 A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Istota nierówności w procesie rozwoju podejście instytucjonalne [w:] Współczesne wymiary nierówności w procesie globalizacji, red. E. Okoń-Horodyńska, A. Zachorowska- Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011, s. 15, M. Pokrzywa, Płeć kulturowa a technologie informacyjne i komunikacyjne, [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Społeczeństwo informacyjne stan i perspektywy rozwoju, red. M.G. Woźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011/22, s M. Frąckowiak-Sochańska, (Post)feminizm dyskurs egalitarny czy narzędzie generowania nierówności? Spór o obszary (nie)równości płci, [w:] Spór o społeczne znaczenie społecznych nierówności, red. K. Podemski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009, s. 302.

27 Światowe dysproporcje w sektorowej strukturze 29 istotne są jednak działania zapobiegające zjawiskom drenaŝu mózgów czy nieuzasadnionemu wyłączeniu zasobów ludzkich ze sfery aktywności gospodarczej lub moŝliwości pracy. Dlatego tak waŝne jest zapewnienie jak najszerszego zatrudnienia osób obu płci i zapobieganie dyskryminacyjnym praktykom rynków pracy. Zjawiska segregacji płci stają się przy tym szczególnie nieuzasadnione w warunkach rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, a więc powinny zanikać wraz z przechodzeniem do wyŝszych etapów rozwoju społeczno-gospodarczego. O ile bowiem w gospodarkach słabo rozwiniętych o moŝliwościach pracy i jej efektywności często decydują cechy fizyczne naturalnie róŝnicujące kobiety i męŝczyzn, o tyle w gospodarkach wiedzochłonnych najwaŝniejsze stają się walory intelektualne, a te nie wykazują zaleŝności od płci. Co więcej, ze względu na powszechne w krajach rozwiniętych wyŝsze wskaźniki wykształcenia kobiet wydaje się, Ŝe powinny one mieć silniejszą pozycję na rynku pracy i uzyskiwać większe sukcesy w pracy zawodowej. RóŜnice w zatrudnieniu osób odmiennej płci powinny więc zanikać wraz z osiąganiem coraz wyŝszego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Wobec tych uwag celem badawczym podjętym w niniejszym artykule była identyfikacja róŝnic w trójsektorowej strukturze zatrudnienia kobiet i męŝczyzn występujących pomiędzy gospodarkami państw świata. Weryfikacji poddano wyjściową hipotezę badawczą zakładającą, Ŝe dysproporcje płci w sektorowej strukturze zaangaŝowania siły roboczej zmniejszają się wraz z rosnącym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Wobec tendencji do tworzenia gospodarki opartej na wiedzy i wzrastającego znaczenia cech intelektualnych pracowników oczekuje się malejących róŝnic w kierunkach zatrudnienia kobiet i męŝczyzn wraz z rosnącym poziomem dochodu na mieszkańca, który odzwierciedla poziom zaawansowania rozwojowego kraju. Do realizacji wskazanego zadania badawczego wykorzystano dane statystyczne zaczerpnięte z opracowania Banku Światowego World Development Indicators (WDI2013) 5. Dostępność wybranych do analizy wskaźników zawęziła grupę porównywanych gospodarek do 96 państw świata, pozostających na zróŝnicowanym poziomie rozwojowym. Poziom rozwoju oceniono na podstawie dochodu narodowego brutto na mieszkańca według parytetu siły nabywczej w 2011 r. Dochód ten stanowił podstawę porównań poszczególnych krajów oraz podziału analizowanych państw na 4 grupy o dochodzie: niskim, średnim niŝszym, średnim wyŝszym i wysokim. Granice grup wyznaczono na poziomie dochodu na mieszkańca 10 tys., 20 tys. i 30 tys. dolarów. W ten sposób otrzymano grupy o liczebnościach odpowiednio: 42, 20, 12 i 22 państwa. Za podstawowy wskaźnik oceny nierówności dochodowych przyjęto współczynnik Giniego, zawierający się w przedziale Stanowił on wyjściowy wyznacznik skali dysproporcji występujących w ramach gospodarek państw świata o zróŝnicowanym poziomie rozwoju. ZróŜnicowanie płci w zakresie zaangaŝowania w sektorach rolnictwa, przemysłu i usług oceniono z wykorzystaniem udziału procentowego, a takŝe łącznie dla wszystkich sektorów na podstawie miary zróŝnicowania struktur Karola Kukuły w postaci: v = 5 Bank Światowy, WDI2013, tab. 1.1, 2.3, 2.9 (dostęp: ). k i= 1 α β i 2 i (1)

28 30 M. Cyrek gdzie: α, β udział w strukturze zatrudnienia odpowiednio kobiet i męŝczyzn, i = 1,, k (k = 3) poszczególne sektory działalności gospodarczej (rolnictwo, przemysł, usługi). Miara ta przyjmuje wartość 0 w sytuacji braku róŝnic w trójsektorowym rozkładzie zatrudnienia osób o róŝnej płci i wzrasta do maksymalnego poziomu 100 w sytuacji narastających dysproporcji. Występowanie współzaleŝności analizowanych zjawisk ekonomicznych weryfikowano z wykorzystaniem współczynników korelacji wraz z oceną ich statystycznej istotności na poziomie α = 0, WYNIKI ANALIZ Uwzględnienie państw świata pozostających na odmiennych etapach rozwoju społeczno-gospodarczego zwraca uwagę na róŝnorodność problemów strukturalnych, z jakimi muszą się one zmierzyć. W badanej grupie znaczne są wyjściowe dysproporcje w poziomie uzyskiwanego dochodu na mieszkańca, przy zmienności rzędu 93%. NajwyŜszy poziom dochodu odnotowano w Katarze ( dolarów), najniŝszy zaś w Liberii (540 dolarów). Wyraźnie zaznacza się koncentracja gospodarek w grupie o najniŝszych poziomach dochodu. Średni dochód na mieszkańca dla wszystkich 96 państw wyniósł ,02 dolarów, mediana dochodu zaś to dolarów. Znacznie wyŝsze dysproporcje dochodowe występują więc pomiędzy państwami bogatszymi, które w zróŝnicowanym zakresie rozwijają takŝe model gospodarki opartej na wiedzy. Znaczące róŝnice występują równieŝ pomiędzy skalą nierówności dochodowych w poszczególnych państwach. Największe dysproporcje mierzone współczynnikiem Giniego zaobserwowano w Namibii (64), najmniejsze zaś w Danii, Szwecji i Japonii (25). Dostrzec moŝna koncentrację państw o największych dysproporcjach dochodowych w grupie krajów najuboŝszych. Porównanie średniej miary nierówności w poszczególnych grupach państw wskazuje na ich ograniczanie wraz z rosnącą zamoŝnością (tab. 1). Potwierdza to wartość współczynnika korelacji pomiędzy wskaźnikiem Giniego i dochodem na mieszkańca dla wszystkich analizowanych gospodarek, który przyjął ujemną wartość i okazał się statystycznie istotny (tab. 1, rys. 1). MoŜna więc wnioskować, Ŝe ogólny poziom nierówności dochodowych maleje wraz z rosnącym dobrobytem. ZaleŜności te umiejscawiają współczesną gospodarkę światową na opadającym fragmencie krzywej Kuznetsa lub wręcz sugerują występowanie zaleŝności o kształcie litery L z typowym logarytmicznym przebiegiem zjawisk egalitaryzacji dochodów wewnątrzkrajowych wraz z rosnącym dochodem na mieszkańca.

29 Światowe dysproporcje w sektorowej strukturze 31 Rys. 1. Poziom dochodu na mieszkańca i nierówności dochodowych dla 96 państw świata Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Banku Światowego, WDI2013, tab. 1.1, 2.9 (dostęp: ). Tabela 1. Dochód na mieszkańca i nierówności dochodowe w grupach państw o zróŝnicowanej zamoŝności Ogółem Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV Średni dochód , , , , Średni Gini 38,77 42,02 41,65 33,42 32,86 Korelacja 0,3564 Nieistotna Nieistotna Nieistotna Nieistotna Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Banku Światowego, WDI2013, tab. 1.1, 2.9 (dostęp: ). Odmienność charakterystyk strukturalnych poszczególnych państw świata odzwierciedlona jest takŝe w zróŝnicowaniach rozwoju sektorów aktywności gospodarczej. Zmiany skali zaangaŝowania siły roboczej są zgodne z koncepcjami trójsektorowymi. Wraz z przechodzeniem do grup o coraz wyŝszym poziomie dochodu na mieszkańca maleje znaczenie sektora rolnictwa dla zatrudnienia, rośnie, a następnie zmniejsza się rola sektora przemysłu i trwale wzrasta udział sektora usług w zatrudnieniu. Tendencje te dostrzegalne są w analizie zatrudnienia zarówno kobiet, jak i męŝczyzn (tab. 2).

30 32 M. Cyrek Tabela 2. Odsetek zatrudnionych w trzech sektorach w 96 państwach świata Sektor Płeć Ogółem Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV Rolnictwo MęŜczyźni 21,21 36,43 16,65 7,92 3,55 Kobiety 20,06 37,12 12,85 6,17 1,64 RóŜnica 1,15 0,69 3,8 1,75 1,91 Przemysł MęŜczyźni 27,81 21,12 31,8 37,17 31,86 Kobiety 12,86 12,02 16,5 16,17 9,36 RóŜnica 14,95 9,10 15, ,5 Usługi MęŜczyźni 49,99 40,81 51,3 54,75 63,73 Kobiety 65,91 48,98 69,86 77,83 88,14 RóŜnica 15,92 8,17 18,55 23,08 24,41 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Banku Światowego, WDI2013, tab. 1.1, 2.3 (dostęp: ). Pomimo podobieństwa kierunków transformacji naleŝy zauwaŝyć występowanie znacznych dysproporcji pomiędzy skalą zaangaŝowania kobiet i męŝczyzn w poszczególnych sektorach. Relatywnie najmniejsze dysproporcje obserwuje się w rolnictwie, w którym zatrudnienie znajduje około 21% pracujących męŝczyzn i 20% kobiet. Wśród państw najuboŝszych w sektorze tym zatrudnionych jest minimalnie wyŝszy odsetek pracujących kobiet. Wraz ze wzrostem zamoŝności początkowo szybciej zmniejsza się udział zaanga- Ŝowanych kobiet. W drugiej grupie państw odsetek zatrudnionych męŝczyzn w rolnictwie jest o niemal 4 pkt proc. wyŝszy. Wśród państw najbogatszych róŝnice te są mniejsze i wynoszą około 2 pkt proc., jednak oznacza to dwukrotnie większy odsetek pracujących w rolnictwie męŝczyzn niŝ kobiet. W sektorze przemysłu odsetek pracujących męŝczyzn jest około dwukrotnie wyŝszy niŝ kobiet. RóŜnice sięgają 15 pkt proc. dla wszystkich analizowanych państw świata. Dysproporcje te dodatkowo narastają wraz z przechodzeniem do grup krajów o wyŝszym poziomie zamoŝności z około 9 pkt proc. do niemal 23 pkt proc. Zmniejszenie odsetka pracujących kobiet obserwuje się juŝ w porównaniu drugiej i trzeciej grupy państw, podczas gdy zaangaŝowanie męŝczyzn w przemyśle wzrasta między tymi grupami o ponad 5 pkt proc. Industrializacja stwarza więc miejsca pracy przede wszystkim dla męŝczyzn. Największe dysproporcje w zaangaŝowaniu osób obu płci występują jednak w sektorze usług i sięgają 16 pkt proc., przy czym sektor trzeci to sektor typowo sfeminizowany. Odsetek zatrudnionych kobiet wzrasta tu z 49% w państwach najuboŝszych do 88% w krajach o najwyŝszym poziomie dobrobytu. Relacje te dla męŝczyzn wynoszą odpowiednio 41% i 64%. Wraz z zamoŝnością wzrastają równieŝ róŝnice w zaangaŝowaniu w usługach kobiet i męŝczyzn z 8 pkt proc. w pierwszej grupie państw do 23 pkt proc. w grupie czwartej. Porównania te wskazują na występowanie zjawiska rosnących dysproporcji zatrudnienia płci wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym państw świata, które w szczególności dostrzegalne są w ramach sektora usług. Zjawisko takie moŝe budzić niepokój ze względu na zanikanie wraz z postępem znaczenia róŝnic biologicznych między kobietami i męŝczyznami. Jak wskazuje Magdalena Pokrzywa dysproporcje te mogą znaleźć wyjaśnienie w istniejących współcześnie stereotypach płci, które odnoszą się głównie do ról społecznych i opierają na społecznie i kulturowo utrwalonym przekonaniu o właściwym dla kobiet i męŝczyzn sposobie funkcjonowania w określonych sytuacjach społecznych oraz cechach posiadanych przez kobiety i męŝczyzn. Stereotypy te występują równieŝ w go-

31 Światowe dysproporcje w sektorowej strukturze 33 spodarkach o zaawansowanych przekształceniach w kierunku gospodarki opartej na wiedzy oraz społeczeństwa informacyjnego i opisują kobiety jako mniej odpowiednie, mniej kompetentne lub mniej zainteresowane dziedzinami technologicznymi. Efekty takich stereotypów dostrzegane są na rynku pracy i mają równieŝ wymiar materialny 6. Jak wskazują analizy prowadzone przez Bank Światowy, róŝnice płacowe i wydajnościowe występujące pomiędzy osobami odmiennej płci zmniejszyłyby się znacznie, gdyby zostały zlikwidowane róŝnice w zawodowej i sektorowo-branŝowej dystrybucji zatrudnienia kobiet i męŝczyzn. Ograniczenie barier dyskryminujących pracę kobiet w określonych sektorach i zawodach w niektórych krajach zwiększyłyby produktywność pracy o ponad 25% 7. Sformułowany wniosek o rosnących dysproporcjach płci w sektorowej dystrybucji siły roboczej wraz z rosnącym dobrobytem potwierdza dalsza analiza (rys. 2, tab. 3). Łączna ocena zróŝnicowania struktury zatrudnienia kobiet i męŝczyzn przeprowadzona na podstawie miary Kukuły wskazuje, Ŝe róŝnice te wzrastają z 20,6 w grupie pierwszej do 24,4 w czwartej grupie państw, a liczby te moŝna interpretować jako średnie róŝnice odsetka pracujących kobiet i męŝczyzn w poszczególnych sektorach. Ponadto korelacja pomiędzy zróŝnicowaniem struktur zatrudnienia kobiet i męŝczyzn a poziomem dochodu na mieszkańca dla wszystkich państw świata okazała się istotna statystycznie i dodatnia. Oznacza to więc występowanie wzrastających dysproporcji płci wraz ze wzrostem zamoŝności. Tabela 3. Dochód na mieszkańca i zróŝnicowanie struktur zatrudnienia kobiet i męŝczyzn w grupach państw o zróŝnicowanej zamoŝności Ogółem Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV Średni dochód , , , , Średnie dysproporcje 21,89 20,57 21,18 23,08 24,41 płci Korelacja 0,2434 Nieistotna Nieistotna Nieistotna Nieistotna Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Banku Światowego, WDI2013, tab. 1.1, 2.3 (dostęp: ). 6 M. Pokrzywa, op. cit., s. 155, 156, World Development Report Gender Equality and Development, The World Bank, Washington DC 2011, s. 207.

32 34 M. Cyrek Rys. 2. Poziom dochodu na mieszkańca i zróŝnicowanie struktur zatrudnienia kobiet i męŝczyzn dla 96 państw świata Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Banku Światowego, WDI2013, tab. 1.1, 2.3 (dostęp: ). Interesująca jest wyróŝniająca się pozycja Kataru, który będąc państwem o najwyŝszym średnim dochodzie, jest jednocześnie gospodarką o najwyŝszych dysproporcjach w strukturze zatrudnienia osób o róŝnej płci (miara Kukuły przyjmuje wartość 58,5 wobec średniej 21,9 i mediany 22). W tym naftowym emiracie kobiety zaangaŝowane są właściwie wyłącznie w sferze usług (96% pracujących kobiet). Znaczne zróŝnicowanie dystrybucji pracy kobiet i męŝczyzn odnotowuje się takŝe w ubogich krajach, takich jak arabski Jemen i Pakistan czy środkowoamerykański Honduras (miara Kukuły na poziomie 38). W islamskich Jemenie i Pakistanie kobiety zatrudnione są głównie w rolnictwie, które pozostaje waŝnym obszarem gospodarki tych państw. W Hondurasie w sektorze rolnictwa dominują męŝczyźni, podczas gdy podstawowym obszarem zatrudnienia kobiet są usługi. Sytuacja ta zwraca uwagę na wpływ rozwiązań instytucjonalnych na status kobiet w społeczeństwie. Pozycja na rynku pracy jest często odzwierciedleniem szerszej marginalizacji kobiet i ograniczenia wielu ich praw. WaŜne znaczenie dla równoprawnego zatrudnienia kobiet odgrywają kultura, religia, system sprawowania władzy czy doświadczenia historyczne danego społeczeństwa, a takŝe realizowana przez państwo polityka społeczna. Bank Światowy wśród najistotniejszych czynników ograniczających równość płci wskazuje: sposób