Negatywne wzorce zachowań zdrowotnych studentów. Część II. Aktywność ruchowa i nawyki żywieniowe

Transkrypt

1 Łaszek Probl Hig M i Epidemiol wsp. Negatywne 2011, 92(3): wzorce zachowań zdrowotnych studentów. Część II. Aktywność ruchowa i nawyki żywieniowe 461 Negatywne wzorce zachowań zdrowotnych studentów. Część II. Aktywność ruchowa i nawyki żywieniowe Negative behavior patterns of students. Part II. Physical activity and eating habits Marta Łaszek, Ewa Nowacka, Anna Gawron-Skarbek, Franciszek Szatko Zakład Higieny i Promocji Zdrowia, Katedra Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Cel pracy. Określenie form i częstości podejmowania aktywności fizycznej przez studentów, sposobów spędzania wolnego czasu oraz charakterystyka nawyków żywieniowych studentów. Materiał i metoda. Badaniem objęto losowo dobraną próbę 407 studentów z różnych wydziałów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. W badaniach wykorzystano anonimowy kwestionariusz wywiadu zawierający pytania dotyczące częstości podejmowania różnych form aktywności fizycznej, przyczyn jej niepodejmowania, sposobów spędzania wolnego czasu oraz wpływu środowiska akademickiego na aktywność ruchową studentów. Wyniki. Znaczny odsetek studentów (42,5%) deklarował niski poziom aktywności ruchowej. Najpopularniejszymi formami aktywności ruchowej były: pływanie, ćwiczenia na siłowni oraz jazda na łyżwach/rolkach. 30,7% studentów podejmowało aktywność fizyczną 2-3 razy w tygodniu. Najczęstszą przyczyną niepodejmowania aktywności ruchowej był brak czasu oraz własne lenistwo. Ponad 70% studentów nie uprawiało żadnej dyscypliny sportowej w sposób zorganizowany. 62,5% studentów codziennie czas wolny od nauki spędzało przed komputerem. 37,1% studentów spożywało dziennie 3 posiłki. 17,9% badanych jadało bardzo nieregularnie. 83,6% studentów nie stosowało żadnej diety. Wnioski. Studenci kierunków medycznych, pomimo wyższej niż przeciętna wiedzy na temat korzystnego dla zdrowia znaczenia aktywności ruchowej oraz prawidłowego odżywiania się nie wdrażają swoich wiadomości do praktyki dnia codziennego. Niski poziom aktywności fizycznej wśród studentów sugeruje konieczność zwrócenia większej uwagi na tę grupę młodzieży akademickiej w programach zdrowotnych. Aim. Determination of forms and frequency of physical activity of students, leisure activities and characteristics of the eating habits of students. Material and methods. The study included a randomly selected sample of 407 students from various faculties of the Medical University of Lodz. The study used an anonymous questionnaire containing questions about frequency of various forms of physical activity, reasons for not taking up physical activity, leisure activities and the student environment influence on the attitude toward physical activity. Results. A significant proportion of students (42.5%) declared a low level of physical activity. The most popular forms of physical activity were swimming, gym exercises and ice/roller skating. 30.7% of students took up physical activity 2-3 times a week. The most frequent reason for not taking up physical activity was lack of time and laziness. Over 70% of the students did not practice any sports in an organized manner. 62.5% of the students spent their free time every day at the computer. 37.1% of the students consumed 3 meals a day. 17.9% of the respondents ate very irregularly. 83.6% of the respondents did not use any diet. Conclusions. Students of medical faculties, despite a higher than average knowledge about health benefits of physical activity and proper nutrition, do not implement their theoretical knowledge in everyday life. Low levels of physical activity among students suggest the need to focus on this group of students in health programs. Key words: students, physical activity, eating habits, universities Słowa kluczowe: studenci, aktywność fizyczna, nawyki żywieniowe, uczelnie wyższe Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Marta Łaszek Katedra Higieny i Epidemiologii UM w Łodzi ul. Jaracza 63, Łódź tel , fax , marta.laszek@umed.lodz.pl Wstęp Lekarz przyszłości to specjalista, który nie aplikuje/przepisuje leków, lecz zainteresuje pacjenta troską o zdrowy styl życia, zadba o dietę oraz przyczyny i zapobieganie chorobom to stwierdzenie T. Edisona [1] zwraca uwagę na szczególną rolę, jaką powinna pełnić grupa zawodowa przyszłych lekarzy w krzewieniu edukacji zdrowotnej. Z tego powodu kształtowanie odpowiednich zachowań zdrowotnych studentów kierunków medycznych jest tak istotne. Do najważniejszych zachowań prozdrowotnych należy podejmowanie aktywności ruchowej oraz przestrzeganie zasad prawidłowego żywienia, które odgrywają szczególną rolę w profilaktyce i leczeniu wielu chorób. Podejmowanie zachowań zdrowotnych w dużym stopniu zależy od środowiska bytowania, które kształtuje i utrwala wzorce zachowań dorastającego człowieka. Siła jego oddziaływania jest różna i zależy od wieku oraz miejsca i pozycji jaką zajmuje jednostka

2 462 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): w określonej grupie społecznej. Dzięki propagowanej przez massmedia wiedzy wzrasta powszechna świadomość społeczeństwa w zakresie podejmowania dodatkowej aktywności ruchowej oraz prawidłowych nawyków żywieniowych. Młodzież akademicka ze środowiska medycznego jest jednak specyficzną grupą społeczną. Z jednej strony, wspomniana wyżej wiedza o racjonalnych wzorcach zdrowotnych z wiadomych powodów jest wyższa, z drugiej, negatywne zachowania zdrowotne, takie jak: brak aktywności ruchowej, niewłaściwe odżywianie, nałogi, nieumiejętność radzenia sobie ze stresem są w tej grupie powszechne. Sytuacja ta wynika w dużej mierze z narzucanego przez tok studiów braku czasu oraz nieregularnego trybu życia [2]. Cel pracy Określenie form i częstości podejmowania aktywności fizycznej przez studentów oraz charakterystyka ich nawyków żywieniowych. Materiał i metody Badania przeprowadzono w okresie od października 2008 r. do kwietnia 2009 r. wśród 407 losowo dobranych studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Dane zebrano przy pomocy narzędzia badawczego w postaci autorskiego kwestionariusza wywiadu opracowanego i zweryfikowanego przez zespół pracowników Katedry Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Kwestionariusz wywiadu składał się z 45 pytań dotyczących następujących zagadnień: subiektywnej oceny stanu zdrowia, stosowania substancji psychoaktywnych, podejmowania aktywności fizycznej, charakterystyki nawyków żywieniowych, zachowań seksualnych oraz kontaktu studentów z materiałem zakaźnym podczas zajęć na uczelni. Ponadto studenci mieli możliwość wypowiedzenia się na temat szeroko rozumianej funkcji wychowawczej uczelni. Identyfikowano również uwarunkowania pozamedyczne, społeczne, środowiskowe i osobnicze mogące wpływać na podejmowanie powyższych zjawisk/zachowań zdrowotnych. Pytania dotyczyły również płci, wieku, kierunku i trybu studiów, stanu cywilnego, stałego i czasowego miejsca zamieszkania oraz wykształcenia rodziców. W obecnym opracowaniu (części II) znalazły się wyniki dotyczące podejmowania różnych form aktywności ruchowej, przyczyn niepodejmowania aktywności fizycznej, sposobów spędzania wolnego czasu, charakterystyki nawyków żywieniowych oraz wpływu specyficznego środowiska akademickiego na aktywność ruchową studentów. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem testu χ 2 przy poziomie istotności p=0,05. Charakterystyka badanych Badaniami objęto ogółem 407 osób, w tym 265 kobiet i 142 mężczyzn, studiujących na różnych wydziałach w trybie dziennym, wieczorowym i zaocznym (tab. I). Tabela I. Charakterystyka badanej grupy Table I. Studied group characteristics Cechy Odsetek badanych Płeć kobiety 65,1 mężczyźni 34,9 Tryb studiów dzienne 42,9 wieczorowe 7,1 zaoczne 50,0 Wydziały UM Wydział Lekarski 15,5 Wydział Lekarsko-Dentystyczny 14,7 Wydział Nauk o Zdrowiu Medycyna Ratunkowa 35,9 Wydział Nauk o Zdrowiu Zdrowie Publiczne 18,4 Wydział Farmacji 15,5 Miejsce wieś 21,4 pochodzenia miasto do 50 tys. mieszkańców 40,0 miasto powyżej 50 tys. mieszkańców 38,6 Wykształcenie podstawowe 7,8 11,2 rodziców średnie 53,4 58,8 matki ojca wyższe 38,8 30,0 Miejsce dom rodzinny 41,0 zamieszkania dom akademicki 9,6 podczas mieszkanie wynajęte 35,1 studiów mieszkanie własne 14,3 Respondenci w około 80% pochodzili z miasta, w czasie studiów najczęściej mieszkali w domu rodzinnym (41,0%) lub w wynajętym mieszkaniu (35,1%). Rodzice ponad 50% respondentów to osoby z wykształceniem średnim, a ponad 30% z wykształceniem wyższym. Wyniki badań Aktywność fizyczna Subiektywna ocena swojej aktywności fizycznej Niepokojący jest fakt, że 48,5% studentek oraz 35,5% studentów oceniło siebie jako osoby nieaktywne ruchowo. 12,2% kobiet oraz 29,0% mężczyzn twierdziło, że są aktywne fizycznie (tab. II). Tabela II. Uważanie się za osobę aktywną fizycznie wg płci (w odsetkach) Table II. Regarding oneself as physically active by gender (%) Uważanie się za osobę aktywną fizycznie Kobiety Mężczyźni tak 12,2 29,0 raczej tak 39,3 35,5 raczej nie 43,9 31,2 nie 4,6 4,3

3 Łaszek M i wsp. Negatywne wzorce zachowań zdrowotnych studentów. Część II. Aktywność ruchowa i nawyki żywieniowe 463 Podejmowanie różnych form aktywności ruchowej Ogółem najpopularniejszą formą aktywności ruchowej wśród studentów UM w Łodzi, zarówno dla kobiet jak i mężczyzn były: pływanie, ćwiczenia na siłowni oraz jazda na łyżwach/rolkach. Inne rodzaje form aktywności ruchowej były zróżnicowane według płci. Wśród studentek dominował taniec oraz aerobik, natomiast wśród studentów narciarstwo, boks, dżudo oraz gry zespołowe takie jak: siatkówka, tenis stołowy, ziemny oraz koszykówka (tab. III). Tabela III. Podejmowanie różnych form aktywności ruchowej wg płci (N) Table III. Taking up various forms of physical activity by gender (N) Formy aktywności ruchowej Kobiety Mężczyźni pływanie tenis stołowy 6 13 łyżwy/rolki siatkówka 7 22 tenis ziemny 4 10 taniec koszykówka 3 9 narty sporty walki, boks/dżudo 0 14 aerobik 47 2 ćwiczenia na siłowni nie podejmuję żadnej z powyższych aktywności inne Częstość podejmowania aktywności ruchowej w czasie wolnym od nauki lub pracy Ankietowanych poproszono o udzielenie odpowiedzi o częstość podejmowanej aktywności ruchowej rozumianej jako wysiłek fizyczny trwający ok. 60 minut z rozgrzewką i intensywnymi ćwiczeniami w czasie wolnym od nauki lub pracy. Takiej aktywności fizycznej nigdy nie podejmowało 24,6% kobiet oraz 11,5% mężczyzn. 2-3 razy w tygodniu ćwiczyło odpowiednio 40,3% mężczyzn i 21,1% kobiet. Aktywnych fizycznie jeden raz w tygodniu było 28,5% studentek oraz 25,2% studentów (tab. IV). Tabela IV. Częstość podejmowania aktywności ruchowej w czasie wolnym od nauki lub pracy wg płci (w odsetkach) Table IV. Frequency of taking up physical activity during leisure by gender (%) Aktywność ruchowa Kobiety Mężczyźni 2 3 razy w tygodniu 21,1 40,3 1 raz w tygodniu 28,5 25,2 rzadko, 1 2 razy w miesiącu 25,8 23,0 nigdy tak intensywnie nie ćwiczę 24,6 11,5 Przyczyny niepodejmowania aktywności ruchowej Najczęstszą przyczyną niepodejmowania aktywności fizycznej przez studentów był brak czasu, dotyczyło to 60,5% ogółu badanych. Na drugim miejscu uplasowała się wymówka nie chce mi się (25,2% wszystkich studentów). Wśród pozostałych przyczyn studenci najczęściej wymieniali inne rozrywki oraz spędzanie wolnego czasu przed komputerem i telewizorem (tab. V). Tabela V. Przyczyny niepodejmowania aktywności ruchowej wg płci (%) Table V. Reasons for not taking up physical activity by gender (%) Przyczyny niepodejmowania aktywności ruchowej Kobiety Mężczyźni nie chce mi się 25,6 24,8 nie mam czasu 59,5 61,5 wolę inne rozrywki 7,2 6,4 nie muszę ćwiczyć, jestem sprawny/a fizycznie 0,6 0,9 wolę więcej czasu przeznaczyć na komputer, TV itp. 7,1 6,4 Uprawianie dyscypliny w klubie sportowym w sposób zorganizowany Ponad 70% ankietowanych studentów nie uprawiało żadnej dyscypliny sportowej w sposób zorganizowany. 23,4% studentek najczęściej uprawiało: pływanie, aerobik, siatkówkę, taniec oraz biegi. 27,5% studentów preferowało: pływanie, siatkówkę, piłkę nożną, kulturystykę, kolarstwo, koszykówkę, biegi, sztuki walki oraz boks. Na uprawianie dyscyplin sportowych kobiety poświęcały najczęściej od 1,5 do 12 godzin w tygodniu, mężczyźni od 2 do 10 godzin tygodniowo. Korzystanie z komputera w czasie wolnym od nauki/ pracy Niepokojący jest fakt, że aktywność fizyczna młodszego pokolenia jest nieadekwatna do potrzeb biologicznych rozwijającego się organizmu [3]. Obecnie aktywność ruchowa na świeżym powietrzu przegrywa z przekazem telewizyjnym oraz nowościami technicznymi, co pociąga za sobą szereg szkodliwych skutków, takich jak wady postawy, objawy chorobowe oraz uzależnienia. W świecie udogodnień naukowo-technicznych człowiek jest narażony na istotne ograniczenie ruchowe, jakim jest hipokinezja [4]. Niepokojący jest fakt, że 70,4% studentów oraz 55,3% studentek deklarowało codzienne korzystanie z komputera w czasie wolnym od nauki i pracy. Co czwarta studentka i co piąty student korzystali z komputera kilka razy w tygodniu. 17,4% ogółu badanych studentów spędzało czas przed komputerem kilka razy w miesiącu. Spośród wszystkich studentów 10,0% korzystała z komputera sporadycznie (tab. VI). Najczęściej studenci spędzali przed komputerem od 0,5 do 2 godzin dziennie (71,0% studentek i 60,3% Tabela VI. Korzystanie z komputera w czasie wolnym od nauki lub pracy wg płci (w odsetkach) Table VI. Computer use during leisure by gender (%) Korzystanie z komputera Kobiety Mężczyźni tak, codziennie 55,3 70,4 tak, kilka razy w tygodniu 26,5 20,4 tak, kilka razy w miesiącu 11,0 6,4 sporadycznie/wcale 7,2 2,8

4 464 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): studentów). Co czwarta kobieta i co trzeci mężczyzna poświęcali od 2 do 4 godzin dziennie. Powyżej 4 godzin dziennie wolny czas przed komputerem spędzało 3,2% kobiet oraz 10,3% mężczyzn (tab. VII). Tabela VII. Czas korzystania z komputera wg płci, godziny (w odsetkach) Table VII. Number of hours of computer use by gender (%) Czas korzystania z komputera, godziny Kobiety Mężczyźni 0,5-2 71,0 60,3 > ,8 29,4 > 4 3,2 10,3 Nawyki żywieniowe Spożywanie posiłków przez studentów 3 posiłki dziennie spożywało 35,1% studentek oraz 39,1% studentów. Spożycie większej liczby posiłków (4-5) deklarowało 34,1% ogółu ankietowanych. Wśród badanych spożycie tylko 2 posiłków dziennie dotyczyło 6,5% kobiet oraz 10,1% mężczyzn (tab. VIII). Tabela VIII. Liczba posiłków najczęściej spożywana w ciągu dnia wg płci (w odsetkach) Table VIII. Number of meals during the day by gender (%) Liczba posiłków najczęściej spożywana w ciągu dnia Kobiety Mężczyźni 2 posiłki 6,5 10,1 3 posiłki 35,1 39,1 4-5 posiłków 34,1 34,1 spożywam więcej niż 5 posiłków/dzień, podjadając 3,8 1,5 między głównymi posiłkami jadam bardzo nieregularnie 20,6 15,2 2 nieregularnie 2,2 3 nieregularnie 3,8 5,1 4 nieregularnie 7,3 5 nieregularnie Ważnym elementem racjonalnego żywienia poza ilością i regularnością zjadanych posiłków jest brak pojadania między nimi. 3,8% studentek oraz 1,5% studentów przyznało, iż najczęściej spożywa więcej niż 5 posiłków dziennie, pojadając między nimi. Co piąta kobieta i co szósty mężczyzna spożywali posiłki w sposób nieregularny (tab. VIII). Stosowanie diety Na pytanie, czy stosuje Pani/Pan jakąś dietę, większość studentów (84,8% kobiet i 82,4% mężczyzn) odpowiedziała, że nie stosuje. Wśród stosujących dietę największą popularnością cieszyła się dieta niskokaloryczna (tab. IX). Stosowanie sterydów anabolicznych Obecnie coraz bardziej popularne stało się stosowanie, szczególnie wśród młodych ludzi, sterydów mających silne działanie anaboliczne. Wyniki badań Tabela IX. Stosowanie diety wg płci (w odsetkach) Table IX. Use of diet by gender (%) Stosowanie diety Kobiety Mężczyźni nie stosuję jakiejkolwiek diety 84,8 82,4 niskokaloryczna 10,9 8,8 śródziemnomorską 1,2 0,7 wegańską wegetariańską 3,1 Kwaśniewskiego/Atkinsa 0,7 inna 7,4 własnych wykazały, że jedynie 0,7% mężczyzn stosowało sterydy regularnie. Niewielki odsetek ankietowanych (odpowiednio 0,4% kobiet i 2,8% mężczyzn) przyznał się do sporadycznego stosowania sterydów (tab. X). Tabela X. Stosowanie sterydów anabolicznych wg płci (w odsetkach) Table X. Use of anabolic steroids by gender (%) Stosowanie sterydów anabolicznych Kobiety Mężczyźni nie stosuję 99,6 96,5 stosuję sporadycznie 0,4 2,8 stosuję regularnie 0,7 Dyskusja Analizując poziom aktywności fizycznej ogółu badanych studentów UM w Łodzi zaobserwowano niepokojący fakt, że 42,5% wszystkich studentów zalicza się do nieaktywnych fizycznie. Autorzy opracowania zdają sobie sprawę, że są to dane deklaratywne niemniej jednak porównując wyniki badań własnych z danymi innych autorów łódzcy studenci wypadają gorzej na tle studentów innych uczelni. Wśród studentów kierunku Fizjoterapii AM w Gdańsku [5] oraz studentów kierunku Wychowania Fizycznego i Zdrowia Publicznego na AWFiS w Gdańsku [6] nie było osób, które oceniłyby się jako mało aktywne fizycznie. Wśród studentów AM w Warszawie co trzeci student wykazywał bierną postawę wobec aktywności ruchowej [7]. Za aktywnych fizycznie uważało się 20,6% studentów łódzkiego UM. Według badań przeprowadzonych na AM w Gdańsku aktywnych fizycznie było ponad 80% studentów [8]. W badaniach Uramowskiej-Żyto, Kozłowskiej- Wojciechowskiej, Jarosz i Makarewicz-Wujec wykazano, że aktywność fizyczną podejmowało około 50% studentów [9]. Podobne wyniki uzyskał Krzych, analizując styl życia studentów śląskiej AM [10]. Rodzaje form rekreacji ruchowej wybierane przez studentów różnych kierunków były bardzo zróżnicowane. W czasie wolnym od nauki studenci UM w Łodzi preferowali głównie pływanie, ćwiczenia na siłowni oraz jazdę na łyżwach/rolkach. Najczęstszą

5 Łaszek M i wsp. Negatywne wzorce zachowań zdrowotnych studentów. Część II. Aktywność ruchowa i nawyki żywieniowe 465 formą aktywności ruchowej wśród studentów AM w Gdańsku były: pływanie, jazda na rowerze, aerobic oraz biegi [8].Wśród studentów AWF w Krakowie dominowały gry zespołowe (piłka nożna, siatkówka, koszykówka), ćwiczenia na siłowni oraz zajęcia fitness [11]. Studenci śląskich uczelni preferowali aerobik, bieganie, jazdę na rowerze, zajęcia na siłowni oraz pływanie [12]. Studenci Polityki Społecznej UW najczęściej uprawiali gimnastykę, aerobik, ćwiczenia na siłowni, biegi, pływanie, jazdę na rowerze, gry zespołowe oraz spacery [13]. Główną przyczyną niepodejmowania aktywności ruchowej przez studentów UM w Łodzi był brak czasu oraz własne lenistwo. Podobne wyniki uzyskano wśród studentów Politechniki Śląskiej [2] oraz studentów AM w Gdańsku [8]. Jedną z głównych zasad racjonalnego żywienia jest prawidłowy tryb żywienia, wskazujący na potrzebę spożywania co najmniej 3 posiłków dziennie. 71,2% studentów łódzkiego UM spożywało najczęściej 3 lub więcej posiłków. Gorzej wypadli studenci Politechniki Śląskiej, wśród których niespełna połowa deklarowała, że spożywa dziennie 3 posiłki [2]. Większość ankietowanych przez nas studentów (83,6%) nie stosowała żadnej diety. Wśród osób stosujących dietę największą popularnością cieszyła się dieta niskokaloryczna. Odmienne wyniki uzyskano dla studentów gdańskiej AM, wśród których co piąty badany nie stosował żadnej diety, a zaledwie niespełna 2% ściśle przestrzegała określonych zaleceń dietetycznych [8]. Biorąc pod uwagę, że studenci Uniwersytetu Medycznego powinni być przykładem zdrowego stylu życia, bardzo istotną rolę odgrywa kształtowanie w tej grupie społecznej odpowiednich nawyków oraz zachowań prozdrowotnych. Niestety badani studenci nie w pełni sprostali założonym oczekiwaniom, bowiem ich postawy/zachowania wobec aktywności ruchowej i nawyków żywieniowych nie mogą służyć jako wzorcowe dla innych. Wnioski 1. Studenci kierunków medycznych, pomimo wyższej niż przeciętna wiedzy na temat korzystnego dla zdrowia znaczenia aktywności ruchowej oraz prawidłowego odżywiania się, nie wdrażają swoich wiadomości do praktyki dnia codziennego. 2. Niski poziom aktywności fizycznej wśród studentów sugeruje konieczność zwrócenia większej uwagi na tę grupę młodzieży akademickiej w programach zdrowotnych. 3. Studenci medycyny, jako przyszli lekarze, nie są przygotowani by stanowić autorytet i promować zachowania zdrowotne wśród pacjentów. Piśmiennictwo / References 1. Błaszczyszyn M. Styl życia, który leczy. Sic!, Warszawa Malara B, Góra-Kupilas K, Jośko J. Odżywianie się i inne elementy stylu życia studentów Politechniki Śląskiej doniesienie wstępne. Zdr Publ 2006, 116(1): Pańczyk W. Zielona recepta aktywność fizyczna w terenie jako środek wspomagający rozwój i zdrowie młodego pokolenia. UKFiT, Zamość-Warszawa Maj B. Rekreacja ruchowa i turystyka wśród zajęć czasu wolnego młodzieży społeczne uwarunkowania zjawiska. [w:] Rekreacja, turystyka, kultura. Marciszewska B (red). AWFiS, Gdańsk Kochanowicz B. Poziom sprawności fizycznej studentów kierunku Fizjoterapii Akademii Medycznej w Gdańsku a ich opinia wobec różnych form aktywności ruchowej. Ann Acad Med Gedan 2007, 37: Duda B. Aktywność fizyczna studentów Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku przykładem zdrowego stylu życia. Ann UMCS Lublin 2005, LX, Suppl. XIII, Sectio D. 7. Ostrowska A, Szewczyński JA. Zachowania zdrowotne studentów warszawskiej Akademii Medycznej. Wiad Lek 2002, 55(supl.1 cz. 2): Zarzeczna-Baran M, Wojdak-Haasa E. Wiedza studentów akademii medycznej w Gdańsku o niektórych elementach stylu życia. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): Uramowska-Żyto B, KozŁowska-Wojciechowska M, Jarosz A, Makarewicz-Wujec M. Wybrane elementy stylu życia studentów wyższych uczelni w świetle badań empirycznych. Rocz PZH 2004, 55(2): Krzych Ł. Analiza stylu życia studentów śląskiej Akademii Medycznej. Zdr Publ 2004, 114(1): Lipka-Nowak D, Dudek D. Styl życia i uwarunkowania zachowań zdrowotnych studentów. Ann UMCS Lublin 2005, LX, Suppl. XVI, 288, Sectio D. 12. Ordys D, Eszyk J. Próba oceny stylu życia młodzieży studenckiej śląskich uczelni. Ann UMCS Lublin 2003, LVIII, Suppl. XIII, 177, Sectio D. 13. Błotna M, Kocot J. Zdrowie i zdrowy styl życia w opinii studentów I roku Polityki Społecznej. Raport z badania. Warszawa, maj 2007.