GOSPODARCZE WYKORZYSTANIE PRZYRODNICZYCH OBSZARÓW CHRONIONYCH W STREFIE GÓRSKIEJ (NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO) WEDŁUG ZASAD EKOROZWOJU

Transkrypt

1 OPERA CORCONTICA 37: , 2000 GOSPODARCZE WYKORZYSTANIE PRZYRODNICZYCH OBSZARÓW CHRONIONYCH W STREFIE GÓRSKIEJ (NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO) WEDŁUG ZASAD EKOROZWOJU Economic usage of natural protected areas in the mountain regions according to the rules of sustainable development (on the examples of the Lower Silesia) ZIELIŃSKA ANETTA Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wydział Gospodarki Regionalnej i Turystyki w Jeleniej Górze, ul. Nowowiejska 3, Jelenia Góra, PL Główną funkcją przyrodniczych obszarów chronionych jest ochrona zasobów przyrody przed ich degradacją, niewłaściwym gospodarowaniem. Funkcja to może być przestrzega na, jeżeli na terenie przyrodniczych obszarów chronionych będzie realizowana działalność gospodarcza zgodna z zasadami ekorozwoju, na przykład eko i agroturystyka, rolnictwo ekologiczne. Z przyrodniczych obszarów chronionych można czerpać korzyści nie tylko ekologiczne, ale także ekonomiczne lub społeczne. Main goal of the rural protected areas is to protect natural resources from degradation and save them from not being properly used. The goal may be achieved if the economic activity will be proceded according to the rules of the sustainable development in the protected area, for example ecotourism, ecological agriculture and agrotourism. From the natural protected areas we may not only take ecological adventage but also economic and social one. Słowa kluczowe: ekorozwój, przyrodnicze obszary chronione, eko i agroturystyka, rolnictwo ekologiczne Keywords: sustainable development, natural protected areas, ecotourism, ecological agriculture, agrotourism Rozwój zrównoważony (sustainable development) jest w języku polskim utożsamiamy z ekoroz wojem. Ekorozwój to wszelkie działania, które poprawiają warunki życia człowieka na Ziemi, nie powodując degradacji środowiska przyrodniczego (KOZŁOWSKI S., 1985). Główną zasadą ekorozwoju jest takie gospodarowanie, w którym eksploatacja zasobów naturalnych nie prowadzi do destrukcji środowiska przyrodniczego, pozwalając równocześnie na zaspokojenie potrzeb tak dla obecnych, jak i przyszłych pokoleń. Przyrodniczymi obszarami chronionymi są cztery kategorie: rezerwaty przyrody, parki narodowe, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu (PTASZYCKA JACKOWSKA D., BARANOWSKA JANOTA M., 1987). Istotą gospodarowania w przyrodniczych obszarach chronionych powinno być dostosowanie struktury i intensywności gospodarki do kryteriów wynikających z walorów przyrodniczych. Nieprzekraczalną granicą rozwoju wielu dziedzin gospodarki w badanych terenach musi stać się naturalna pojemność przyrodniczych ekosystemów, przestrzeganie powiązań ekologicznych i eliminacja sytuacji ekologicznie konfliktowych. Wielofunkcyjność oraz naturalna kolizyjność funkcji gospodarczych ze 650

2 środowiskiem przyrodniczym prowadzi z reguły do powstawania sytuacji konfliktowych, dlatego też prawdopodobieństwo ich pojawienia się należy zminimalizować lub całkowicie zlikwidować. Na terenie przyrodniczych obszarów chronionych dominującą rolę pełni oczywiście samo środowisko przyrodnicze, które nakłada na wszystkie działające tam podmioty obowiązek podporządkowania wszelkiej prowadzonej działalności funkcji ochronnej, nie musi to jednak oznaczać rezygnacji z aktywności gospodarczej na badanych obszarach. Tereny te powinny być traktowane jako obszary wdrożeń nowych metod i środków planowania przestrzennego oraz programowania, realizacji i kontroli działalności gospodarczej zgodnej z zasadami ekorozwoju. W przypadku ekorozwoju działalność gospodarcza nie może wywierać niekorzystnego wpływu na środowisko przyrodnicze. Zależność między środowiskiem przyrodniczym i ekorozwojem musi być cyklem zamkniętym, pozwalającym na pozostawienie przyszłym pokoleniom środowiska przyrodniczego w stanie prawie nienaruszonym. Główną funkcją obszarów chronionych jest ochrona zasobów przyrody przed ich degradacją, niewłaściwym użytkowaniem, jak również stworzenie odpowiednich warunków zapewniających rozwój poszczególnych gatunków zwierząt oraz roślin i ich zbiorowisk. Główne cele stojące przed systemem obszarów chronionych to: zapewnienie warunków samoregulacji procesów przyrodniczych i koniecznej równowagi środo wiska, utrzymanie warunków klimatycznych oraz naturalnego reżimu hydrologicznego i hydrogeologicznego, zapewnienie odpowiednich warunków rozwoju szaty roślinnej i możliwości produkcji zdrowej żywności, zapewnienie warunków rekreacji i turystyki (BORYS T., 1994). W ustawie o ochronie przyrody z 1991 r. zostały przedstawione ramowe zasady użytkowania obszarów chronionych i dopuszczalne formy działalności gospodarczej. Można to zdefiniować za pomocą dwóch zasad: 1. Ścisłe dostosowanie form i intensywności działalności człowieka do naturalnych możliwości środowiska przyrodniczego. 2. Konieczność respektowania ograniczeń w działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 114, poz. 492). W wyżej wymienionej ustawie w art. 37 przedstawiona została lista ograniczeń i zakazów na obszarze objętym ochroną, liczy ona 23 pozycje. Organ ustanawiający przyrodniczy obszar chroniony indywidualnie wybiera z wyżej wymienionej listy te pozycje, które uważa za stosowne. W rezultacie oznacza to, że skala ograniczeń gospodarczych nie jest jednoznacznie wyznaczona przez rodzaj przyrodniczego obszaru chronionego, ale raczej przez odpowiedni organ administracyjny, który często traktuje listę wybiórczo i wykorzystuje tylko niektóre spośród jej pozycji, albo wręcz nie wykorzystuje jej wcale (ZIELIŃSKA A., 2000). Najostrzejsze rygory ochronne stosowane są w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, umiarkowane w parkach krajobrazowych oraz w otulinach parków narodowych i rezerwatów przyrody, a najbardziej liberalne na obszarach chronionego krajobrazu i w otulinach parków krajobrazowych (DUBEL K., 1998). W przyrodniczych obszarach chronionych najpopularniejszymi, możliwymi do realizacji dziedzinami gospodarki zgodnymi z zasadami ekorozwoju są: eko i agroturystyka, rolnictwo ekologiczne, W strefie górskiej na terenie województwa dolnośląskiego znajdują się następujące przyrodnicze obszary chronione, w których można prowadzić wyżej wymienioną działalność gospodarczą: Karkonoski Park Narodowy, Park Narodowy Gór Stołowych, 651

3 Rudawski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Doliny Bobru, Park Krajobrazowy Chełmy, Książański Park Krajobrazowy, Śleżański Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Gór Sowich, Śnieżnicki Park Krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu. W rezerwatach przyrody, według ustawy o ochronie przyrody, nie może być prowadzona żadna działalność gospodarcza. Dla przyrodniczych obszarów chronionych jednym z preferowanych kierunków działalności jest niewątpliwie turystyka. Dziedzina ta jest ściśle związana z obszarami chronionymi, ponieważ tam są najcenniejsze zasoby i walory środowiska przyrodniczego i kulturowego człowieka. Obszary te powinny z jednej strony podlegać szczególnej ochronie, ale z drugiej zaś powinny stwarzać szansę rozwoju społeczno gospodarczego lokalnym społecznościom. W celu stworzenia harmonii pomiędzy obszarami przyrodniczo cennymi a rozwojem turystyki należy przestrzegać, aby formy ruchu turystycznego i ich intensywność były dostosowane do określonych granic chłonności i pojemności turystycznej danego obszaru. Turystyka może być istotnym źródłem dochodów budżetów gminnych, jak również czynnikiem aktywizującym gminy. Stwarza ona możliwości zatrudnienia, stymuluje rozwój innych dziedzin gospodarczych, takich jak: usługi noclegowe, żywieniowe, kulturalne, transport, handel i wiele innych. Wskazanymi formami turystyki na przyrodniczych obszarach chronionych są: eko i agroturystyka. Ekoturystyka polega na spędzaniu wolnego czasu w środowisku przyrodniczym (w parkach narodowych, rezerwatach przyrody, parkach krajobrazowych, obszarach chronionego krajobrazu), której rozwój przebiega w harmonii z uwarunkowaniami przyrodniczymi i samoregulacją przyrodniczą w sposób nie powodujący jego destrukcji. W ostatnich latach dużym zainteresowaniem turystów cieszy się agroturystyka. Jest to forma turystyki, która odbywa się w środowisku wiejskim o niezurbanizowanej zabudowie, tradycyjnych strukturach społecznych, atmosferze lokalności, polegająca na osobistych kontaktach i związana jest ona z rolnictwem i funkcjonującym gospodarstwem rolnym. Przeprowadzono analizę gospodarstw prowadzących ekoturystykę na podstawie danych Stowa rzyszenia ECEAT Poland, z której wynika, że w Polsce na sezon 1999/2000 zarejestrowano 128 gospodarstw ekoturystycznych (EKOTURYSTYKA..., 2000). Z przedstawionych danych wynika, że 83 gospodarstwa są położone na terenie przyrodniczych obszarów chronionych, co stanowi 64,8 % z ogólnej liczby badanych gospodarstw ekoturystycznych. W tym w badanej strefie górskiej jest 20 takich gospodarstw, a w przyrodniczych obszarach chronionych leży 12 gospodarstw: 4 w parkach krajobrazowych, 8 na obszarach chronionego krajobrazu. Na podstawie tych rezultatów stwierdzono, że 60 % badanych gospodarstw leży na terenie przyrodniczych obszarów chronionych. Natomiast gospodarstw prowadzących agroturystykę jest w Polsce ogólnie 667 (POLSKA ATLAS..., 2000). Na potrzeby niniejszej pracy ukazano zależność położenia gospodarstw prowadzących agroturystykę z przyrodniczymi obszarami chronionymi, z której wynika, że 524 gospodarstw agroturystycznych leży na badanych obszarach. Stanowi to 78,6 % wszystkich badanych gospodarstw ekoturystycznych. Natomiast w strefie górskiej znajduje się 67 gospodarstw, z czego 42 leży na terenie przyrodniczych obszarów chronionych: 11 w parkach narodowych, 17 w parkach krajobrazowych i 14 na obszarach chronionego krajobrazu. Z powyższych rezultatów wynika, że gospodarstw agroturystycznych leżących na terenie przyrodniczych obszarów chronionych jest 62,7 %. Te formy turystyki mogą być uprawiane indywidualnie lub w niewielkich grupach. Turysta udający się na wędrówkę przyrodniczą powinien przestrzegać zasad zachowania się na przyrodniczym szlaku, aby nie stwarzać zagrożenia dla przyrody (roślin i zwierząt). Taka działalność turystyczna umożliwia mieszkańcom wsi żyjących na terenie obszarów chronionych uzyskanie dodatkowych dochodów, jak 652

4 również nowych miejsc pracy. Oferta wypoczynku w przyrodniczych obszarach chronionych musi być odpowiednio przygotowana pod względem bazy noclegowej, żywieniowej i zaplecza rekreacyjno sportowego, które nie będzie zagrażać środowisku przyrodniczemu. Drugą, ważną dziedziną gospodarki w przyrodniczych obszarach chronionych jest rolnictwo ekologiczne, które jest systemem gospodarowania rolniczego o możliwie zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, oparte na naturalnych środkach, bez stosowania chemicznych środków produkcji (tj. nawozy, środki ochrony roślin) (SOŁTYSIAK U., 1995). System rolniczy w przyrodniczych obszarach chronionych musi w pierwszej kolejności chronić naturalne procesy ekologiczne i stabilność ekosystemów, nawet kosztem ograniczenia produkcji rolnej. Ekologiczny sposób gospodarowania to nie tylko produkcja zdrowej żywności, ale także ochrona środowiska przyrodniczego dla przyszłych pokoleń i zdrowie konsumentów. Rolnictwo ekologiczne wiąże się z dużym nakładem pracy, co daje mieszkańcom wsi nowe miejsca pracy (powoduje to lepsze wykorzystanie nadwyżek zasobów siły roboczej w rolnictwie), zmniejsza się ilość stosowanych środków plonotwórczych pochodzenia przemysłowego (zmniejszenie kosztów produkcji rolnej). Dziedzina ta stwarza dla Polski nowe możliwości konkurowania na rynkach żywnościowych krajów Unii Europejskiej. Metoda ekologicznego gospodarowania w przyrodniczych obszarach chronionych może wpłynąć na rozwój innych dziedzin życia, takich jak drobne przetwórstwo, tworzenie sieci dystrybucji, systemu znakowania i kontroli, informacja na temat zdrowej żywności i promocja produktów ekologicznych. Na podstawie przeprowadzonej analizy gospodarstw ekologicznych stwierdzono, że atest EKOLAND u w Polsce otrzymały 174 gospodarstwa ekologicznego na okres od 1. września 1999 r. do 31. sierpnia 2000 r. (WYKAZ ADRESOWO TOWAROWY..., 1999). Natomiast ilość gospodarstw ekologicznych położonych na terenie przyrodniczych obszarów chronionych wynosi 98 gospodarstw, co stanowi 56,3 % ogólnej liczby gospodarstw ekologicznych. W strefie górskiej jest tylko 6 takich gospodarstw, w tym 5 leży w przyrodniczych obszarach chronionych: 1 w parku krajobrazowym, 4 na obszarach chronionego krajobrazu stanowi to 83,3 % badanych gospodarstw ekologicznych. Na podstawie powyższych rezultatów można postawić wniosek, że występuje bardzo istotna zależność miedzy lokalizacją gospodarstw eko agroturystycznych i ekologicznych a przyrodniczymi obszarami chronionymi. Najatrakcyjniejsze dla badanych gospodarstw są obszary chronionego kra jobrazu, na co z pewnością wpływają mniejsze rygory prawne, według których można prowadzić na tych obszarach, bez większych ograniczeń, badane działalności gospodarcze. PODSUMOWANIE Środowisko przyrodnicze należy chronić, ponieważ ochrona jest koniecznością ekonomiczną. Jednakże należy zdawać sobie również sprawę z faktu, że z przyrodniczych obszarów chronionych można czerpać korzyści nie tylko ekologiczne, ale także ekonomiczne lub społeczne. Przyrodnicze obszary chronione uznawane były dotąd za barierę rozwoju gospodarczego, dlatego też niezbędne jest upowszechnianie wiedzy o przyjaznych środowisku przyrodniczemu sposobach gospodarowania i możliwościach wszechstronnego wykorzystania walorów naturalnych tak, aby nie zostały naruszone ich funkcje ekologiczne. Podejście takie gwarantuje zachowanie walorów przyrodniczych i przyczyni się do poprawy warunków ekonomicznych lokalnej społeczności. LITERATURA BORYS, T., (1994): Regionalizacja polityki ekologicznej a zasady gospodarowania na obszarach chronionych, (w:) Modelowanie gospodarki w regionach szczególnie chronionych, Instytut Badań Systemowych PAN Odział w Szczecinie, Szczecin, s

5 DUBEL, K., (1998): Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym, Wydawnictwa Ekonomia i Środowisko, Białystok, s. 92. EKOTURYSTYKA. Urlop u EKOrolników, Red. J. Łopata, ECEAT Poland, KOZŁOWSKI, S., (1985): Ekorozwój, Człowiek i Światopogląd, nr 5. PTASZYCKA JACKOWSKA, D., BARANOWSKA JANOTA, M., (1987): Definicje, cele i funkcje przyrodniczych obszarów chronionych w Polsce, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, z. 2, s. 5. SOŁTYSIAK, U. (1995): Atestacja i oznakowanie produktów i gospodarstw ekologicznych w Polsce na tle sytuacji w Europie, [w] Ekologiczne i integrowane rolnictwo w Polsce, Red. A. Radecki, Warszawa. USTAWA z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody, Dz. U. Nr 114, poz WYKAZ ADRESOWO TOWAROWY gospodarstw i przetwórni z atestem Stowarzyszenia EKOLAND. Atesty ważne do 31 sierpnia 2000 r., Stowarzyszenie Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi EKOLAND, Przysiek k. Torunia, nr 13 (30), grudzień ZIELIŃSKA, A., (2000): Ekorozwój jako element prawidłowego gospodarowania na obszarach chronionych, [w:] Ekorozwój w polityce regionalnej, Red. H. Sasinowski, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok, tom II, s