TERENY I OBIEKTY ZIELENI NA WYBRANYM OBSZARZE PRAGI, DZIELNICY WARSZAWY

Transkrypt

1 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Człowiek i Środowisko 37 (4) 2013, s Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska TERENY I OBIEKTY ZIELENI NA WYBRANYM OBSZARZE PRAGI, DZIELNICY WARSZAWY Słowa kluczowe: tereny zieleni, wycena wartości drzew Wprowadzenie Obszar badań, znajdujący się w granicach wyznaczonych przez ul. Targową, Zieleniecką, Zamojskiego, Jagiellońską i Al. Solidarności, nie oddaje zróżnicowanych uwarunkowań przyrodniczych i społeczno-gospodarczych całej dzielnicy Praga Północ, ale jako jej część centralna odgrywa bardzo ważną rolę dla tej dzielnicy i prawobrzeżnej Warszawy 1. Teren badań jest bardzo silnie zurbanizowany i nasycony miejską infrastrukturą techniczną, co powoduje, że problemy z występowaniem i funkcjonowaniem terenów i obiektów zieleni są szczególnie zintensyfikowane. Jakkolwiek przedmiotem monitoringu są zagadnienia przyrodnicze i określenie możliwości rozwojowych roślinności w warunkach tak silnej urbanizacji i oddziaływania infrastruktury technicznej miasta, nie można pominąć wpływających na nie spraw społeczno-gospodarczych charakteryzujących Pragę. Jest to szczególnie ważne, gdyż cały rejon dzielnicy Praga Północ objęty jest programem rewitalizacji, która jest definiowana jako proces 1 Wszystkie dane liczbowe i wykresy w tym artykule pochodzą z pracy badawczej IGPiM Ocena funkcjonowania drzew i krzewów w warunkach oddziaływania infrastruktury technicznej miasta. Autorzy: M. Sitarski, M. Suchocka, L. Sobczyński, M. Pstrągowska, J. Olizar, H.B. Szczepanowska. Maszynopis, 2012 r. Wykorzystano również za zgodą Biura Ochrony Środowiska m. st. Warszawy wyniki inwentaryzacji zieleni przyulicznej dzielnicy Praga Północ, wykonanej przez IGPiM w 2011 roku. 25

2 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska przemian przestrzennych, społecznych i ekonomicznych w zdegradowanych dzielnicach miasta, przyczyniający się do poprawy jakości życia mieszkańców, stanu środowiska naturalnego i kulturowego, przywrócenia ładu przestrzennego, ożywienia gospodarczego, a także odbudowy więzi społecznych. Przejawami procesu degradacji społeczno-gospodarczej obszarów miast jest postępująca dekapitalizacja zabudowy miejskiej i przestrzeni urbanistycznej, niszczenie obiektów o wartościach kulturowych, ograniczanie działalności gospodarczej, niski poziom przedsiębiorczości, wynikający z niskiej mobilności zawodowej mieszkańców oraz zagrożenie przestępczością. (definicja wg Mikroprogramu rewitalizacji dzielnicy Praga Północ m.st. Warszawy ). W kontekście monitoringu IGPiM należy w tym miejscu przytoczyć za Mikroprogramem rewitalizacji problemy w zakresie ochrony środowiska, z jakimi mamy do czynienia na trenie Pragi Północ: 1. zbyt mała ilość terenów zieleni i zadrzewionych, 2. rosnący poziom emisji zanieczyszczeń gazowych do powietrza, głównie tlenków azotu i tlenków węgla, 3. wysoki poziom hałasu komunikacyjnego, 4. rosnące zużycie energii cieplnej przez mieszkańców dzielnicy, 5. rosnąca ilość odpadów przemysłowych, w tym niebezpiecznych, oraz ograniczanie stopnia ich unieszkodliwiania. Wymieniony wyżej wielozadaniowy temat badawczy Ocena funkcjonowania drzew i krzewów w warunkach oddziaływania infrastruktury technicznej miasta, realizowany w 2012 r. w Instytucie Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa (IGPiM), odnosił się w szczególności do pierwszego punktu dotyczącego terenów zieleni. Określał obecny zakres, formę i warunki występowania roślinności oraz istniejące bariery przestrzenne i techniczne dla jej utrzymania i rozwoju. Rozpoznanie warunków występowania roślinności stworzyło przesłanki do oceny: czy i w jakim zakresie możliwa jest na tym terenie realizacja priorytetów zrównoważonego rozwoju terenów zieleni w miastach, którymi są: maksymalizacja powierzchni pokrytej roślinnością, minimalizacja naruszeń powierzchni biologicznych, ochrona i oszczędna gospodarka wodami opadowymi, bioróżnorodność gatunkowa. Pojęcie ekorozwoju (zrównoważonego rozwoju) w zakresie zadrzewień (i terenów zieleni), dotyczy naturalnych i założonych (urządzonych) przez człowieka obszarów pokrytych drzewami i inną roślinnością, które są zarządzane i utrzymywane w celu dostarczania mieszkańcom w sposób 26

3 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy ciągły (obecnie i w przyszłości) określonego poziomu korzyści ekonomicznych, socjalnych i ekologicznych oraz korzyści w zakresie jakości środowiska (Szczepanowska, 2007). Uwarunkowania przyrodnicze Pragi Warszawa leży w makroregionie Nizina Środkowomazowiecka, w tym Praga znajduje się w mezoregionie Dolina Środkowej Wisły. Pod względem budowy geologicznej teren prawie w całości należy do praskiego, nadzalewowego tarasu Wisły (Kondracki, 1978). Wisła z obrzeżem skupia wielorakie funkcje przyrodnicze i klimatyczne, stanowiąc element najwyższej rangi w środowisku. Jest to ciąg przyrodniczy o znaczeniu krajowym, korytarz ekologiczny rangi międzynarodowej (szlak wędrówek ptaków przelotnych), główny element kształtujący środowisko przyrodnicze miasta Warszawy i jego klimat oraz arteria przewietrzająca, stanowiąca system wymiany i regeneracji powietrza w mieście (Skorupski, 2010). Stąd obszar ten uzyskał różnorakie formy ochrony, jak: w Krajowym Systemie Przyrodniczych Obszarów Chronionych stanowi fragment Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu; w Obszarach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jest obszarem specjalnej ochrony ptaków OSO PLB Dolina Środkowej Wisły; w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy teren ten został uznany jako element Systemu Przyrodniczego Warszawy SPW (Skorupski, 2010). W pobliżu koryta rzeki wykształciły się naturalne zespoły roślinne łęgów i olsów. Na wyższym tarasie nadzalewowym znajdują się zespoły drzew typu grądowego. Część naturalnych zbiorowisk roślinnych występuje w zagospodarowanych parkach, m.in. w Parku Praskim i Parku Skaryszewskim. Struktura zagospodarowania Obszar objęty badaniem jest silnie zurbanizowany. Prawie 25% powierzchni całego terenu zajmują budynki, a 53% stanowią różnego rodzaju nawierzchnie. Z uwagi na rozbudowę warszawskiego metra, którego druga 27

4 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska linia przebiega przez teren objęty monitoringiem, aż 6% jego powierzchni stanowi teren budów, przede wszystkim związanych z tą inwestycją i podlega silnym przekształceniom. Zaledwie 16% całej powierzchni terenu zajmują powierzchnie biologiczne czynne m 2 w odniesieniu do 27,5 ha powierzchni całkowitej (il. 1). Ilustracja 1. Struktura zagospodarowania badanego obszaru Ilustracja 2. Fragment starej zabudowy ul. S. Okrzei, w głębi ul. Ząbkowska 28

5 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Ilustracja 3. Współczesne wnętrze osiedlowe przy ul. Jagiellońskiej Teren objęty monitoringiem jest zdominowany przez zabudowę kwartałową z końca XIX i XX wieku (il. 2). Należą do niej zarówno budynki mieszkalne, jak i budynki użyteczności publicznej. Są one w większości wpisane do rejestru zabytków wraz z całym układem urbanistycznym ulicy Targowej. W uzyskanych w wyniku wyburzeń wolnych przestrzeniach zabudowy kwartałowej powstały dwa współczesne osiedla mieszkaniowe (il. 3). Charakteryzują się wyższą zabudową i otwartą przestrzenią. Te dwa typy budownictwa sąsiadują ze sobą i przenikają się wzajemnie, różniąc się formami architektonicznymi budynków i sposobem zagospodarowania. Wśród budynków użyteczności publicznej znajdują się objęte ochroną konserwatorską budynki: poczty, szkoły, przedszkola i straży pożarnej. Charakterystyka terenów zieleni Roślinność występująca na badanym obszarze w większości jest wynikiem planowych działań związanych z zagospodarowaniem terenów zieleni, obsadzaniem ulic i podwórek. Oprócz planowych nasadzeń istnieją również drzewa i krzewy pochodzenia samosiewnego. Spontanicznie pojawiająca się roślinność dotyczy głównie drzew takich gatunków, jak: 29

6 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska klon jesionolistny, śliwa ałycza, robinia akacjowa, bez czarny. Sposób zagospodarowania i poziom utrzymania terenów z roślinnością jest bardzo zróżnicowany. Najmniej korzystnie przedstawia się na terenach mienia komunalnego, gdzie dominuje stara zabudowa. Na badanym terenie jako obiekty zieleni wyróżniono drzewa pojedyncze i grupy drzew, krzewy pojedyncze i krzewy w grupach oraz żywopłotach, pnącza, kwietniki i trawniki. Największy udział ilościowy, jak i powierzchniowy spośród monitorowanych obiektów miały drzewa pojedyncze (tab. 1). Tabela 1. Formy roślinności występujące na badanym terenie Formy roślinności Liczba Powierzchnia w m 2 Drzewa pojedyncze ,7* Grupy drzew ,0 Krzewy pojedyncze ,2 Grupy krzewów ,0 Żywopłoty ,4 Pnącza 9 289,0** Kwietniki ,6 Trawniki ,0 *rzut koron drzew, ** powierzchnia w pionie Ilustracja 4. Udział powierzchniowy poszczególnych form roślinności występujących na badanym terenie W łącznej powierzchni zajmowanej przez roślinność największy udział miały trawniki 53,9%, kolejno drzewa pojedyncze 38,2%, grupy krzewów 4,1%, grupy drzew 2,8%, krzewy pojedyncze 0,4%, żywopłoty 0,4%, kwietniki 0,2% (il. 4.). Zauważalny jest mały udział krzewów w przestrzeni miasta, których oddziaływanie przyrodnicze jest znacznie 30

7 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy większe niż trawników, a utrzymanie mniej kłopotliwe. Ważny natomiast jest duży udział drzew, których oddziaływanie przyrodnicze w stosunku do powierzchni zajmowanego gruntu jest wielokrotnie wyższe niż niskiej roślinności. Wśród drzew zdecydowanie dominują drzewa rosnące pojedynczo, co jest naturalne dla przestrzeni o dużym udziale nawierzchni drogowych. Duże pokrycie terenu przez nawierzchnię powoduje, że część koron drzew znajduje się poza powierzchnią biologicznie czynną. Ponadto powierzchnia zajmowana przez drzewa 2 pokrywa się częściowo z powierzchnią zajmowaną przez trawniki i krzewy. A więc m 2 zajętych przez rzuty koron drzew znajduje się częściowo ponad innymi roślinami, dublujac zajmowaną przez nie powierzchnię, lub nad chodnikami, ulicami, rzadziej budynkami, stanowiąc powierzchnię nie wliczaną do powierzchni biologicznie czynnej. Łączna powierzchnia pokrycia przez roślinny (bez pnączy, które zajmują powierzchnie pionową) wynosi m 2, przy czym powierzchnia biologicznie czynna to m 2. Chociaż udział drzew w powierzchni pokrycia przez rośliny jest znaczny, to w stosunku do całego terenu monitoringu wynosi zaledwie 10%. Warto zauważyć, że powierzchnia rzutu koron drzew przyulicznych wynosi m 2, tj. 44% całkowitej powierzchni rzutu koron, a drzew na pozostałym terenie m 2, czyli 56% (il. 5). Pomimo mniejszej liczby drzew pojedynczych rosnących w podwórkach i wnętrzach osiedlowych, całkowita powierzchnia ich koron jest Ilustracja 5. Pokrycie terenu koronami w zależności od miejsca występowania drzew 2 Powierzchnia zajmowana przez drzewa i krzewy obliczana jest jako powierzchnia rzutu korony na powierzchnię terenu. 31

8 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska większa niż drzew przyulicznych. Wynika to z większego udziału drzew starszych, tym samym o większych wymiarach koron na terenach wnętrz osiedlowych, niż rosnących w otoczeniu ulic. Ponadto wzrost koron drzew rosnących przy ulicach jest korygowany poprzez przycinanie i zmniejszanie ich koron, częstokroć nadmiernie. Niedoceniana rola zieleni miejskiej, w tym głównie drzew, w regulacji klimatu (przede wszystkim lokalnego) coraz częściej podlega weryfikacji. Badania prowadzone w Wielkiej Brytanii wskazują na duże możliwośći i znaczenie drzew miejskich w pochłanianiu dwutlenku węgla i zatrzymywaniu węgla w tkankach roślinnych. Jak wynika z opublikowanych badań, roslinność miejska, w tym głównie drzewa, rosnące na powierzchni metra kwadratowego, pochłaniają ponad 3 kg węgla. Drzewa są pod tym względem wielokrotnie bardziej wydajne niż np. trawniki ( Drzewa Według Baldera (1997) jako minimalny ogólny wskaźnik zagęszczenia drzew przyulicznych przyjmuje się 100 drzew na km bieżący ulicy. Na badanym terenie liczbę powyżej tej wartości zanotowano na ulicy Targowej oraz Sprzecznej. Na pozostałych ulicach liczby drzew są niższe od proponowanych przez Baldera (Szczepanowska i in., 2012). Średnia liczba drzew jest wobec tego niedostateczna również na całym monitorowanym terenie. Przyjmując w analizie zagęszczenia drzew liczbę wszystkich drzew rosnących na terenie, zarówno pojedynczo, jak i w grupach, jest ich tylko 33 na hektar. Jeżeli przyjmiemy tylko drzewa pojedyncze, ich liczba na hektar wynosi zaledwie 25 drzew. Problem niedoboru drzew na terenie dzielnicy został zauważony w zaleceniach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (mpzp). Część omawianego terenu podlega ich ustaleniom, zawartych w mpzp Pragi Centrum i mpzp Rejonu Dworca Wschodniego, w których zawarte są propozycje zagospodarowania otoczenia ulic drzewami. Ze względu jednak na budowę metra, objętą dodatkowymi ustawami specjalnymi, ustalenia miejscowych planów w odniesieniu do pasa drogowego ulic nie są prawnie obowiązujące. Porównanie stanu aktualnego z proponowanym w planach miejscowych jest jednak interesujące w kontekście zagospodarowania tych obszarów po zakończeniu budowy metra (tab. 2 i 3). 32

9 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Tabela 2. Liczba drzew przyulicznych według założenia Miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (mpzp) Praga Centrum i stanu aktualnego Ulice Planowana liczba drzew w mpzp Istniejąca liczba drzew stan 2012 r. Procent stanu docelowego Targowa (od al. Solidarności do Kijowskiej) % Jagiellońska (od al. Solidarności do Kłopotowskiego) % Kłopotowskiego (od Targowej do Jagiellońskiej) % Okrzei (od Targowej do Jagiellońskiej) Razem % Obecnie na analizowanych ulicach (zestawionych w tabeli 2) rośnie zaledwie 37% drzew stanu docelowego, przewidzianego w planie. Założenia planu wydają się mało realne w odniesieniu do rzeczywistych możliwości nasadzeń. Jak wynika bowiem z przeprowadzonych przez IGPiM badań, wszystkie obecnie istniejące drzewa przyuliczne rosną w miejscach konfliktowych z infrastrukturą techniczną miasta (uzbrojenia podziemnego i techniczną infrastrukturą nadziemną). Tabela 3. Liczba drzew przyulicznych według założenia Miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (mpzp) Rejonu Dworca Wschodniego i stanu aktualnego Ulice Planowana liczba drzew w mpzp Istniejąca liczba drzew stan 2012 r. Procent stanu docelowego Targowa % (od Kijowskiej do Zielenieckiej) Zamojskiego % Planowana ulica Nowo-Kijowska % Razem % 33

10 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska W odróżnieniu od ulic ujętych w tabeli 3, w tej części monitoringu liczba istniejących drzew w stosunku do planowanych jest wysoka i dochodzi do 70%. Realizacja założeń planu wydaje się zatem łatwiejsza. Warunkiem realizacji planowanych nasadzeń drzew przyulicznych jest rozwiązanie problemów technicznych związanych z przygotowaniem miejsca do ich sadzenia, przy wystarczającej przestrzeni podziemnej dla rozwoju drzew. Niezbędne jest również zagwarantowanie dalszej pielęgnacji, w tym nawodnienia i ochrony przed zasoleniem pośniegowym i aerozolem solnym. Struktura gatunkowa drzew Na omawianym terenie stwierdzono występowanie ponad 40 gatunków drzew, jednak ponad 50% tych gatunków reprezentowanych jest jedynie przez kilka lub pojedyncze egzemplarze drzew. Dominującymi gatunkami wśród drzew rosnących pojedynczo są klon jesionolistny (Acer negundo) i lipa drobnolistna (Tilia cordata) (il. 6). Klon jesionolistny stanowi 10% drzewostanu przyulicznego i 16% drzewostanu na pozostałym terenie (we wnętrzach osiedlowych). Przeważnie są to drzewa w średnim stanie zdrowotnym. Udział lipy drobnolistnej jest podobny zarówno we wnętrzach osiedlowych, jak i przy ulicach i stanowi 10% ich drzewostanu. Stan zdrowotny drzew we wnętrzach osiedlowych w 78% był dobry, przy ulicach dominowały drzewa w stanie średnim. Wyraźnie daje się zauważyć stresogenny wpływ środowiska przyulicznego na ten gatunek. Trzecim i czwartym dominującym gatunkiem na całym badanym terenie są: platan klonolistny i grusza drobnoowocowa odm. Chanticleer. Występują one tylko w zadrzewieniach przyulicznych. Są to nasadzenia bardzo młode (o obwodzie do 20 cm), w dobrym stanie zdrowotnym, co świadczy o tym, że wśród drzew przyulicznych następuje wymiana gatunkowa i pokoleniowa. Takie gatunki, jak lipy drobnolistne i szerokolistne, klony jesionolistne, klony pospolite, srebrzyste i jawory, dęby szypułkowe i wiązy szypułkowe stopniowo zastępowane są innymi gatunkami lepiej dostosowanymi do trudnych warunków miejskich. Do tej grupy należą: platan klonolistny, grusza drobnoowocowa Chanticleer, robinia akacjowa Umbraculifera oraz lipa srebrzysta. Nasilona wymiana pokoleniowa drzew przyulicznych znajduje swoje odbicie w strukturze grubości drzew. W porównaniu z rozkładem pierśnic u drzew rosnących we wnętrzach 34

11 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Ilustracja 6. Struktura gatunkowa drzew rosnących pojedynczo (liczba sztuk) Ilustracja 7. Struktura gatunkowa (wg rodzajów) drzew rosnących we wnętrzach osiedlowych osiedlowych dominują przy ulicach drzewa bardzo młode o obwodach pni do 20 cm 3. 3 Według przeprowadzonej w 2010 roku inwentaryzacji drzew nowo posadzone drzewa, jak np. grusze drobnoowocowe i platany klonolistne, znajdowały się w dobrej kondycji. W ciągu dwóch lat dużo obumarło odpowiednio: 27% i 11%. Problem ten wymaga dalszych analiz w celu ustalenia przyczyn. 35

12 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska Ilustracja 8. Struktura gatunkowa drzew przyulicznych (wg rodzajów) Drzewa rosnące na terenach osiedlowych charakteryzują się bardziej złożoną strukturą gatunkową (47 gatunków należące do 24 rodzajów) niż drzewa przyuliczne (30 gatunków należących do 14 rodzajów) (il. 6, 7, 8). Jest to wynik inicjatywy mieszkańców i różnorodnych nasadzeń w otoczeniu domów i budynków. Mimo to we wnętrzach osiedlowych dominującymi gatunkami są klon jesionolistny, lipa drobnolistna, robinia akacjowa, śliwa ałycza, które oprócz lipy drobnolistnej są w większości drzewami pochodzenia samosiewnego, samorzutnie wkraczającymi na niezagospodarowany teren. Na terenach ulic liczba gatunków jest mniej zróżnicowana i obejmuje o połowę mniej rodzajów (il. 8). Wśród drzew najmłodszych, do 20 lat, dominowały: platan klonolistny, grusza drobnoowocowa Chanticleeer oraz robinia akacjowa Umbraculifera. Wśród drzew powyżej 20 lat przeważającym gatunkiem był klon jesionolistny. Zanotowano duży udział lipy drobnolistnej. Dało się zauważyć, że spośród innych gatunków lip, w przedziale wiekowym lat, było więcej lipy krymskiej, a wśród drzew powyżej 50 lat lipy szerokolistnej. Wiąz szypułkowy, którego duży udział zauważono w przedziale wiekowym lat, tylko sporadycznie występował wśród drzew starszych, natomiast zauważalny był udział dębu szypułkowego. W tabeli 4 przedstawiono gatunki dominujące w trzech grupach wiekowych, na- 36

13 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy tomiast na wykresach (rys. 7 i 8) przedstawiono rozdział liczby drzew w przedziałach wymiarów ich pierśnic w podziale na drzewa przyuliczne i drzewa rosnące w podwórkach. Tabela 4. Gatunki dominujące w grupach wiekowych Grupa wiekowa Do 20 lat Gatunki (odmiany) dominujące Platan klonolistny, grusza drobnoowocowa Chanticleeer, robinia akacjowa Umbraculifera lat Klon jesionolistny, lipa drobnolistna, klon pospolity, lipa krymska, wiąz szypułkowy Powyżej 50 lat Klon jesionolistny, dąb szypułkowy, lipa szerokolistna, lipa drobnolistna Ilustracja 9 i 10. Rozkład liczby drzew w przedziałach grubości pnia (pierśnic) Stan zdrowotny 54% drzew oceniono jako dobry, 36% średni i 9% zły. Obraz ten zmienia się, gdy w ocenie uwzględnimy zróżnicowanie warunków wzrostu drzew. Mniej korzystne warunki wzrostu drzew przyulicznych powodują zwiększoną liczbę drzew o słabej kondycji. Wśród drzew przyulicznych 14% znajduje się w złym stanie kondycyjnym i należy liczyć się z ich zamieraniem. Do najważniejszych czynników stresowych należą: susza glebowa, zasolenie, ubicie gleby i związane z nimi niedobory tlenu, uszkodzenia mechaniczne korony, pnia i korzeni. Szczególnie groźne, a powszechnie występujące, jest kumulujące oddziaływanie wielu czynników jednocześnie, 37

14 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska np. wysokiej temperatury, suszy i zasolenia (Szczepanowska i in., 2012). Na podlegającym monitorowaniu terenie istotnym problemem dla wzrostu i rozwoju drzew są konflikty z infrastrukturą techniczną podziemną i nadziemną. W przypadku koniecznych remontów lub przebudowy tych urządzeń drzewa są uszkadzane lub niszczone. Ilustracja 11. Stan zdrowotny drzew: po lewej stan zdrowotny drzew rosnących we wnętrzach osiedlowych, po prawej drzew przyulicznych Mechaniczne uszkodzenia pni notuje się u 22% drzew, tzn. co piąte drzewo w różnym stopniu ma uszkodzoną korę, kambium lub drewno. Nie zauważono przewagi uszkodzeń pnia wśród drzew przyulicznych; uszkodzenia te w równym stopniu (50%) dotyczą drzew przyulicznych, jak i tych występujących wewnątrz kwartałów zabudowy. Widać jednak znaczną różnicę między obu grupami drzew przy analizie uszkodzenia koron. Spośród 14% drzew o uszkodzonej koronie 61% są to drzewa rosnące przy ulicach. Uszkodzenia mechaniczne pni można w znacznym stopniu ograniczyć, szczególnie wśród drzew przyulicznych. Jak wynika z obserwacji, tylko 18% drzew przyulicznych na tym terenie ma ochronę w postaci ogrodzeń lub barierek (il. 12.), podczas gdy osłony takie powinny mieć wszystkie drzewa, a szczególnie te rosnące w misach chodnikowych, między którymi bardzo często parkują samochody. Niedopuszczalną a częstą praktyką jest stawianie znaków drogowych, tablic czy śmietników w misach, w których rosną drzewa. Istniejące i obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego wyraźnie ustalają, że usytuowanie reklam i słupów ogłoszeniowych w miejscach i przestrzeniach publicznych nie może być bliższe niż: od pnia drzewa 38

15 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy 3,0 m, od osi szpaleru drzew 3,0 m, od koron drzew 0,5 m, od granic terenu zieleni urządzonej lub ogrodzenia parku, skweru, terenu zieleni m, od pomników przyrody 15 m, od wyznaczonych w planie osi widokowych i osi kompozycyjnych 15 m (Domaradzki i in., 2010). Mimo że przepisy te nie dotyczą znaków informacyjnych i fundamentowanych elementów wyposażenia przestrzeni publicznej, odległości te powinny być respektowane. Interdyscyplinarne planowanie musi polegać na tworzeniu warunków dla współistnienia zarówno infrastruktury technicznej, jak i środowiska przyrodniczego. Istniejące oraz nowo posadzone drzewa, szczególnie przyuliczne, wymagają wzmożonej opieki poprzez wprowadzenie do praktyki rozwiązań uwzględniających ich potrzeby rozwojowe. Ilustracja 12. Nieliczny przykład prawidłowo zabezpieczonych drzew przed pojazdami, ludźmi i psami przy ul. Jagiellońskiej Wycena wartości monetarnej drzew przyulicznych Jednym z elementów każdej racjonalnie prowadzonej działalności jest wycena uzyskiwanych korzyści i ponoszonych nakładów. Podobnie należy traktować zasoby drzewostanów miejskich. Konieczna jest wiedza na temat utraconych wartości z powodu uszkodzenia drzewa lub jego znisz- 39

16 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska czenia, powstałego również w wyniku niedostatecznej opieki i zaniedbań pielęgnacyjnych, aby poprawnie prowadzić gospodarkę drzewostanem i racjonalizować ochronę drzew w mieście. Ze względu na szczególne znaczenie drzew, zwłaszcza przyulicznych, w strukturach zagospodarowania przestrzennego terenów miejskich, analogicznie jak to ma miejsce w raportach zagranicznych zadrzewiania miast (Peper, 2007; McPherson, 2007), przedstawiono wycenę wartości monetarnej drzew przyulicznych badanego terenu praskiego. Na cenę jednostkową drzewa miała wpływ jego lokalizacja, gatunek, wielkość oraz kondycja z uwzględnieniem tzw. szkód częściowych, jakie mogły zaistnieć w wyniku uszkodzeń korony, pnia lub korzeni. Zastosowana metoda wyceny została opracowana przez IGPiM, przy współpracy z SGGW (Szczepanowska i in., 2009). Łączną wartość drzew przyulicznych rosnących na badanym terenie określono na kwotę ok złotych. W tabeli 5 przedstawiono podział gatunków drzew przyulicznych w zależności od zdolności przyrostowych na grubość. Grupy te służą do określania stawki podstawowej w wycenie wartości drzew opracowanej przez IGPiM i SGGW (Szczepanowska i in. 2009). Najliczniej reprezentowana jest grupa drzew o umiarkowanym tempie przyrostu na grubość. W drzewostanie przyulicznym brakuje drzew bardzo wolno rosnących (tab. 5). Tabela 5. Struktura drzewostanu przy monitorowanych ulicach Pragi pod względem zdolności przyrostowej drzew określonych gatunków Opis grup Grupa I Gatunki szybko rosnące Grupa II Gatunki umiarkowanie rosnące Grupa III Gatunki wolno rosnące Grupa IV Gatunki bardzo wolno rosnące Gatunki, odmiany klon srebrzysty, klon jesionolistny, kasztanowiec biały, platan klonolistny, topola Simona, topola kanadyjska, topola biała, topola czarna lipa drobnolistna, lipa szerokolistna, lipa krymska, lipa srebrzysta, klon pospolity, klon jawor, dąb czerwony, wiąz szypułkowy, robinia biała, jesion wyniosły, sofora chińska grusza drobnoowocowa Chanticleer, dąb szypułkowy, surmia bignoniowata, jarząb pospolity Liczba drzew brak 74 40

17 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Tabela 6. Wartość drzewostanów poszczególnych ulic Nazwa ulicy Liczba drzew Wartość drzew Średnia wartość żywych żywych [zł] jednego drzewa Targowa , ,00 Zamojskiego , ,00 Jagiellońska , ,00 Marcinkowskiego , ,00 Al. Solidarności , ,00 Sprzeczna , ,00 Kłopotowskiego , ,00 Kępna , ,00 Okrzei 0 0 Ogółem ,00 Najcenniejszy drzewostan znajduje się przy ulicy Targowej. Na jego wysoką wartość ( zł) składa się nie tylko liczba drzew (140 sztuk), ale także ich wielkość i skład gatunkowy. Wartość drzew ulicy Jagiellońskiej, której drzewostan jest dokładnie dwa razy mniej liczny (70 sztuk), wart jest cztery razy mniej (il. 13). Najwyższa, średnia wartość drzew charakteryzuje drzewostan Alei Solidarności wynosi ponad 14 tys. zł, ale przy tej ulicy rośnie zaledwie 8 drzew (tab. 6). Ilustracja 13. Wartość drzewostanu monitorowanych ulic Pragi 41

18 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska Tabela. 7. Wycena drzew przyulicznych wg rodzaju lub gatunku Rodzaj lub gatunek Liczba drzew Wycena w zł Wycena pojedynczego drzewa w zł Dąb szypułkowy Grusza drobnoowocowa Chanticleer Kasztanowiec biały Klon jawor Klon jesionolistny Klon pospolity Klon srebrzysty Lipa sp Platan klonolistny Robinia biała Umbraculifera Surmia bignoniowata Topola biała /4 pnie 5 922/1 pień Topola czarna Topola Simonii Wiąz sp Ilustracja 14. Wartość poszczególnych gatunków lub rodzajów w drzewostanie badanego obszaru na podstawie wyceny drzew przyulicznych 42

19 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Wszystkie drzewa z rodzaju lipa, a więc lipa szerokolistna, lipa drobnolistna, lipa europejska, lipa srebrzysta oraz lipa krymska, łącznie stanowią 41% wartości całego drzewostanu badanego obszaru (il. 14). Ich cena wynosi zł, a średnia cena pojedynczego drzewa zł (tab. 7). Cena drzew wzrasta wraz ze wzrostem obwodu pnia, maleje natomiast wskutek słabnącej kondycji lub uszkodzeń mechanicznych. Najdroższym drzewem występującym na terenie badań jest dąb szypułkowy. Średnia cena pojedynczego drzewa tego gatunku wynosi zł całej populacji zł, a więc 27% wartości wszystkich drzew. Dęby i lipy łącznie to gatunki, które stanowiły o wartości całego drzewostanu. Na wysoką wycenę dębu szypułkowego miały wpływ duże, stare osobniki rosnące w pasie środkowym ul. Targowej. Część z nich usunięta została w 2012 r., gdyż kolidowała z planami budowy metra. Posadzenie w ich miejsce młodych drzew nie zrekompensuje poniesionych strat. Według utworzonej listy rankingowej średniej wartości drzew danego rodzaju lub gatunku, następnymi po dębie szypułkowym pod względem wartości są kolejno: wiąz sp., lipa sp., klon pospolity, klon jawor, klon jesionolistny, klon srebrzysty. Spośród drzew młodszego pokolenia największą średnią wartość ma robinia biała Umbraculifera, grusza drobnoowocowa Chanticleer, surmia bignoniowata odm. kulista, oraz platan klonolistny. Pozostałe drzewa są niereprezentatywne ze względu na ich małą liczbę. Wartość drzewostanu przyulicznego na omawianym terenie (w latach ) jest niższa od potencjalnej z trzech powodów: 1. zmniejszenia ogólnej liczby drzew przyulicznych poprzez ich eliminację w procesach inwestycyjnych, 2. zamierania drzew z powodu niekorzystnych warunków wzrostu, 3. obniżonego wskaźnika kondycji drzew przyulicznych, który wpływa na wartość drzew. Wartość występujących przy ulicy drzew świadczy o jakości przestrzeni publicznej oraz komforcie użytkowania tych terenów. Wycena monetarna drzew jest pomocnym wskaźnikiem do oceny wartości ulicy. Dla przykładu: wartość 400 tysięcy drzew przyulicznych Berlina została oszacowana na kwotę 3 miliardów euro, przy średniej wartości jednego drzewa 7,5 tysięcy euro (Balder, 1997). W Nowym Jorku wartość 592 tysięcy drzew przyulicznych została oszacowana na kwotę 2,3 miliarda dolarów, przy średniej wartości jednego drzewa 3938 dolarów oraz zróżnicowaniu wartości w zależności od wielkości 43

20 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska i kondycji drzewa od 150 dolarów do ponad 24 tysięcy przy bardzo dużych drzewach (Peper i in., 2007). Krzewy Ważnym elementem terenów zieleni są krzewy. Łącznie na badanym terenie jest ich 3010 sztuk. Tylko 38 z nich wystepuje w formie pojedynczej, 2370 rośnie w 122 grupach, a 602 krzewy tworzą 16 żywopłotów. Zajmują one łącznie ponad 3600 m 2, w tym 900 m 2 stanowią krzewy w otoczeniu ulic. Jeżeli powierzchnia ulic w pasach drogowych wynosi na tym terenie ponad 13 ha, to widać, jak bardzo niewykorzystane są potencjalne możliwości nasadzeń krzewów. Należy podkreslić natomiast dużą różnorodność gatunkową. Na tym terenie występuje aż 77 różnych gatunków i ich odmian. Najliczniej reprezentowane są rodzaje: irga, berberys, dereń, forsycja, ligustr. Krzewy przyuliczne rosną w znacznie trudniejszych warunkach niż krzewy na terenie osiedlowym i znajduje to odzwierciedlenie w ich stanie zdrowotnym. Ponad połowa krzewów przyulicznych (57%) wykazuje objawy uszkodzeń świadczących o obniżonej kondycji. Na uwagę zasługuje fakt, że w warunkach przyulicznych nie ma krzewów o złym stanie zdrowotnym. Osłabiona kondycja powoduje dość szybkie zamieranie roślin, a zamierające krzewy znajdujące się w sąsiedztwie jezdni są usuwane (il. 15). krzewy w podwórkach krzewy przy ulicach Ilustracja 15. Stan zdrowotny krzewów według powierzchni 44

21 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Pnącza Na badanym terenie istnieje tylko 9 miejsc z pnączami, które należą do 4 najpospoliciej występujących gatunków (tab. 9). Zajmują one powierzchnię 289 m 2. Tabela 9. Skład gatunkowy pnączy i zajmowana przez nie powierzchnia Nazwa polska Nazwa łacińska Powierzchnia [m 2 ] % bluszcz pospolity Hedera helix ,7 winobluszcz Parthenocissus sp ,3 winobluszcz pięciolistkowy Parthenocissus quinquefolia 3 1,0 winorośl Vitis sp. 26 9,0 Pnącza stanowią grupę roślin, która powinna być obiektem większego zainteresowania projektantów i użytkowników zieleni w miastach. Pnącza mogą występować zarówno na płaszczyznach poziomych, zastępując zadarnienia, jak również ze względu na deficyt przestrzeni mogą być w coraz większym stopniu wprowadzane na konstrukcje pionowe. Ponadto, stan zdrowotny pnączy, który oceniany był w stosunku do zajmowanej pionowej powierzchni, był w 54% dobry, w 46% średni, a nie zanotowano wśród nich złego stanu. Kwietniki Zaledwie 135,6 m 2 powierzchni terenu opracowania zajmują kwietniki (35 sztuk). Kwietniki zagospodarowane stanowią 72% ich całkowitej powierzchni (30 kwietników o łącznej powierzchni 97 m 2 ) i 28% to kwietniki niezagospodarowane (5 o łącznej powierzchni 38,6 m 2 ). Kwietniki w postaci różnej wielkości i kształtu pojemników lub wazonów obsadzane są dekoracyjnymi roślinami, najczęściej jednorocznymi, jednak zestaw stosowanych gatunków jest bardzo mało zróżnicowany (najliczniej sadzona jest aksamitka Tagetes sp.). Kwietniki usytuowane w gruncie rodzimym, również w misach chodnikowych łącznie z drzewami, zagospodarowane są roślinami wieloletnimi, jak np. liliowce (Hemerocallis sp.). Powierzchni zajmowana przez kwietniki przy ulicach to 67,4 m 2, a w podwórkach 68,2 m 2. 45

22 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska Trawniki i grunty niezagospodarowane Trawniki i grunty niezagospodarowane występują na łącznej powierzchni m 2 w postaci 151 różnej wielkości płaszczyzn, z czego 113 to płaszczyzny trawników o łącznej powierzchni m 2 i 38 gruntów niezagospodarowanych o łącznej powierzchni m 2. Ponad połowa powierzchni trawników ,2 m 2 (w tym przyulicznych 39%) znajduje się w złym stanie, wymagającym renowacji. Dobry stan zachowania dotyczy m 2 trawników (w tym przyulicznych 46%), a średni 6 201,2 m 2 (w tym przyulicznych 27%) (il. 16). Ilustracja 16. Stan zachowania powierzchni trawników Ilustracja 17. Fragmentacja terenów zieleni (trawników). Powierzchnia łączna trawników w odpowiednich przedziałach wielkości. 46

23 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy Trawniki charakteryzuje niski poziom utrzymania i pielęgnacji, szczególnie na terenach wnętrz osiedlowych. Spośród trawników zakwalifikowanych do renowacji aż 61% jest zlokalizowanych w kwartałach starej zabudowy, obiektach użyteczności publicznej i wnętrzach osiedlowych. Problemem jest również duża fragmentacja terenów zieleni (il. 17), wpływająca zarówno na gorszy rozwój roślinności, większą presję zewnętrzną i trudności pielęgnacji. Prawie połowa ogólnej liczby płaszczyzn (78) to powierzchnie do 100 m 2. Ich powierzchniowy udział w całkowitej powierzchni trawników wynosi jedynie 9%. Płaszczyzn o powierzchni ponad 1000 m 2 jest 14, lecz ich udział w ogólnej powierzchni trawników wynosi 35%. Podsumowanie Struktura i stan badanej roślinności pozwala ocenić jakość zieleni miejskiej, która z kolei jest kluczowym elementem w ocenie przestrzeni publicznej miasta. Zauważalnymi brakami występującymi na terenie objętym monitoringiem jest niewystarczająca liczba drzew dla ponad 27 ha, mały udział krzewów, przy dużym udziale powierzchni niezagospodarowanych i zajętych przez trawniki o bardzo złym stanie utrzymania. Analiza drzewostanu uwidoczniła problemy związane z uszkodzeniami mechanicznymi drzew i niedostateczną formą ich ochrony. Dużym problemem jest wysoka śmiertelność młodych nasadzeń drzew i ich zły stan. Przedstawiony obraz roślinności pokazuje, jak szeroki powinien być zakres niezbędnych działań w celu utrzymania i rozwoju zieleni na tym terenie. W zasadzie brakuje koncepcji optymalnego zagospodarowania terenu z udziałem roślinności. Aby zmienić i poprawić sytuację, konieczne jest stworzenie spójnego programu z zadaniami i koordynacja działań w obrębie podmiotów zarządzających tymi terenami w ich realizacji. Konieczna jest poprawa warunków siedliskowych dla istniejącej roślinności poprzez: stopniową likwidację nawierzchni nieprzepuszczalnych, zastępowanie ich nawierzchniami przepuszczalnymi lub w miarę możliwości powierzchnią naturalną, zastosowanie podłoży strukturalnych oraz systemów antykompresyjnych w trudnych lokalizacjach przyulicznych, wykorzystanie wód opadowych do nawadniania terenów zieleni, 47

24 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska zmniejszenie wpływu prac związanych z naprawą i wymianą instalacji podziemnych i naziemnych poprzez koordynację działań międzybranżowych, stosowanie technologii bez wykopów (tunelowanie) oraz prowadzanie instalacji podziemnych we wspólnych kanałach, co ogranicza powierzchnię zajmowaną przez te instalacje, ułatwia naprawy i wymianę instalacji oraz pozostawia więcej miejsca na wprowadzanie roślinności, zwłaszcza drzew. Przy pracach zagospodarowania terenu ulic powinno się dążyć do uzyskania jak największej powierzchni biologicznie czynnej, zarówno w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, jak i w znaczeniu przyrodniczym, tj. jako powierzchni aktywnie asymilujących poprzez organy roślinne. Należy zwiększać nie tylko powierzchnię przeznaczoną dla roślin, ale zmieścić na tym terenie jak największą biomasę, na jaką pozwalają warunki miejskie (Borowski i Pstrągowska, 2009). Trzeba zatem stworzyć możliwości posadzenia jak największej liczby drzew jako roślin w największym stopniu oddziałujących na środowisko, a także wykorzystać pnącza jako rośliny zdolne do wzrostu na niewykorzystanych powierzchniach architektonicznych (Borowski i Latocha, 2005; Łukasiewicz A. i Łukasiewicz S., 2006). Należy zwiększyć liczbę krzewów i pnączy (okrywowych) i zastępować nimi trudne do utrzymania i wymagające szczególnej pielęgnacji powierzchnie trawników. Stan zieleni miejskiej z pewnością wpływa na poprawę jakości życia mieszkańców, stan środowiska naturalnego, przywrócenie ładu przestrzennego, a także odbudowy więzi społecznych, które są jednym z priorytetów rewitalizacji obszarów miejskich. Badania wykazują korzystny wpływ obecności drzew w środowisku człowieka na redukcję przemocy domowej (Sullivan i Kuo, 1996), spadek kryminalności (Kuo, 2003) i poprawę zdrowia pacjentów w szpitalach (Ulrich, 1984). W dzielnicy, na której obszarze problemy społeczne są wyraźnie widoczne, poprawa jakości przestrzeni publicznej i obecnej w niej roślinności powinna stać się istotna nie tylko ze względów przyrodniczych i estetycznych, ale jako element polityki społecznej. Dla omawianego terenu przewiduje się prowadzenie ciągłych obserwacji stanu zieleni i opracowanie modelowych koncepcji zagospodarowania wybranych fragmentów, przy uwzględnieniu nowoczesnych rozwiązań technicznych oraz nowych technologii. 48

25 Tereny i obiekty zieleni na wybranym obszarze Pragi, dzielnicy Warszawy BIBLIOGRAFIA Balder H., Ehlebracht K., Mahler E., 1997, Strassen Baume, Planen, Pflanzen, Pflegen, 1997, Berlin-Hanover Borowski J., Latocha P., 2006, Dobór drzew i krzewów do warunków przyulicznych Warszawy i miast centralnej Polski. Rocz. Dendrol. 54: Borowski J., Pstrągowska M., 2009, Zieleń Miast i Wsi. Zasadnicze kierunki Kształtowania Zadrzewień Przyulicznych Kalsk Domaradzki K., Sawicki M., Wysocki R., Sawicki P., Sawicka D., 2010, Miejscowy plan Zagospodarowania Przestrzennego Praga Centrum. Dawos Sp. z o.o. Warszawa Domaradzki K., Sawicki M., Wysocki R., Sawicki P., Sawicka D., Skorupki J, Parys S., Użdalewicz Z., 2010, Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Rejonu Dworca Wschodniego. Dawos Sp. z o.o., Warszawa Kondracki J., 1978, Geografia Fizyczna Polski i Regionalna. PWN Kuo F.E., 2003, The Role of Arboriculture in a Healthy Social Ecology. Journal of Arboriculture 29(3): Łukasiewicz A., Łukasiewicz S., 2006, Rola i kształtowanie zieleni miejskiej. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Rejonu Dworca Wschodniego Wykonawcy: dr inż. arch. Krzysztof Domaradzki, arch. Marek Sawicki, arch. Piotr Sawicki, arch. Dorota Sawicka, arch. Rafał Wysocki, mgr Jacek Skorupki, mgr inż. Stefan Parys, mgr inż. Zygmunt Użdalewicz. Projekt opracowany na zlecenie Miasta Stołecznego Warszawy. Dawos Sp. z o.o., Warszawa 2010 Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Rejonu Dworca Wschodniego w Dzielnicach Praga Północ i Praga Południe. Prognoza oddziaływania na środowisko. Opracowanie: mgr Jacek Skorupski. Warszawa 2010 Mikroprogram rewitalizacji dzielnicy Praga-Północ m.st. Warszawy, 2006 Skorupski J., 2010, Prognoza oddziaływania na środowisko. W: Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Rejonu Dworca Wschodniego w Dzielnicach Praga Północ i Praga Południe. Sullivan W.C., Kuo F.E., 1996, Do Trees strengthen urban communities, reduce domestic violence? Arborist News 5(3): Szczepanowska H.B., 2008, Wycena wartości drzew na terenach zurbanizowanych. IGPiM. Warszawa Szczepanowska H.B., Sitarski M., Suchocka M., Sobczynski L., Pstrągowska M., Olizar J., 2012, Ocena funkcjonowania drzew i krzewów w warunkach oddziaływania infrastruktury technicznej miasta. IGPiM, maszynopis Szczepanowska H.B., 2009, Program optymalizacji zagospodarowania poboczy ulic, dróg i autostrad. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa. Maszynopis. Ulrich R.S., 1984., View through a window may influence recovery from surgery. Science 224: EkoNews.com.pl

26 Marek Sitarski, Małgorzata Pstrągowska Greenery areas and objects in a selected area of Praga, a district of Warsaw Abstract The work concerns the identification of biologically active areas and the existing vegetation in the selected area of Praga, and forms an analysis of the results of two programmes: Inventory of street greenery in the area of the Praga Północ district prepared at the request of the Environmental Protection Bureau of the Capital City of Warsaw in 2011, and the research topic conducted by the Institute of Spatial Planning and Housing entitled Evaluation of the functioning of trees and shrubs under the influence of technical infrastructure of the city prepared in Information about the street greenery was expanded by the greenery areas of estate interiors of old and new buildings, as well as the greenery accompanying the public utility buildings. The selected area of monitoring is situated within the boundaries designated by Targowa Street, Zieleniecka Street, Zamojskiego Street, Jagiellońska Street and Solidarności Avenue. The area of monitoring (27 hectares) includes a number of diverse areas and elements characteristic of urban areas, strongly urbanised, which are constantly changing. Adres Autorów dr Marek Sitarski dr Małgorzata Pstrągowska Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa Warszawa, ul. Targowa 45 50