Wybrane zachowania żywieniowe oraz aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych deklarujących palenie papierosów w Powiecie Sokólskim

Transkrypt

1 Szczerbiński Probl KOmunikaty Hig Epidemiol R, Karczewski / Announcement 2010, J. 91(4): Wybrane zachowania żywieniowe oraz aktywność fizyczna młodzieży szkół Wybrane zachowania żywieniowe oraz aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych deklarujących palenie papierosów w Powiecie Sokólskim Selected nutritional behaviors and physical activity of senior high school students declaring cigarette smoking in the Sokolski District Robert Szczerbiński 1/, Jan Karczewski 2/, Joanna Maksymowicz-Jaroszuk 2/ 1/ Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Sokółce 2/ Zakład Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku Cel pracy. Ocena wybranych zachowań żywieniowych i aktywności fizycznej młodzieży szkół ponadgimnazjalnych deklarującej palenie papierosów w pow. sokólskim. Materiał i metoda. Badaniami objęto 107 uczniów szkół ponadgimnazjalnych w pow. sokólskim deklarujących palenie papierosów w wieku lat. Grupę kontrolną stanowiło 107 uczniów szkół ponadgimnazjalnych w pow. sokólskim deklarujących niepalnie papierosów w identycznym wieku jak grupa badana. Zarówno grupa badana jak i grupa kontrolna wyłoniona została na podstawie badań zachowań zdrowotnych obejmujących 796 uczniów w wieku lat uczęszczających do szkół ponadgimnazjalnych w pow. sokólskim. Badania przeprowadzono w miesiącach marzec kwiecień w roku szkolnym 2005/2006 metodą sondażu diagnostycznego za pomocą anonimowego kwestionariusza ankiety. Wyniki. Wykazano wiele nieprawidłowości w zachowaniach żywieniowych badanej młodzieży, a w szczególności zbyt małą regularność spożywania posiłków, rzadkie spożywanie warzyw, owoców, mleka i jego przetworów oraz częste spożywanie słodyczy i napojów typu soft drinks. Stwierdzono, że poziom aktywności fizycznej młodzieży palącej papierosy był istotnie statystycznie niższy w porównaniu z młodzieżą deklarującą niepalenie papierosów. Słowa kluczowe: młodzież paląca papierosy, zachowania żywieniowe, aktywność fizyczna Aim. To estimate selected nutritional behaviors and physical activity of senior high school students declaring cigarette smoking in the Sokolski district. Material and method. The research comprised 107 senior high school students from the Sokolski District declaring cigarette smoking, aged years. The control group consisted of 107 senior high school students in the Sokolski District declaring non-smoking. Members of the research and the control group were of similar age. Both the research group and the control group were chosen on the grounds of research on health behaviors including 796 senior high school students aged between 17 to 19 years of the Sokolski district. The research covered the period from March to April of the school year 2005/2006 with the method of a diagnosing poll with an anonymous questionnaire. Results. There were found numerous irregularities in nutritional behaviors of the researched youth, especially irregularity of meals, infrequent consumption of vegetables, fruit, milk and dairy products. Sweets soft drinks were consumed very often. The level of physical activity of smoking youth was considerably lower in comparison with the non-smoking youth. Key words: cigarette-smoking youth, nutritional behaviors, physical activity Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence prof. dr hab. n. med. Jan K. Karczewski Zakład Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, ul. Mickiewicza 2c, Białystok tel , higiena@amb.edu.pl Wstęp Palenie tytoniu stanowi poważny czynnik ryzyka dla zdrowia ludzi. Jest przyczyną wielu schorzeń, iż stanowi główny element pierwotnej prewencji we wszystkich krajach europejskich. Według WHO około 500 milionów osób obecnie żyjących umrze z powodu chorób związanych z paleniem tytoniu, a ponad połowa z nich to obecnie żyjące dzieci i młodzież [1,2]. Rozpowszechnienie palenia papierosów od początku lat dziewięćdziesiątych ulega stabilizacji. Od końca poprzedniej dekady grupa młodzieży regularnie palącej papierosy nie uległa zmianie (w roku %, w %), ale zmalała liczba uczniów całkowicie niepalących z 54% do 50% [3]. Dodatkowymi czynnikami oddziaływującymi na organizm człowieka są między innymi dieta i aktywność fi-

2 690 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): zyczna. Odpowiednio zbilansowana dieta palaczy, zawierająca więcej witamin antyoksydacyjnych, wit. B 12, folianów, cynku, wapnia, żelaza oraz błonnika wiąże się z tym, iż powinni spożywać więcej warzyw owoców i przetworów mlecznych w celu zniwelowania negatywnych skutków nikotyny [4]. Adekwatny do wieku i sprawności fizycznej wysiłek fizyczny powiązany z innymi elementami zdrowego stylu życia ma pozytywny wpływ na utrzymanie masy ciała, właściwej masy kostnej, zmniejsza ryzyko chorób układu sercowo naczyniowego, obniża ciśnienie tętnicze krwi, modyfikuje gospodarkę lipidową, ponadto poprawia samopoczucie [5,6]. Cel pracy Ocena wybranych zachowań żywieniowych oraz aktywności fizycznej młodzieży ponadgimnazjalnej palącej papierosy w pow. sokólskim. Materiał i metody Badaniami objęto 107 uczniów szkół ponadgimnazjalnych w pow. sokólskim deklarujących palenie papierosów, w tym: 64 chłopców w wieku lat i 43 dziewcząt w wieku lat. Za osoby palące papierosy uznano te, które w ankiecie deklarowały palenie codziennie oraz co najmniej raz w tygodniu, ale nie codziennie. Grupę kontrolną stanowiło 107 uczniów szkół ponadgimnazjalnych w pow. sokólskim deklarujących niepalnie papierosów, w tym: 64 chłopców i 43 dziewcząt w identycznym wieku jak grupa badana. Zarówno grupa badana jak i grupa kontrolna wyłoniona została na podstawie badań zachowań zdrowotnych obejmujących 796 uczniów w wieku lat uczęszczających do szkół ponadgimnazjalnych w pow. sokólskim. Wśród respondentów było 367 chłopców, w tym: w wieku 17 lat 141, w wieku 18 lat 112, w wieku 19 lat 114 oraz 429 dziewcząt, w tym: w wieku 17 lat 126, w wieku 18 lat 160, w wieku 19 lat 143. Respondenci dobrani zostali w sposób losowy. Badania przeprowadzono w miesiącach marzec kwiecień w roku szkolnym 2005/2006 metodą sondażu diagnostycznego za pomocą anonimowego kwestionariusza ankiety. Ankieta zawierała następujące pytania dotyczące: 1) Jak często zwykle zjadasz w dniach szkolnych: śniadanie (pierwszy posiłek) tzn. coś więcej niż szklankę mleka, herbaty lub innego napoju? obiad w środku dnia i kolację wieczorem tzn. coś więcej niż napój lub przekąska? 2) Czy zjadłeś lub będziesz jadł dziś w szkole drugie śniadanie lub obiad? 3) Ile razy w tygodniu zwykle zjadasz owoce, warzywa, mleko i przetwory mleczne, pijesz coca-colę lub inne napoje słodzone gazowane? 4) W ilu spośród ostatnich 7 dni i w typowym tygodniu poświęciłeś na aktywność fizyczną (w tym lekcje wf) łącznie 60 min. dziennie? 5) Czy próbowałeś(aś) palić papierosy? 6) Ile miałeś (aś) lat jak próbowałeś(aś) palić papierosy? 7) Jak często obecnie palisz papierosy oraz jaka jest liczba wypalanych papierosów? Do oceny aktywności fizycznej posłużono się testem przesiewowym opracowanym przez Prochaskę, Salisa i Longa polegającym na pomiarze 60 min Umiarkowanej do Intensywnej Aktywności Fizycznej UIAF (średnia liczba dni w tygodniu w którym respondent przeznaczył na aktywność fizyczną co najmniej 60 mim. dziennie liczba dni co najmniej 5 oznacza aktywność fizyczną wystarczającą, zaspakajającą potrzeby młodzieży) [7]. Analizę statystyczną wyników wykonano z zastosowaniem pakietu komputerowego Statistica v Do analizy danych wykorzystano nieparametryczny test c 2 z poprawką Yatesa, przyjmując poziom istotności p=0,05. Wyniki Wyniki badań dotyczące porównania grupy młodzieży ponadgimnazjalnej palącej papierosy z grupą kontrolną, ze względu na częstość spożywania podstawowych posiłków w dniach szkolnych zestawiono w tabeli I. Stwierdzono statystycznie istotne różnice między badanymi grupami dla częstości spożycia podstawowych posiłków w dniach szkolnych 5 dni w tygodniu i wcale. Młodzież paląca papierosy istotnie statystycznie częściej nie jadła wcale podstawowych posiłków (śniadań, obiadów i kolacji) niż młodzież z grupy kontrolnej. Również w rozbiciu na płeć chłopcy palący papierosy istotnie częściej nie jedli wcale podstawowych posiłków niż chłopcy z grupy kontrolnej. Natomiast spożywanie podstawowych posiłków z częstością 5 dni w tygodniu było istotnie rzadsze przez młodzież ogółem jak i chłopców z grupy badanej w porównaniu z grupą kontrolą, zaś obiadów również wśród dziewcząt. Spożycie w dniu badania II śniadań lub obiadów w grupie kontrolnej było istotnie wyższe niż w grupie osób palących, podobną prawidłowość zaobserwowano w grupie chłopców. Porównanie częstości spożywania wybranych grup środków spożywczych pomiędzy grupą badaną a kontrolną przedstawia tabela II. Częstość spożywania środków spożywczych będących źródłem witamin antyoksydacyjnych (warzyw i owoców) w ciągu tygodnia była wyższa w grupie kontrolnej w porównaniu z grupą badaną, przy czym różnice istotne statystycznie stwierdzono dla częstości spożycia warzyw 5-6 dni w tygodniu oraz < niż raz w tygodniu. Również częstość spożycia mleka i jego przetworów w ciągu tygodnia była wyższa w grupie

3 Szczerbiński R, Karczewski J. Wybrane zachowania żywieniowe oraz aktywność fizyczna młodzieży szkół Tabela I. Spożywanie podstawowych posiłków w dniach szkolnych przez młodzież szkół ponadgimnazjalnych deklarujących palenie papierosów w pow. sokólskim Table I. Consumption of essential meals during school days by senior high school students declaring cigarette smoking in the Sokolski District rodzaj posiłków i liczba dni /meals and number of days młodzież paląca papierosy % (grupa badana) /smokers młodzież niepaląca papierosów % (grupa kontrolna) /Non-smokers Ogółem/total Chłopcy/boys Dziewczęta/girls ogółem chłopcy dziewczęta Śniadanie/breakfast Wcale/ none 19,63A 20,31B 18,6 6,54A 3,2B 11, dni/ days 15,89 12,5 20,93 10,28 10,94 9,3 3-4 dni 11,21 10,94 11,63 9,34 9,37 9,3 5 dni 53,27A 56,25B 48,84 73,83A 76,56B 69,77 Obiad/ dinner wcale 14,95A 15,62 13,95 2,8A 0 6, dni 14,95 14,06 16,28 7,48 7,81 6, dni 14,95 10,94 20,93 11,21 9,37 13,95 5 dni 55,14A 59,37B 48,84C 78,5A 82,81B 72,09C Kolacja/ supper wcale 20,56A 18,75 23,25 4,67A 0 11, dni 9,34 7,81 11,63 9,34 9,37 9,3 3-4 dni 11,21 10,94 11,63 11,21 9,37 13,95 5 dni 58,88A 62,5B 53,49 74,77A 81,25B 65,12 Spożycie w dniu badania II śniadania lub obiadu /consumption of lunch or dinner during the interview day A, B, C różnice istotne statystycznie 52,34A 48,44B 58,14 74,77A 75,0B 74,42 Tabela II. Częstość spożywania wybranych grup środków spożywczych w tygodniu przez młodzież szkół ponadgimnazjalnych deklarującej palenie papierosów w pow. sokólskim Table II. Frequency of consumption of selected food groups weekly by senior high school students declaring cigarette smoking in the Sokolski District liczba dni w tygodniu /number of week days młodzież paląca papierosy % (grupa badana) /smokers młodzież niepaląca papierosów % (grupa kontrolna) /non-smokers Ogółem/total Chłopcy/boys Dziewczęta/girls ogółem chłopcy dziewczęta Warzywa /vegetables < niż raz w tygodniu /< than once a week 15,89A 15,62B 16,28 3,74A 3.12B 4, dni/ days 31,77 34,37 27,91 21,49 23,44 18,6 3-4 dni 22,43 23,44 20,93 28,04 29,69 25, dni 11,21A 12,5 9,3 22,43A 21,87 23,25 Codziennie /everyday 18,69 14,06 25,58 24,3 21,87 27,91 Owoce /fruit < niż raz w tygodniu 7,48 10,94 2, dni 22,43 23,44 20,93 18,69 21,87 13, dni 25,23 21,87 30,23 28,04 31,25 23, dni 22,43 26,56 16,28 24,3 23,44 25,58 codziennie 22,43 17,19 30,23 28,97 23,44 37,21 mleko i przetwory /milk and dairy products < niż raz w tygodniu 12,15 10,94 13,95 5,61 4,69 6, dni 28,04 25,0 32,56 18,69 17,19 20, dni 22,43 21,87 23,25 25,23 26,56 23, dni 16,82 18,75 13,95 19,63 20,31 18,6 codziennie 20,56 23,44 16,28 30,84 31,25 30,23 Słodycze /sweets < niż raz w tygodniu 6,54 3,12 11,63 6,54 4,69 9,3 1-2 dni 14,02 7,81B 23,25 21,49 21,87B 20, dni 22,43 26,56 16,28 30,84 32,81 27, dni 24,3 28,12 18,6 16,82 15,62 18,6 codziennie 32,71 34,37 30,23 24,3 25,0 23,25 coca cola i inne napoje słodzone gazowane /carbonated soft drinks < niż raz w tygodniu 11,21 4,69 20,93 21,49 12,5 34, dni 14,95A 10,94B 20,93 31,77A 29,69B 34, dni 14,02 12,5 16,28 19,63 25,0 11, dni 21,49 28,12 11,63 13,08 15,62 9,3 codziennie 38,32A 26,17B 30,23C 14,02A 17,19B 9,3C A, B, C różnice istotne statystycznie

4 692 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): kontrolnej niż w grupie przypadków, niemniej jednak w niniejszej analizie różnice nie były istotne statystycznie. Natomiast odsetek młodzieży spożywającej słodycze w ciągu tygodniu z różną częstością był identyczny w obydwu grupach, przy czym w rozbiciu na płeć odsetek chłopców z grupy badanej był niższy niż z grupy kontrolnej (różnice istotne statystycznie dla częstości spożycia 1-2 dni w tygodniu), zaś wśród dziewcząt odsetek ten był wyższy. Spożywanie słodyczy codziennie oraz 5-6 dni w tygodniu obserwowano częściej w grupie osób palących niż niepalących, nie mniej jednak różnice te nie były istotne statystycznie. Częstość spożywania napojów typu coca cola i innych napojów słodzonych gazowanych w trakcie tygodnia była wyższa wśród młodzieży palącej papierosy niż wśród młodzieży deklarującej niepalenie papierosów, przy czym dla częstości spożywania 1-2 dni w tygodniu młodzież z grupy kontrolnej w tym chłopcy istotnie statystycznie częściej spożywała tego typu napoje niż z grupy badanej, zaś codziennie istotnie statystycznie częściej, w tym chłopcy i dziewczęta z grupy badanej. Porównanie aktywności fizycznej wyrażonej wskaźnikiem UIAF młodzieży palącej papierosy z grupą kontrolą przedstawia tabela III. Odsetek uczniów o wystarczającym poziomie aktywności (UIAF 5 i więcej ) stwierdzono jedynie u 24,3% młodzieży palącej papierosy i u 38,32% młodzieży niepalącej papierosy różnice istotne statystycznie. W rozbiciu na płeć poziom aktywności fizycznej UIAF od 5 do 7 był istotnie statystycznie niższy u młodzieży palącej papierosy niż młodzieży niepalącej papierosów. U co trzeciego nastolatka palącego papierosy wskaźnik UIAF był bardzo niski (0-2,5). Odsetek młodzieży palącej papierosy o tym poziomie aktywności fizycznej zarówno wśród chłopców jak i dziewcząt był wyższy niż w grupie kontrolnej, przy czym różnice te nie były istotne statystycznie. Dyskusja Wyniki niniejszej pracy wykazały zachowania żywieniowe badanej subpopulacji charakteryzujące się wieloma nieprawidłowościami, a w szczególności zbyt małą regularnością spożywania posiłków, rzadkim spożyciem warzyw, owoców, mleka i jego przetworów oraz częstym spożywaniem słodyczy i napojów typu soft drink. Częstsze spożywanie warzyw, owoców i produktów mlecznych przez osoby palące papierosy mogłoby ograniczyć ryzyko występowania niektórych chorób [4]. Wyniki badań przedstawionych w piśmiennictwie wykazują, że spożycie składników odżywczych oraz wskaźniki stanu odżywienia osób palących są zróżnicowane. Badania Kwaśniewskiej i wsp. [8] oraz Dallongevile i wsp. [9] wykazały znacznie gorsze jakościowo zwyczaje żywieniowe palaczy niż osób niepalących. Dieta palaczy dostarczał więcej energii, tłuszczu całkowitego, nasyconych kwasów tłuszczowych, cholesterolu natomiast mniej WNKT, błonnika, witaminy C, witamin E oraz beta karotenu. Wyniki badań Dziudy-Gorzkowskiej i wsp. [10] spożycia witamin antyoksydacyjnych (wit. A, E, C i beta-karotenu) przez młodzież eksponowaną na dym tytoniowy wykazywały tendencję do niższego ich spożycia w diecie w porównaniu do młodzieży nie eksponowanej i biernie palącej. Natomiast Finglas [11] oraz Hampl [12] stwierdzili, że spożycie składników odżywczych przez osoby czynnie palące tytoń nie różni się istotnie od osób biernie palących i nie eksponowanych, jednakże stężenie witamin antyoksydacyjnych w surowicy krwi czynnych palaczy jest zdecydowanie niższe [13,12,14]. Zmian zwyczajów żywieniowych palaczy można upatrywać między innymi obniżeniem wrażliwości na smak słodki, gorzki i tłuste potrawy [15]. Konsekwencją niewłaściwie zbilansowanej diety osób palących jest ich stan odżywienia. Prezentowane wynik badań w piśmiennictwie nie są jednoznaczne, niektóre doniesienia wykazują, że czynni palacze charakteryzują się niższą wartością wskaźnika wagowo-wzrostowego BMI [16] oraz niższą zawartością masy tłuszczowej w organizmie [10] w porównaniu do osób nie palących, inne zaś nie wykazują różnic w masie ciała [17]. Uzyskane wyniki badań zarówno młodzieży deklarującej jak i niepalącej papierosów wykazują niską aktywność fizyczną, przy czym młodzież paląca pa- Tabela III. Aktywność fizyczna młodzieży szkół ponadgimnazjalnych deklarującej palenie papierosów w pow. sokólskim Table III. Physical activity of senior high school students declaring cigarette smoking in the Sokolski District Wskaźnik aktywności fizycznej młodzież paląca papierosy % (grupa badana)/smokers młodzież niepaląca papierosów % (grupa kontrolna)/non-smokers UIAF/Physical activity index Ogółem/total Chłopcy/boys Dziewczęta/girls Ogółem Chłopcy Dziewczęta 0 2,5 34,58 29,69 41,86 22,43 20,31 25,58 3 4,5 41,12 48,44 30,23 39,25 35,94 44, ,3A 21,87B 27,91 38,32A 43,75B 30,23 A, B różnice istotne statystycznie

5 Szczerbiński R, Karczewski J. Wybrane zachowania żywieniowe oraz aktywność fizyczna młodzieży szkół pierosy istotnie statystycznie częściej prezentuje taką postawę niż osoby niepalące. Badania innych autorów [18,19] wykazują u młodzieży również niewystarczającą aktywność fizyczną oraz dużą dysproporcję między aktywną a bierną formą spędzania wolnego czasu [20]. Jest to o tyle niepokojące, że w okresie młodzieńczym utrwalane są zachowania prozdrowotne w tym kształtowanie nawyków aktywnego stylu życia, co ma istotne znaczenie dla zdrowia w wieku dojrzałym. Wnioski 1. Wykazano wiele nieprawidłowości w zachowaniach żywieniowych badanej młodzieży, a w szczególności zbyt małą regularność spożywania posiłków, rzadkie spożywanie warzyw, owoców, mleka i jego przetworów oraz częste spożywanie słodyczy i napojów typu soft drinks. 2. Stwierdzono, że poziom aktywności fizycznej młodzieży palącej papierosy był niższy w porównaniu z młodzieżą deklarującą niepalenie papierosów. Piśmiennictwo / References 1. US Department of Health and Human Services Preventing tobacco use among young people: A report of the Surgeon General Atlanta, Georgia: US Department of Health and Human Services, Public Health Service, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health. 2. Zatoński W, Przewoźniak K. Rozwój w praktyce. Przeciwko epidemii. Działania rządów a ekonomika ograniczenia konsumpcji tytoniu. Publikacja Banku Światowego. Waszyngton D.C. Edycja Polska Medycyna Praktyczna, Kraków Świątkiewicz G. Młodzież a substancje psychoaktywne. Komunikat z badań. Warszawa Nazarewicz R, Babicz-Zielińska E. Wpływ palenia tytoniu na zdrowie i preferencje żywieniowe palaczy. Brom Chem Toksykol 2000, 33,3: Kołucka S, Ruszkowska J, Drygas W. Aktywność fizyczna, wciąż niedoceniany element profilaktyki zdrowotnej. Pol Med Rodzin 2002, 4(4): O,Keefe J, Nelson J, Harris W. Zmiana stylu życia a zapobieganie chorobie wieńcowej. Medycyna po Dyplomie 1997, 5(6): Prochaska JJ, Sails JF, Long B. A physical activity screening measure for use with adolescents in primary care. Arch Paediat Adolesc Med 2001, 155: Kwaśniewska M i wsp. Zachowania zdrowotne związane z paleniem tytoniu i odżywianie w reprezentatywnej próbie mieszkańców Łodzi. Czynniki Ryzyka 2001, 1-2: Dallongeville J, Marecaux N, et al. Cigarette smoking is associated with unhealthy patterns of nutrient intake: a meat-analysis. J Nutr 1998, 128, 9: Dziuda-Gorzkowska M, Figwer M, Grzybowski A. Spożycie witamin antyoksydacyjnych przez młodzież eksponowaną na dym tytoniowy. Żyw Człow Metab 2005, 32, supl. 1: Finglas P.M, Bailey A, Walker A, et al. Vitamin C intake and plasma ascorbic acid concentration in adolescents. Br J Nutr 1993, 69,2: Hampl JS, Taylor CA, Johnston CS. Intakes of vitamin C, vegetables and fruits: which schoolchildren are at risk! J Am Coll Nutr 1999, 18, 6: Alberg A. The influence of cigarette smoking on circulating concentrations of antioxidant micronutrients. Toxicology 2002, 180, 2: Trobs M, Renner T, Scherer G, et al. Nutrition, antioxidants and risk factor profile of nonsmokers passive smokers and smokers of the Prevention Education Program (PEP) in Nuremberg, Germany. Prev Med 2002, 3, 6: Kawachi I, Troisi R, Rotnizky A. Can physical activity minimize Wright gain In woman after smoking cessation. Am J Public Health 1996, 86, 7: Hofstetter A, Schutz Y, Jequier E, et al. Increased 24 hour energy expediture in cigarette smokers. N Engl J Med 1986, 314: Istvan JA, Nides MA, Biust AS, et al. Salivary cotinine, frequency of cigarette smoking, and body mass index: findings at baseline in the lung health study. Am J Epidemiol 1994, 139: Czabak-Grabacz R, Skibniewska A, Mazurkiewicz P, Wisowska A. Higiena wypoczynku studentów III roku Wydziału Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu. Roczn PZH 2002, 53: Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC Zdr Publ 2004, 114(2): Dziuda-Gorzkowska MR, Grzybowski A. Wybrane wskaźniki antropometryczne w grupie młodzieży eksponowanej na dym tytoniowy. Żyw Człow Metab 2001, 28, supl: