Szanowni Pa stwo, Prezes Zarz du Stowarzyszenia Polska Federacja Producentów ywno ci. G ówny Inspektor Sanitarny

Transkrypt

1

2

3 Szanowni Pa stwo, G ówny Inspektorat Sanitarny i Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów ywno ci wychodz c naprzeciw zaleceniom strategii wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) w zakresie diety, aktywno ci fizycznej i zdrowia oraz Narodowej Strategii opracowanej przez Instytut ywno ci i ywienia, rozpoczynaj realizacj ogólnopolskiego programu edukacyjnego dotycz cego promocji zasad zbilansowanej diety i aktywno ci fizycznej. Program zosta zatwierdzony do realizacji przez G ównego Inspektora Sanitarnego w dniu 9 listopada Na poziomie krajowym wspó realizatorami programu s : Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Sportu i Instytut ywno ci i ywienia. Program jest pierwszym tego typu programem opartym na partnerstwie publiczno prywatnym obejmuj cym swoim zasi giem 5000 szkó w ca ej Polsce. Program b dzie realizowany w kolejnych trzech latach pocz wszy od roku szkolnego 2006/2007. Z bada wynika, e ponad 20 procent polskiej m odzie y ma problemy z w a ciwym od ywianiem. Problemy te maj swoje odzwierciedlenie zarówno we wzrastaj cej liczbie osób z nadwag i oty o ci, jak i liczbie m odzie y, u której stwierdza si niedo ywienie. Powodem tego stanu jest w g ównej mierze brak przejrzystych, a przede wszystkim mo liwych do zaakceptowania i stosowania przez m odzie zasad dotycz cych zdrowego stylu ycia. Celem programu "Trzymaj Form!" jest edukacja w zakresie trwa ego kszta towania prozdrowotnych nawyków w ród m odzie y szkolnej poprzez promocj zasad aktywnego stylu ycia i zbilansowanej diety w oparciu o odpowiedzialno indywidualn i wolny wybór jednostki. Program przeznaczony jest dla uczniów szkó gimnazjalnych i ostatnich klas szkó podstawowych. Realizacja programu oparta jest na metodzie projektu, dzi ki której uczniowie wspólnie z nauczycielami, rodzicami i rodowiskiem lokalnym, opracowuj w asne metody propagowania zasad zdrowego stylu ycia, zarówno w szkole, jak i w swojej rodzinie. Niezwykle wa nym elementem programu jest mo liwo bezpo redniego zaanga owania rodziców w jego realizacj oraz aktywizacja samorz dów lokalnych. Podr cznik, który Pa stwo otrzymuj, jest cz ci materia ów edukacyjnych przygotowanych dla nauczycieli, uczniów i ich rodziców. Materia y te powinny u atwia szybki dost p do niezb dnej w realizacji programu wiedzy, która w tradycyjnym programie nauczania umiejscowiona jest w programach w wielu przedmiotach nauczania, realizowanych w ró nym czasie. Pakiet materia ów edukacyjnych integralnie zwi zanych z programem przeznaczony dla szko y sk ada si z: 1. Poradnika dla szkolnych realizatorów z aneksami: podstawowe wymagania higieniczno-sanitarne dla pionu ywienia w szko ach, zasady promocji zdrowia rodkami kultury fizycznej, produkty zalecane do rozszerzenia asortymentu produktów ywno ciowych w sklepikach szkolnych, 2. Broszury dla uczniów; 3. Plakatu z piramid ywienia; 4. Strony internetowej ( oraz jej wersji off line na p ycie CD. Jeste my przekonani, e dzi ki Pa stwa zaanga owaniu i umiej tno ciom realizacja programu Trzymaj Form pozwoli na trwa zmian zarówno nawyków ywieniowych, jak i zahamuje post puj c epidemi bezruchu ogarniaj c polsk m odzie, a tym samym w d ugoletniej perspektywie, przyczyni si do poprawienia stanu zdrowotnego polskiego spo ecze stwa. W trakcie realizacji programu wsparcia w zakresie merytorycznym i metodycznym udziela b d Pa stwu pracownicy Pa stwowej Inspekcji Sanitarnej. yczymy powodzenia w realizacji programu. Prezes Zarz du Stowarzyszenia Polska Federacja Producentów ywno ci G ówny Inspektor Sanitarny Ma gorzata Skonieczna Andrzej Wojty a

4

5 G ówny Inspektorat Sanitarny Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów ywno ci Podstawy teoretyczne programu Trzymaj Form! Poradnik dla nauczycieli na podstawie materia ów przygotowanych dla potrzeb programu Forma na Pi tk opracowanych przez: dr med. Ann Oblaci sk - lekarza, specjalist w dziedzinie pediatrii i medycyny szkolnej lek. med. Mari Jodkowsk - lekarza pediatr, specjalist w dziedzinie medycyny szkolnej mgr Agnieszk Makowsk - pedagoga mgr Wis aw Ostr g - socjologa, piel gniark szkoln dr n. wf S awomira Owczarka - specjalist rehabilitacji ruchowej mgr Izabel Tabak - psychologa oraz materia ów opracowanych przez: dr Gra yn Czetwerty sk adiunkta Uniwersytetu Warszawskiego, kierownika laboratorium edukacyjnego i eksperta Centrum Edukacji Obywatelskiej Mari Suchowiak dyrektora Departamentu Bezpiecze stwa ywno ci i ywienia G ównego Inspektoratu Sanitarnego prof. dr hab. Ann Gronowsk Senger i dr in. Jadwig Hamu k pracowników naukowych Wydzia u Nauk o ywieniu Cz owieka i Konsumpcji SGGW Zbigniewa Cendrowskiego redaktora naczelnego czasopisma Lider. Promocja Zdrowia, Kultura Zdrowotna i Fizyczna Wszelkie prawa zastrze one przez: Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów ywno ci

6

7 Spis tre ci: 1. ZA O ENIA MERYTORYCZNE I METODYCZNE PROGRAMU METODA PROJEKTU PODSTAWOWE ZA O ENIA YWIENIE CZ OWIEKA Dieta zbilansowana Inna propozycja piramidy zdrowego ywienia Spo ycie energii z podstawowych sk adników od ywczych Dzienne zalecenia ywieniowe dla m odzie y Alternatywne sposoby ywienia na przyk adzie diety wegetaria skiej Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju zwi zane z nieprawid owym od ywianiem WYBRANE ELEMENTY EDUKACJI KONSUMENCKIEJ Prawa konsumenta Konstrukcja etykiet AKTYWNO FIZYCZNA Po dana aktywno fizyczna Test wydolno ci fizycznej Test sprawno ci fizycznej Kszta towanie sylwetki ANEKSY Podstawowe wymagania higieniczno-sanitarne dla pionu ywienia w szko ach (autor: Maria Suchowiak) Lista produktów ywno ciowych zalecanych do rozszerzenia asortymentu sklepików szkolnych (autorzy: prof. dr hab. Anna Gronowska - Senger, dr in. Jadwiga Hamu ka) Promocja zdrowia rodkami kultury fizycznej (autor: Zbigniew Cendrowski) Podstawowe zasady skutecznej pracy liderów promocji zdrowego stylu ycia (autor: Zbigniew Cendrowski) Katalog najcz ciej pope nianych b dów w pracy liderów promotorów zdrowia (autor: Zbigniew Cendrowski)... 72

8 7. MATERIA Y POMOCNICZE Warto kaloryczna produktów Przyk ady jednej porcji produktów Moja aktywno ruchowa Normy zapotrzebowania na energi dla m odzie y lat Rozk ad posi ków w ci gu dnia Test wydolno ci fizycznej Wydatkowanie energii w czasie wykonywania ró nych czynno ci Jak oceni swoj sprawno fizyczn? Ruch i kalorie aktywno fizyczna a wydatek energii PI MIENNICTWO UZUPE NIAJ CE

9 1. Za o enia merytoryczne i metodyczne programu 1. Celem programu "Trzymaj Form!" jest edukacja w zakresie trwa ego kszta towania prozdrowotnych nawyków w ród m odzie y szkolnej i ich rodzin poprzez promocj zasad aktywnego stylu ycia i zbilansowanej diety, w oparciu o odpowiedzialno indywidualn i wolny wybór jednostki. 2. Projekty realizowane przez zainteresowane szko y powinny s u y promocji aktywno ci fizycznej oraz prawid owego, czyli zró nicowanego i zbilansowanego sposobu od ywiania si m odzie y. 3. Program mo e by realizowany w szko ach gimnazjalnych oraz w szko ach podstawowych w klasach V-VI. 4. W ramach programu szko a mo e organizowa zaj cia pozalekcyjne ogólnie rozwijaj ce uczniów: wykraczaj ce poza podstaw programow i programy nauczania. Zaj cia maj rozwija zainteresowania uczniów, w szczególno ci te dotycz ce zasad prawid owego od ywiania i potrzeby codziennej aktywno ci fizycznej. 5. Zagadnienia zwi zane z handlem i promocj produktów ywno ciowych nie mog by przedmiotem projektów realizowanych w ramach programu Trzymaj Form!. 6. Projekty nie powinny by oparte na zakazach i dyskryminowa adnej z grup produktów ywno ciowych. 7. Projekty powinny by interdyscyplinarne, traktuj ce problem zdrowego trybu ycia ca o ciowo, odnosz ce si zarówno do zdobywania konkretnych umiej tno ci, jak te do kszta towania postaw i zwi kszania zainteresowania problematyk prozdrowotn. Projekt powinny czy aktywno uczniów, spe nienie ich oczekiwa, zaanga owanie otoczenia szko y i spo eczno ci lokalnej z wykorzystaniem najnowszej dost pnej wiedzy we wskazanym zakresie. Projekt musi si zako czy prezentacj uzyskanych rezultatów. 8. Projekt powinien sk ada si z czterech etapów przygotowania, planowania, realizacji i prezentacji. Uczniowie musz by aktywni we wszystkich etapach. Podczas przygotowania uczniowie wspólnie z nauczycielem opracowuj tematy i cele projektu, pó niej planuj prac, opracowuj harmonogram i kryteria wykonania, dzia aj samodzielnie pod opiek nauczyciela i przedstawiaj rezultaty. 7

10 9. Po zako czeniu realizacji edycji programu szkolni koordynatorzy przygotuj sprawozdanie opisuj ce wykonanie programu i prze l je do w a ciwych terenowo powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych. Na poziomie krajowym organizatorzy programu dokonaj podsumowania i oceny realizacji programu wraz z udoskonaleniem kolejnej wersji do realizacji w nast pnym roku szkolnym. 8

11 2. Metoda projektu podstawowe za o enia Rozdzia zosta opracowany przez dr Gra yn Czetwerty sk, adiunkta Uniwersytetu Warszawskiego, kierownika laboratorium edukacyjnego i eksperta Centrum Edukacji Obywatelskiej. Projektem edukacyjnym jako metod nauczania nazywamy zaplanowane i koordynowane przez nauczyciela, a realizowane samodzielnie przez uczniów, zadanie albo cykl zada powi zanych celem i tre ci programu nauczania (programu szko y). Mo e by powi zany z realizacj programu jednego lub wielu przedmiotów, mo e te wykracza poza program. Uczniowie samodzielnie zbieraj potrzebne dane do wykonania projektu, opracowuj je w formie ustalonej z nauczycielem, a nast pnie prezentuj innym. Sami lub wspólnie z nauczycielem ustalaj cele dzia ania i kryteria oceny jako ci wykonania, podejmuj decyzje o wyborze róde informacji i sposobie prezentacji. Projekty maj odpowiada zainteresowaniom ucz cych si i wi za dzia alno praktyczn (najlepiej w prawdziwym otoczeniu uczniów) z prac umys ow i gromadzeniem wiedzy, rozwija samodzielno, uczy podejmowania decyzji, rozwi zywania problemów, przyjmowania na siebie odpowiedzialno ci oraz podejmowania wspó pracy z rówie nikami i doros ymi. Uczniowie przyst puj cy do pracy powinni pozna dok adn instrukcj, opis przedsi wzi cia, zasady dzia ania i wspó pracy. Mog te oczywi cie uczestniczy w ustalaniu zasad i przyj na siebie zobowi zania przedstawione w postaci kontraktu. Równie przed przyst pieniem do dzia ania koniecznie nale y ustali sposoby i kryteria oceny oraz zaplanowa sposób prezentacji efektów. Najwa niejsze cechy dobrych projektów edukacyjnych: okre lone cele najlepiej ustalane wspólnie z uczniami; nawi zanie do realnych znanych uczniom sytuacji; czenie tre ci edukacyjnych z ró nych dziedzin; czenie mo liwo ci gromadzenia wiedzy i kszta cenia umiej tno ci; okre lone terminy realizacji ca o ci przedsi wzi cia oraz poszczególnych etapów; dok adne okre lenie odpowiedzialno ci za realizacj i podzia zada ; dobra instrukcja zawieraj ca: temat, cele, metody pracy, terminy, kryteria oceny; samodzielna praca uczniów indywidualna lub zespole; znane z góry kryteria i zasady monitorowania efektów; rezultaty pracy prezentowane publicznie. 9

12 10

13 3. ywienie cz owieka 3.1. Dieta zbilansowana Prawid owe od ywianie si to dostarczanie organizmowi niezb dnych sk adników od ywczych, a tym samym energii i substratów potrzebnych do utrzymania zdrowia i wszystkich funkcji organizmu. Sk adniki od ywcze to sk adniki pokarmowe niezb dne do od ywiania organizmu cz owieka, zw aszcza bia ko, w glowodany, t uszcze, witaminy, sk adniki mineralne. Za niezb dne sk adniki od ywcze uznaje si te, których nie ma w organizmie cz owieka lub s syntetyzowane w zbyt ma ych ilo ciach, a których obecno jest niezb dna do jego prawid owego funkcjonowania musz wi c by dostarczone w odpowiedniej ilo ci z po ywieniem. W zale no ci od swych podstawowych funkcji, sk adniki od ywcze dziel si na: energetyczne: g ównie w glowodany, t uszcze; budulcowe: bia ko, sk adniki mineralne, kwasy t uszczowe; reguluj ce: witaminy, sk adniki mineralne. Dok adne ich omówienie przedstawiono w rozdziale 3.4. Nie istnieje produkt spo ywczy, który zawiera by wszystkie niezb dne sk adniki od ywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilo ciach. Tylko wykorzystanie wielu ró nych produktów pozwala na w a ciwe zbilansowanie diety. Produkty spo ywcze mo na podzieli na 5 grup, zawartych w Piramidzie Zdrowego ywienia, opracowanej w Polsce w Instytucie ywno ci i ywienia. Jej zmodyfikowan wersj przedstawia ryc. 1. Ryc. 1 Piramida Zdrowego ywienia (modyfikacja) 11

14 Aby zapewni ich spo ycie w odpowiedniej ilo ci, nale y uwzgl dni w dziennej racji pokarmowej produkty z ka dej z grup: Produkty zbo owe (w glowodanowe) powinny wyst powa w ka dym posi ku w ci gu dnia. W jad ospisie nale y stosowa urozmaicone ich rodzaje ciemne pieczywo, kasze, p atki zbo owe, musli, makarony. Produkty z tej grupy s dobrym ród em w glowodanów z o onych, bia ka ro linnego, ale o niepe nej warto ci biologicznej (niedobór lizyny i tryptofanu), witamin z grupy B g ównie B 1, B 2, B 6 i PP, a tak e b onnika reguluj cego prac przewodu pokarmowego. Zawieraj one te pewne ilo ci sk adników mineralnych. Warzywa i owoce powinny by spo ywane 3-4 razy dziennie. S bogatym ród em witamin (zw aszcza witaminy C oraz beta-karotenu i innych karotenoidów), soli mineralnych i b onnika. Witaminy i flawonoidy zawarte w warzywach i owocach maj dzia anie przeciwnowotworowe i przeciwmia d ycowe. Potas, wyst puj cy w sporych ilo ciach w warzywach, obni a ci nienie krwi. B onnik w nich zawarty nie tylko reguluje prac przewodu pokarmowego i zapobiega zaparciom, ale tak e obni a st enie cholesterolu w surowicy i poprawia tolerancj glukozy. Zapobiega równie nowotworom jelita grubego. Mleko i przetwory mleczne s ród em atwo przyswajalnego wapnia, na które zapotrzebowanie w okresie intensywnego wzrostu (dojrzewanie) jest u nastolatków wysokie i wynosi mg/dob. Mleko jest równie ród em wysokowarto ciowego bia ka i wit. B 2, A i D. M odzie, kobiety ci arne i karmi ce matki powinni spo ywa 3-4 porcje mleka i jego przetworów. Bardzo korzystne jest stosowanie obok mleka sfermentowanych napojów mlecznych (jogurty, kefiry) i serów twarogowych. ó te sery nale y natomiast ogranicza, gdy zawieraj du o t uszczu i cholesterolu oraz soli. Mi so (czerwone, drób, w dliny), ryby, jaja powinny wyst powa w co najmniej jednym posi ku w ci gu dnia, ale nie wi cej ni 2-3 porcje. S one produktami bogatymi w atwo przyswajalne elazo, pe nowarto ciowe bia ko i witaminy z grupy B g ównie wit. B 12, B6, PP. Nale y wybiera chude gatunki i spo ywa je z umiarem. Spo ywanie ryb, szczególnie morskich 2-3 razy w tygodniu, zamiast mi sa, nale y do zasad profilaktyki niedokrwiennej choroby serca, ze wzgl du na obecno bardzo korzystnych nienasyconych kwasów t uszczowych z grupy omega 3. Nasiona ro lin 12

15 str czkowych, szczególnie soja, b d ce równie dobrym ród em bia ka, maj tak e znaczenie w profilaktyce mia d ycy. Woda jest niezb dnym sk adnikiem po ywienia ze wzgl du na rol w regulowaniu temperatury cia a, transporcie sk adników od ywczych oraz w reakcjach biochemicznych w organizmie. Wod przyjmuje si w postaci: ró nych p ynów (zalecana ilo to ok. 1,5 l/dob ) oraz wraz z ywno ci wiele produktów j zawiera, g ównie owoce i warzywa ( rednio do 0,7 l/dob ). Zwi kszona ilo p ynów jest konieczna w czasie upa ów oraz podczas chorób przebiegaj cych z gor czk, albo wymiotami lub biegunk. Równie przy du ej aktywno ci fizycznej i poceniu si nale y uzupe nia wod w wi kszej ni zwykle ilo ci. Ilo zalecanych do spo ycia produktów z podstawowych grup zale y od p ci, wieku, masy cia a i aktywno ci fizycznej. Na nast pnej stronie przedstawiono przyk ady jednej porcji poszczególnych produktów z Piramidy Zdrowego ywienia oraz zalecan liczb porcji spo ywanych w ci gu dnia: Produkty z Piramidy Zdrowego ywienia Przyk ady jednej porcji ró nych produktów (zamiennie) Mi so i jego zamienniki 1-3 porcje dziennie Mleko i jego przetwory dzieci 9-13 lat 2-3 m odzie lat 3-4 doro li 2-3 porcje dziennie g chudego mi sa 2 / 3 szklanki fasoli 1-2 jajka 1 szklanka mleka 1 kubeczek jogurtu ½ szklanki twarogu Warzywa i owoce 5-10 porcji dziennie Produkty zbo owe 5-12 porcji dziennie 1 ziemniak ½ szklanki szpinaku 1 jab ko 1 kromka chleba 1 rogalik lub kajzerka 1 szklanka makaronu (po ugotowaniu) 13

16 Inne produkty nieuwzgl dnione w Piramidzie Zdrowego ywienia Poza produktami niezb dnymi, w ywieniu dzieci i m odzie y nale y pami ta o tzw. produktach dozwolonych, ale w ograniczonych ilo ciach, do których zalicza si t uszcze, cukier oraz sól. W a ciwe zbilansowanie spo ywania tych produktów ze sposobem ycia ma na celu zmniejszenie ryzyka chorób ywieniowo zale nych, do których nale choroby uk adu kr enia, cukrzyca typu 2, oty o, nadci nienie t tnicze i próchnica z bów. T uszcze ponad 50% spo ywanego t uszczu stanowi tzw. t uszcz ukryty, wyst puj cy w produktach, lecz niewidoczny na pierwszy rzut oka. Natomiast t uszcze widoczne, to oleje ro linne, mi kkie margaryny (zalecane do spo ycia) oraz mas o, smalec, t uszcz w mi sie i w dlinach. T uszcze zwierz ce powinny by spo ywane w umiarkowanych ilo ciach, poniewa podnosz one poziom cholesterolu w surowicy i zwi kszaj krzepliwo krwi. Oleje ro linne nie wykazuj takiego dzia ania. Najcz ciej poleca si ich spo ywanie w ilo ci 2 y ek dziennie, a w ród olejów ro linnych najkorzystniejsza jest oliwa z oliwek lub olej rzepakowy bezerukowy. Cukier mo na uzupe ni nim produkty z pi ciu grup, ale nale y kontrolowa jego spo ycie. Sól zwi kszona poda soli kuchennej (chlorku sodu NaCl) zwi ksza ryzyko rozwoju nadci nienia, a tak e nowotworu o dka. Aby zmniejszy ilo soli (zgodnie z zaleceniami WHO nie wi cej ni 6g dziennie), nale y jak najrzadziej kupowa potrawy solone i konserwowane, nie dodawa soli do potraw, zast powa j np. zio ami. Nie powinno si podawa podczas posi ku solniczki na stó. Nale y równie pami ta, e du o soli znajduje si w w dlinach. Regularno posi ków Prawid owe ywienie to nie tylko dostarczanie organizmowi wszystkich niezb dnych sk adników pokarmowych, ale tak e regularno posi ków - ich liczba i roz o enie w ci gu dnia. Dzieci i m odzie powinny spo ywa rednio 4-5 posi ków dziennie, najlepiej o sta ych porach dnia. Rzadsze spo ywanie posi ków ni 3 w ci gu dnia powoduje obni enie st enia glukozy we krwi (hipoglikemi ), co wywo uje uczucie g odu, zm czenia, pogarsza koncentracj uwagi. Czasem mog wyst pi bóle brzucha i inne dolegliwo ci. 14

17 ROZK AD POSI KÓW W CI GU DNIA Dobowe zapotrzebowanie energetyczne organizmu = 100% I wariant: 5 posi ków w ci gu dnia /z podwieczorkiem i skromn ma kolacj / Posi ek Procent dobowego zapotrzebowania na energi 1. niadanie: 20-25% 2. II niadanie: 15-20% 3. Obiad: 35-40% 4. Podwieczorek: 5-10% 5. Kolacja 10-15% 15

18 II wariant: 4 posi ki w ci gu dnia /bez podwieczorku i z lepsz kolacj, która powinna by spo yta nie pó niej ni 2 godz. przed pój ciem spa / Posi ek Procent dobowego zapotrzebowania na energi 1. niadanie: 20-25% 2. II niadanie: 15-20% 3. Obiad: 35-40% 4. Kolacja 15-20% Bardzo wa nym posi kiem w ci gu dnia jest niadanie. Powinno ono pokrywa oko o 20-25% dziennego zapotrzebowania na energi i by odpowiednio zbilansowane, czyli dostarcza czterech spo ród pi ciu podstawowych grup produktów tworz cych Piramid Zdrowego ywienia. Pojadanie mi dzy posi kami W ród nieprawid owo ci wyst puj cych w sposobie ywienia m odzie y nale y wymieni, oprócz nieregularno ci w spo ywaniu posi ków, niezbilansowanie diety cz ste pojadanie miedzy posi kami. ywno, spo ywan mi dzy posi kami, okre la si mianem przek sek s to np.: owoce, niektóre produkty mleczne, s odycze, s one przek ski, a tak e napoje. Bez kontroli rodzaju spo ywanej ywno ci i jej ilo ci mo na atwo doprowadzi do nadmiaru energii w organizmie, a w rezultacie doprowadzi do nadwagi i oty o ci. Zwyczaj pojadania mi dzy posi kami nie zawsze musi by uznawany za szkodliwy, zw aszcza wtedy, gdy rozk ad zaj uniemo liwia spo ycie posi ku o okre lonej porze. Jednak w sytuacji, gdy nie zachowuje si zasady ró norodno ci spo ywanych przek sek przy dominacji tylko jednego czy dwóch rodzajów produktów o np. wysokiej zawarto ci t uszczu, cukru lub soli, nale y zwyczaj ten uzna jako nieprawid owy. 16

19 3.2. Inna propozycja piramidy zdrowego ywienia uwzgl dniaj ca wiod c rol aktywno ci fizycznej w zachowaniu dobrego stanu zdrowia W ostatnich latach pojawiaj si inne propozycje piramidy zdrowego ywienia. 1, 2, 3. W prezentowanej propozycji piramidy niektórym produktom przypisano inne miejsca, niektóre produkty zosta y przesuni te na szczyt, inne odwrotnie (ryc. 2). Zupe nie nowym szczeblem przytaczanej piramidy zdrowia jest codzienna aktywno fizyczna. Zosta a ona uznana za nieodzowny element cz cy si z prawid owym ywieniem. Ryc 2. Inna propozycja piramidy ywienia i zdrowia Bardzo rzadko Czerwone mi so, mas o Bia y ry, bia e pieczywo, s odycze Produkty mleczne lub suplementacja wapniem 1-2 razy dziennie Ryby, drób, jajka (0-2 razy dziennie) Orzechy, nasiona ro lin str czkowych (1-3 razy dziennie) Warzywa (bez ogranicze ) Owoce 2-3 razy dziennie Produkty zbo owe z pe nego ziarna (w wi kszo ci posi ków) T uszcze ro linne oliwa z oliwek, olej sojowy, s onecznikowy, rzepakowy i inne Codzienna aktywno fizyczna, przeciwdzia anie nadwadze i oty o ci ród o: Harvard School of Public Health, 1 Ma gorzata Koz owska-wojciechowska: yjmy w zdrowiu, czyli nowa piramida zdrowia. Prószy ski i S-ka, Warszawa Rebuilding the Food Pyramid. Scientific American.com 2002, 3 Healthy Eating Pyramid. 17

20 W warstwie dotycz cej produktów w glowodanowych zaleca si, aby produkty zbo owe pochodzi y z jak najmniej przetworzonych m k gruboziarnistych, razowych, które s jednocze nie ród em skrobi i b onnika. Oprócz pieczywa pe noziarnistego, poleca si tak e ry pe noziarnisty, nie uskany oraz kasz gryczan i j czmienn. Produkty te powinny by sk adnikiem wi kszo ci posi ków. Natomiast produkty zbo owe wysoko przetworzone np.: bia e pieczywo - bu ki, bia y ry itp. "wyw drowa y" na szczyt tej piramidy i powinny by konsumowane okazjonalnie. Ostatnie dane epidemiologiczne wskazuj bowiem, e du a ilo skrobi w diecie, które pochodz z wysoko przetworzonych zbó, jest zwi zana z wysokim ryzykiem wyst pienia cukrzycy typu 2 oraz choroby niedokrwiennej serca. Kolejne novum tego szczebla piramidy to pojawienie si w nim t uszczów ro linnych. Obok w glowodanów, t uszcze ro linne stanowi g ówne ród o energii. Zaleca si spo ywanie olejów: s onecznikowego, sojowego, rzepakowego (bezerukowego) a tak e oliwy z oliwek oraz margaryn wysokiej jako ci (bez kwasów trans). Nale y podkre li, e w tym miejscu piramidy nie ma t uszczów zwierz cych. Usytuowanie w tej warstwie t uszczów ro linnych wskazuje na ich du e znaczenie, przede wszystkim ze wzgl du na zawarto w nich niezb dnych nienasyconych kwasów t uszczowych, które zmniejszaj ryzyko wyst pienia choroby niedokrwiennej serca. Nie mo na zapomnie jednak, e t uszcze ro linne to produkty wysokoenergetyczne, stanowi ce o kaloryczno ci potraw i ich ilo musi by indywidualnie dopasowana. Kolejna warstwa piramidy zosta a podzielona na dwie cz ci: warzywa i owoce. Szeroko prowadzone w wiecie badania wskazuj wyra nie, e istnieje zale no mi dzy spo ywaniem warzyw i owoców a cz sto ci wyst powania nowotworów. Zaleca si spo ywanie warzyw bez ogranicze, pami taj c, aby by y to warzywa surowe lub gotowane na parze (bez zasma ek), natomiast owoców razy dziennie. Owoce s bardziej kaloryczne, wi kszo z nich dostarcza sporych ilo ci cukrów prostych. W piramidzie wyodr bniono szczebel, który nie by wykazany w poprzedniej piramidzie - orzechy: laskowe, w oskie, pistacjowe i nasiona ro lin str czkowych: bób, groch, fasola, soczewica, soja. Zaleca si spo ywanie ich 1-3 razy dziennie. Orzechy s ród em kwasów t uszczowych jednonienasyconych oraz wielonienasyconych, b onnika, magnezu a tak e witamin. Nale y pami ta, e orzechy s bogato kaloryczne i zaleca si spo ywanie 8-10 sztuk dzienne. Nasiona ro lin str czkowych to istotne ród o witaminy z grupy B w tym kwasu foliowego, a tak e potasu. Kwas foliowy przeciwdzia a mia d ycy poprzez zmniejszenie 18

21 st enia homocysteiny i odgrywa rol w zapobieganiu wadom wrodzonym (w tym wadom wrodzonym cewy nerwowej). Potas jest niezb dny w profilaktyce nadci nienia t tniczego. Nale y pami ta tak e, e nasiona ro lin str czkowych (przede wszystkim soja) s dobrym ród em bia ek. Autorzy tej propozycji piramidy wyra nie wskazuj na ró nice mi dzy mi sem czerwonym (wo owina, wieprzowina, baranina) a mi sem drobiowym i rybami. Wysokie spo ycie mi sa czerwonego jest zwi zane z wysokim ryzykiem choroby niedokrwiennej serca, ze wzgl du na du zawarto t uszczów nasyconych oraz cholesterolu. Tak wi c ryby, drób oraz jajka stanowi kolejny szczebel piramidy - ród o przede wszystkim bia ka. Ryby i drób zawieraj mniej t uszczów nasyconych a wi cej nienasyconych w porównaniu z mi sem czerwonym. Ryby s ród em zarówno bia ka jak i wielonienasyconych kwasów t uszczowych z rodziny omega-3, które korzystnie wp ywaj na uk ad krzepni cia i poziom lipidów w surowicy, tym samym maj dzia anie przeciwmia d ycowe. Mleko i jego przetwory to kolejny szczebel piramidy. Umiejscowienie tych produktów tak wysoko w piramidzie, budzi szereg kontrowersji, ze wzgl du na zmniejszenie ich spo ywania. Autorzy tej piramidy zwracaj uwag na fakt, e pe not uste produkty mleczne (topione, ó te sery) zawieraj t uszcze nasycone. Tak ograniczone spo ycie mleka i jego przetworów, które w naszym kraju s g ównym ród em wapnia, spowodowa oby trudno ci z pokryciem dobowego zapotrzebowania na wap. Instytut ywno ci i ywienia zaleca jednak e, aby dzieci i m odzie spo ywa y 3-4 porcje dziennie z tej grupy produktów. Osobom doros ym zaleca spo ywanie dwóch porcji niskot uszczowych produktów mlecznych. Na szczycie tej piramidy, jest, jak wspomniano, mi so czerwone, a tak e makarony, ry bia y i bia e pieczywo. Te ostatnie s ród em znacznej ilo ci kalorii przy ich niewielkiej warto ci od ywczej. Przedstawione w piramidach zalecenia ywieniowe to sugestie ogólne, oznaczaj ce, jakie produkty z wymienionych grup i w jakich orientacyjnych ilo ciach powinny si znale w codziennej diecie. S to wskazówki, z jakich produktów nale y korzysta, aby pokry zapotrzebowanie organizmu na wszystkie niezb dne sk adniki, utrzymuj c po dan mas cia a. Piramidy zdrowego ywienia s dla wszystkich ogólnymi wytycznymi, które trzeba zawsze indywidualizowa. 19

22 3.3. Spo ycie energii z podstawowych sk adników od ywczych Po dany model ywienia, spe niaj cy warunki profilaktyki chorób ywieniowo-zale nych (oty o ci, mia d ycy, cukrzycy i nadci nienia) zalecony przez wiatow Organizacj Zdrowia wygl da nast puj co: Energia ca kowita a) W glowodany ca kowite (% ogó u energii) w tym: w glowodany z o one b) (% ogó u energii) wolne cukry c) (% ogó u energii) Granica redniego spo ycia dla populacji Bia ko (% ogó u energii) T uszcz ca kowity (% ogó u energii) d) w tym 2/3 powinny stanowi t uszcze nienasycone Cholesterol pokarmowy (mg/dzie ) B onnik pokarmowy (g/dzie ) Sól kuchenna (NaCl) (g/dzie ) e) - 6 ród o: Diet, Nutrition and Prevention of Chronic Diseases. Seria raportów nr 797, WHO, Genewa Legenda do tabeli: a) Poda energii powinna by dostosowana do p ci i wieku i wystarczaj ca do zaspokojenia potrzeb organizmu np. dla zapewnienia prawid owego wzrostu i rozwoju dzieci, dla kobiet w ci y i karmi cych oraz dla zabezpieczenia pracy, aktywno ci fizycznej i odpowiednich rezerw energetycznych u dzieci i m odzie y; b) W tym sk adniku diety nale y uwzgl dni równie spo ycie przynajmniej 400g warzyw i owoców dziennie; c) Do tzw. wolnych cukrów zaliczono tu jednocukry (np. glukoza), dwucukry (sacharoza cukier z cukiernicy ); d) W ywieniu kobiet w wieku rozrodczym t uszcze powinny dostarcza nie mniej ni 20% energii. e) Nie okre lono dolnej granicy spo ycia soli kuchennej. 20

23 3.4. Dzienne zalecenia ywieniowe dla m odzie y U nastolatków, w okresie pokwitania zwi ksza si zapotrzebowanie na energi (kalorie). Organizm w tym okresie intensywnego wzrostu - wymaga dobrego od ywiania. Opracowane w Polsce przez Instytut ywno ci i ywienia zalecane normy ywieniowe uwzgl dniaj zapotrzebowanie na energi i podstawowe, niezb dne sk adniki ywieniowe w zale no ci od masy cia a i aktywno ci fizycznej (przedstawiono w tabeli). Sk adniki Jednostki Warto energetyczna kcal Grupy wiekowe lat lat dziewcz ta ch opcy dziewcz ta ch opcy Bia ko ogó em g T uszcze ogó em g W glowodany ogó em g Wap mg elazo mg Mied mg 1,5-2 1,5-2 1,5-2 1,5-2 Cynk mg Wit. A (równowa niki retinolu) µg/j.m Tiamina (wit. B1) mg 1,3 1,5 1,5 1,7 Ryboflawina (wit.b2) mg 1,4 1,9 1,8 2,0 Niacyna (wit.pp) mg Kwas L -askorbinowy (wit.c) mg ród o: Normy ywienia cz owieka. Fizjologiczne podstawy. Red.:. Ziemla ski, PZWL, Warszawa

24 Podstawowe sk adniki od ywcze Bia ka to g ówny sk adnik budulcowy naszych tkanek. W wyniku procesów trawiennych, spo ywane w codziennej diecie bia ka, s rozk adane na poszczególne aminokwasy, wykorzystywane do budowy nowych tkanek i syntezy w asnego bia ka organizmu. W ród aminokwasów wyst puj tzw. aminokwasy niezb dne (egzogenne), czyli te, które nie mog by syntetyzowane w organizmie cz owieka i musz by dostarczone z po ywieniem. W przeci tnej diecie bia ko stanowi 10-15% warto ci energetycznej. Zapotrzebowanie na bia ko zale y od p ci, wieku, aktywno ci fizycznej. ród em bia ka s : mi so czerwonewo owina, wieprzowina, baranina (najlepiej chude), mi so bia e - drób, ryby (bez skóry), ser, soja, groch, fasola. W glowodany stanowi materia energetyczny dla organizmu (powinny dostarcza ok % dziennego zapotrzebowania kalorycznego. W glowodany dziel si na: proste (tzw. wolne cukry) - przyswajane w krótkim czasie po spo yciu. Szybko s wch aniane i dzi ki temu daj szybki, krótkotrwa y zastrzyk energii; z o one - wch aniane zdecydowanie wolniej i dostarczaj ce energii w d u szym okresie czasu. Dobrym ród em w glowodanów z o onych s : produkty zbo owe - pieczywo (najlepiej gruboziarniste), makarony, p atki niadaniowe, ry (najlepiej pe noziarnisty - nie uskany), kasze (gryczana, j czmienna). W tej grupie jest tak e cukier, który jako ród o "pustych" kalorii, powinno si ogranicza. T uszcze s przede wszystkim ród em energii dla organizmu ze wzgl du na najwy sz ze wszystkich grup pokarmowych, kaloryczno (dostarcza powinny ok. 30% energii). Ponadto s niezb dne dla przyswajania niektórych witamin, tzw. witamin rozpuszczalnych w t uszczach: A, D, E, K, a tak e do budowy b on komórkowych. W sk ad t uszczów wchodz kwasy t uszczowe, które dzielimy na: nasycone i nienasycone. Szczególne znaczenie maj kwasy t uszczowe nienasycone. Wyst puj przede wszystkim w olejach ro linnych oraz rybach. Powinny stanowi przynajmniej 2/3 wszystkich spo ywanych t uszczów. Witaminy to substancje, które s sk adnikami niezb dnymi w ywieniu cz owieka dla prawid owego wzrostu i rozwoju, przebiegu szeregu procesów metabolicznych zachodz cych w jego tkankach i nie mog by wytwarzane przez organizm. Z tego powodu musz by dostarczane z po ywieniem. Dziel si na rozpuszczalne w t uszczach i rozpuszczalne w wodzie. Do witamin rozpuszczalnych w t uszczach zaliczamy witaminy A, E, D, i K, a do 22

25 rozpuszczalnych w wodzie witaminy z grupy B i witamin C. Najlepszym ród em witaminy C s surowe owoce i warzywa, witamin A, E, D: jaja, mleko, mas o, ryby morskie, oleje ro linne, witamin z grupy B: gruboziarniste produkty zbo owe (ciemne pieczywo, naturalne p atki zbo owe, kasze) mleko, mi so, ryby, jaja, ciemnozielone ro liny li ciaste oraz str czkowe. Sk adniki mineralne to pierwiastki chemiczne niezb dne dla wielu reakcji zachodz cych w tkankach, konieczne dla prawid owego rozwoju organizmu. W tej grupie mo na wyró ni makroelementy, czyli te pierwiastki, których dzienne zapotrzebowanie przekracza 100mg np. wap, magnez, potas oraz mikroelementy, których dzienne zapotrzebowanie wynosi nie wi cej ni 100mg np.: elazo, cynk, mied, jod. Wap jest niezb dny do prawid owej budowy ko ci i z bów. Najwa niejsze jego ród o to mleko i jego przetwory. Magnez jest niezb dny do prawid owego funkcjonowania uk adu nerwowego i mi ni. Dobrym jego ród em s gruboziarniste produkty zbo owe a tak e ciemnozielone warzywa li ciaste, migda y, orzechy, gorzka czekolada. elazo jest konieczne do budowy czerwonych krwinek. Jego niedobór powoduje niedokrwisto (anemi ). Najwa niejsze ród o to czerwone mi so, ó tko jaja, (tzw. elazo hemowe). Zielone warzywa np. natka pietruszki, szpinak zawieraj spore ilo ci elaza, ale w postaci trudno przyswajalnej (tzw. elazo niehemowe). Jod jest niezb dny do prawid owego funkcjonowania tarczycy. Wyst puje w rybach, owocach morza, soli jodowanej. 23

26 ZASADY ZDROWEGO YWIENIA 1. Dbaj o ró norodno spo ywanych produktów 2. Strze si nadwagi i oty o ci, b d aktywny ruchowo 3. Produkty zbo owe powinny by dla Ciebie g ównym ród em kalorii 4. Spo ywaj codziennie co najmniej 2 du e szklanki chudego mleka. Mleko mo na zast pi naturalnym jogurtem, kefirem, a cz ciowo tak e serem 5. Mi so spo ywaj z umiarem 6. Spo ywaj codziennie du o warzyw i owoców 7. Ograniczaj spo ycie t uszczów, w szczególno ci zwierz cych, a tak e produktów zawieraj cych cholesterol 8. Zachowaj umiar w spo yciu cukru i s odyczy 9. Ograniczaj spo ycie soli 10.Unikaj alkoholu ród o Instytut ywno ci i ywienia 24

27 3.5. Alternatywne sposoby ywienia na przyk adzie diety wegetaria skiej Wed ug szacunkowych danych z ró nych róde, w ostatnich latach bardzo wzros a popularno wegetaria skiego stylu ycia, w tym oko o 100-krotnie cz sto wyboru ywienia wegetaria skiego. Diety wegetaria skie zmniejszaj ryzyko powstawania wielu chorób cywilizacyjnych, m.in. choroby wie cowej 4. Nale y jednak pami ta, e pozytywne aspekty tego sposobu ywienia dotycz ludzi doros ych, którzy w dzieci stwie byli od ywiani tradycyjnie. Autorzy bada nad wp ywem diet alternatywnych na organizm dzieci i m odzie y, prowadzonych w ostatnim dziesi cioleciu, w wi kszo ci wyra aj opini, e wegetarianizm, zw aszcza cis y jest szkodliwy dla dzieci i m odzie y 5. Najwi ksze niedobory towarzysz ce tej diecie to niedobór elaza, wapnia, witaminy B12 i witaminy D3. Towarzysz jej z regu y niedobory energetyczne. Dieta wegetaria ska jest wybierana ze wzgl du na korzy ci dla zdrowia (ograniczanie t uszczów, cholesterolu, du a zawarto b onnika) oraz z powodów religijnych b d kulturowych. Eliminuje ona w ró nym stopniu produkty pochodzenia zwierz cego i w zale no ci od eliminowanych grup produktów, wyst puje w 4 g ównych odmianach 6 : w diecie wega skiej wyst puj wy cznie produkty pochodzenia ro linnego: zbo a, owoce, warzywa, orzechy. Okre lenie weganizm odnosi si do filozofii ca kowitego wykluczenia z u ycia produktów pochodz cych od zwierz t, poczynaj c od produktów spo ywczych (mi so, ryby, jaja, mleko, a nawet miód) do odzie y i obuwia ze skóry; lakto wegetarianizm to poza produktami ro linnymi spo ywanie równie mleka i jego produktów; lakto-owo-wegetarianizm dopuszcza niektóre produkty pochodzenia zwierz cego: jaja i mleko, natomiast eliminuje mi so, ryby i owoce morza ; dieta semi-wegetaria ska wyklucza z diety jedynie czerwone mi sa, natomiast dopuszcza spo ywanie ryb, drobiu, jaj i mleka. 4 ADA Reports. 1988: Position of the American Dietetic Association: Vegetarian Diets - Technical Support Paper. J. Am. Diet. Assoc. 88, Rutkowska B.: Próba oceny motywów rodziców stosowania diet wegetaria skich u dzieci [w:] Brzozowska A., Gutkowska K. (red): Wybrane problemy nauki o ywieniu cz owieka u progu XXI wieku. Wyd. SGGW, Warszawa 2004, s Stolarczyk A.: Dieta wegetaria ska u dzieci. [w:] Socha J.: ywienie dzieci zdrowych i chorych. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1998, s

28 Przy prawid owym planowaniu diety wegetaria skiej dla dzieci i m odzie y i uwzgl dnieniu wszystkich niedoborów mog cych z niej wynika, nale y oprze si na gruntownej wiedzy, najlepiej przy wykorzystaniu porad specjalisty z zakresu ywienia. Je eli dieta jest odpowiednio zbilansowana i towarzyszy jej suplementacja witamin i minera ów, mo e by nawet korzystna dla zdrowia, zw aszcza, e w niektórych swych zaleceniach pozostaje w zgodzie ze wspó czesnymi zasadami zdrowego ywienia (wi ksze spo ycie b onnika z ro lin, ograniczone spo ycie t uszczów nasyconych i cholesterolu). Nie dotyczy to diety wega skiej, która w ka dym przypadku jest dla dzieci i m odzie y przeciwwskazana Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju zwi zane z nieprawid owym od ywianiem Oty o Jest najcz stszym zaburzeniem rozwoju wyst puj cym u dzieci i m odzie y nadwaga i oty o dotycz w zale no ci od wieku 5-15% tej populacji, a cz sto ich wyst powania wzrasta wraz z wiekiem. Oty o zaburza wszystkie aspekty zdrowia (fizyczne, psychiczne i spo eczne) m odego cz owieka, ogranicza jego potencja rozwojowy, mo liwo ci yciowe i obni a jako jego ycia. Najcz stsz postaci oty o ci jest tzw. oty o prosta, w której powstawaniu, oprócz przyczyn genetycznych, ogromn rol odgrywaj czynniki rodowiskowe: nieprawid owy, utrwalony w rodzinie sposób ywienia oraz niska aktywno ruchowa brak mo liwo ci wydatkowania energii i jej magazynowanie w postaci tkanki t uszczowej. Powstaj ca w okresie dzieci stwa oty o prosta ma cis y zwi zek z oty o ci w wieku dojrza ym, bowiem 50-80% dzieci oty ych pozostaje oty ymi doros ymi. Ocena stopnia nadwagi Najprostsz metod, niewymagaj c specjalistycznych przygotowa jest ocena na tzw. siatkach centylowych skorelowanych, oceniaj cych proporcj masy cia a do wysoko ci. W metodzie tej, im dziecko jest t sze, tym pozycja centylowa tej proporcji jest wy sza. Pasmo mi dzy 90 a 97 centylem oznacza nadwag, a powy ej 97 centyla oty o (patrz Aneks). Innym wska nikiem, cz sto stosowanym zarówno u doros ych, jak i dzieci jest tzw. wska nik BMI (Body Mass Index), wyra ony wzorem: masa cia a [ kg] wysoko ² [m] 26

29 Ustalone s warto ci graniczne tego wska nika dla doros ych i starszej m odzie y. Jako kryterium nadwagi uwa a si BMI = 25-29,9, a oty o ci BMI powy ej 30. W przypadku dzieci, metoda ta wymaga dodatkowego u ycia odpowiednich tabel lub siatek centylowych, uwzgl dniaj cych p e i wiek dziecka w ocenie BMI, stosowana jest przez specjalistów (lekarzy, piel gniarki szkolne). Funkcjonowanie dziecka oty ego w szkole bywa utrudnione, ze wzgl du na cz sto wyst puj c niech do zaj wymagaj cych sprawno ci fizycznej i zwi zan z tym izolacj od grupy rówie niczej. Nieprawid owy sposób ywienia wyst puj cy u tych dzieci utrwalany jest nieregularno ci posi ków. Leczenie oty o ci prostej polega na skojarzonym post powaniu: dietetycznym (dieta ubogoenergetyczna) i zwi kszeniu jej wydatkowania (aktywno fizyczna). Czasami konieczna jest wspó praca psychologa i lekarza. Niedobór masy cia a Nieprawid owy przyrost masy cia a ( przybieranie na wadze ) jest zespo em cechuj cym si dysproporcj masy cia a w stosunku do wysoko ci, na niekorzy masy cia a. Szacunkowo, za znaczny niedobór masy cia a mo emy uzna pozycj centylow na siatkach proporcji masy do wysoko ci cia a poni ej 3 centyla. Przyczyny niedoborów masy cia a u dzieci i m odzie y wydaj si by bardziej z o one, ni w przypadku oty o ci. Oprócz czynników genetycznych oraz innych, które dzia aj na dziecko w okresie ycia wewn trz onowego, wp ywy rodowiska obejmuj nie tylko sposób ywienia, ale i inne czynniki opó niaj ce rozwój dziecka czy powoduj ce u niego niedo ywienie. S to przede wszystkim aktualne b d przebyte choroby (zw aszcza przewlek e lub o ci kim przebiegu), bod ce emocjonalne, czy ska enie rodowiska naturalnego. Badania przeprowadzone przez Instytut Matki i Dziecka w roku szkolnym 1994/95 w ród 2,1 mln uczniów w Polsce wykaza y, e niedobór masy cia a poni ej 3 centyla w stosunku do wysoko ci cia a wyst puje u ok. 3% populacji w wieku 7-16 lat. Ocena kompleksowej opieki zdrowotnej nad uczniami z niedoborem masy cia a wykaza a, e jedynie w 20% województw by a ona dobra. Nale y spodziewa si, e do tej pory stan ten nie uleg poprawie. Po rednimi danymi, mog cymi wiadczy o niedo ywieniu dzieci i m odzie y w Polsce s wyniki ankietowych bada nad zachowaniami zdrowotnymi uczniów. Wynika z nich, ze w 2002 roku 9% m odzie y czasem lub cz sto przychodzi rano do szko y lub k adzie 27

30 si spa g odna, poniewa w domu jest zbyt ma o jedzenia. Odsetek ten wzrós od 1998 roku o 3%. Anoreksja jad owstr t psychiczny Jad owstr t psychiczny zaliczany jest do zaburze od ywiania si i nale y do dysfunkcji rozwojowych, w których czynniki biologiczne cz si ci le z zaburzeniami psychologicznymi. Nale y zwróci uwag na fakt, e okre lenie zaburzenia od ywiania jest do agodne, szerokie i w ogólnym odbiorze (w tym przez samych chorych) nie kojarzy si z chorob. Tymczasem trzeba pami ta, e jad owstr t psychiczny jest chorob ci k, przewlek, a w pewnym odsetku przypadków nawet mierteln. 7 Najwi ksza cz sto zachorowa na jad owstr t psychiczny przypada na okres lat oraz pomi dzy 17 a 25 rokiem ycia. Na zaburzenie to cierpi oko o 1% dziewcz t w wieku szkolnym, u ch opców wyst puje wyj tkowo rzadko. Cz sto zaczyna si, od wydawa oby si niewinnej ch ci zrzucenia paru kilogramów. Podstawowe objawy jad owstr tu psychicznego to: Utrata masy cia a ponad 15% w stosunku do masy nale nej dla wzrostu; Nieodparty l k przed przybraniem na wadze lub wr cz oty o ci, mimo rzeczywistego niedoboru masy cia a; Zaburzone postrzeganie swojego cia a: osoba chora uwa a, e jest oty a lub jaka cz jej cia a jest za gruba nawet wówczas, gdy jest skrajnie wychudzona; Zanik okresu u dziewcz t ju miesi czkuj cych lub nie pojawienie si 1 miesi czki mimo innych objawów dojrzewania. Dziewcz ta skrz tnie ukrywaj swoje zaburzenie, ch tnie przygotowuj posi ek dla ca ej rodziny, sp dzaj w kuchni du o czasu, twierdz c, e zjadaj posi ki podczas ich przygotowywania. Bywa, e rodzice d ugo nie zdaj sobie sprawy z problemów dziecka, a nierzadko pierwsz osob wykrywaj c zaburzenie jest nauczyciel wf. Leczenie anoreksji jest trudne i d ugotrwa e. Dzieci odrzucaj potrzeb leczenia, uwa aj si za zdrowe, zaprzeczaj istnieniu problemu. W przewa aj cej wi kszo ci przypadków leczenie powinno by prowadzone w specjalistycznych o rodkach psychiatrycznych dla dzieci i m odzie y. Pacjenci wymagaj okresowej kontroli i podtrzymuj cej psychoterapii jeszcze przez wiele miesi cy po opanowaniu jad owstr tu z uwagi na mo liwo nawrotu choroby. 7 Popielarska M., Suffczy ska Kotowska M.: Jad owstr t psychiczny (anorexia nervosa) [w:] Popielerska A., Popielarska M. (red): Psychiatria wieku rozwojowego. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2000, s

31 Bulimia Jest to zaburzenie wyst puj ce najcz ciej u licealistek lub studentek. Dotyczy ono wed ug ró nych róde 4-15% dziewcz t w tej grupie wiekowej. Chore na bulimi znacznie cz ciej ni anorektyczki, pochodz z rodzin, w których wyst puj konflikty, zaniedbywanie, czy nawet odrzucenie dziecka. Objawy bulimii to: Powtarzaj ce si okresy ar oczno ci i poczucie braku kontroli nad jedzeniem; Regularne prowokowanie wymiotów, u ywanie rodków przeczyszczaj cych lub odwadniaj cych, cis ych diet lub intensywnych wicze po epizodach ob arstwa, by nie uty ; Utrzymywanie si sta ego poczucia winy i mniejszej warto ci w asnej oraz wysokiego poziomu l ku, czasem depresji. Leczenie bulimii polega na terapii w poradni zdrowia psychicznego, oddziale dziennym nerwic lub o rodku psychoterapeutycznym dla m odzie y. 29

32 30

33 4. Wybrane elementy edukacji konsumenckiej 4.1. Prawa konsumenta Prawa konsumenta gwarantuje w Polsce Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 76 w adze publiczne chroni konsumentów, u ytkowników i najemców przed dzia aniami zagra aj cymi ich zdrowiu, prywatno ci i bezpiecze stwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi 8. Ochron praw konsumentów zapewnia tak e ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów 9. Konsument ma prawo do: - swobody wyboru asortymentów; - bezpiecze stwa; - rzetelnej informacji; - bycia wys uchanym 10. Gdzie po pomoc? Je eli twoje prawa konsumenckie s amane, mo esz zg osi si po pomoc do Federacji Konsumentów, której g ównym celem jest ochrona indywidualnego konsumenta w Polsce. Adres: Rada Krajowa Federacji Konsumentów Pl. Powsta ców Warszawy Warszawa tel. (22) fax.: (22) , sekretariat@federacja-konsumentow.org.pl Konstrukcja etykiet Wszystkie rodki spo ywcze obj te s obowi zkiem znakowania. Konsument ma prawo do uzyskania niezb dnych informacji przed podj ciem decyzji zakupu. Podstawowe informacje, jakie powinna zawiera etykieta to: nazwa produktu, wykaz wyst puj cych sk adników (wraz z substancjami dodatkowymi), termin przydatno ci do spo ycia (data 8 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, r. s Dz. U r., Nr 122, poz z pó n. zm

34 minimalnej trwa o ci), informacja o sposobie przygotowania lub stosowania, dane identyfikuj ce producenta, zawarto netto lub liczba sztuk, warunki przechowywania, partia produkcyjna, klasa jako ci handlowej 11. Poni ej przedstawiamy opis najwa niejszych informacji zawartych na etykiecie: a) Warto energetyczna Wraz z zawarto ci netto produktu cz sto podawana jest tak e jego warto energetyczna. Warto energetyczna podawana jest w dwóch jednostkach: kj oraz kcal i oznacza ilo energii dostarczonej przez spo ycie 100 g produktu. b) Zawarto sk adników produktu spo ywczego Alergeny Wed ug danych Unii Europejskiej, na jej terenie, jest ok. 8% dzieci i 3% doros ych cierpi cych na alergie pokarmowe 12. Osoby te powinny zwraca szczególn uwag na zawarto alergenów w produktach. Obecnie nie ma obowi zku uwidaczniania na etykietach zawarto ci alergenów, aczkolwiek wiele produktów zawiera takie informacje. Suplementacja to wzbogacanie ywno ci w sk adniki, jakie zostaj utracone podczas wytwarzania (m.in. obróbki termicznej) produktu lub jakie w produkcie nie wyst puj. Produkt mo e by uzupe niony w 15-50% zalecanego dziennego zapotrzebowania okre lonej substancji (np. witaminy) na 100 g/100 ml produktu spo ywczego 13. Do najwa niejszych suplementów nale : - Witaminy: A, D, E, K, B1, B2, B6, B12, C, niacyna, kwas pantotenowy, kwas foliowy, biotyna; - Sk adniki mineralne: wap, magnez, elazo, mied, jod, cynk, mangan, sód, potas, selen, chrom, molibden, fluor, chlor, fosfor. Probiotyki to pojedyncze lub mieszane kultury ywych mikroorganizmów: bakterie kwasu mlekowego, bifido i laktobakterie, wybrane dro d e nale ce do w a ciwej flory jelitowej cz owieka. Probiotyki wywieraj korzystny wp yw poprzez zapewnienie równowagi mikroflory organizmu cz owieka. Produktami zawieraj cymi bakterie probiotyczne s g ównie napoje mleczne fermentowane (kefir, jogurt)

35 Dodatki do ywno ci to substancje, które samodzielnie nie s przeznaczone do spo ycia. Dodane do produktu wp ywaj na jego trwa o, konsystencj, barw, zapach lub smak. G ówne grupy substancji dodawanych do ywno ci: barwniki, aromaty, substancje konserwuj ce, przeciwutleniacze, kwasy i regulatory kwasowo ci, stabilizatory i emulgatory, sole emulguj ce, zag stniki, substancje wzmacniaj ce smak i zapach, skrobie modyfikowane, substancje: s odz ce, wype niaj ce, wi ce, utrzymuj ce wilgotno, spulchniaj ce, do stosowania na powierzchni i inne (szczegó owy opis wybranych grup dodatków do ywno ci zawiera poni sza tab. 1). Unia Europejska zezwala na stosowanie ponad 260 substancji dodatkowych do ywno ci. Pe n list substancji zawiera Rozporz dzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie dozwolonych substancji dodatkowych i substancji pomagaj cych w przetwarzaniu 14. List mo na tak e znale na stronie internetowej Federacji Konsumentów Tab. 1. Wybrane grupy dodatków do ywno ci Kategoria Konserwanty Przeciwutleniacze Emulgatory i stabilizatory Barwniki Funkcje Hamuj rozwój bakterii odpowiedzialnych za zatrucie pokarmowe lub za niekorzystne zmiany cech organoleptycznych produktów spo ywczych, przed u aj trwa o, zmniejszaj straty ywno ci w przetwórstwie, handlu i gospodarstwie domowym Zapobiegaj je czeniu t uszczu i stratom witamin (kwas askorbinowy, tokoferol) Emulgatory zmniejszaj napi cie powierzchniowe, u atwiaj mieszanie fazy wodnej i t uszczowej emulsji (lecytyna-e322); stabilizatory zapobiegaj ponownemu rozwarstwieniu produktów w czasie przechowywania. Zag stniki zapewniaj odpowiedni konsystencj produktu, substancje eluj ce (np. pektyna -E440) nadaj galaretowat konsystencj i przejrzysty wygl d, np. d emy Zastepuj naturalne barwniki roz o one w trakcie obróbki technologicznej i poprawiaj wygl d produktów, nadaj apetyczny, zach caj cy wygl d; stosowane s zarówno sztuczne barwniki (anato-e160b) i naturalne ( -karoten E160a) Inne Sztuczne rodki s odz ce stosowane w produktach niskokalorycznych i dietetycznych (aspartam E951), substancje aromatyczne, wype niacze, gazy oboj tne stosowane przy pakowaniu produktów sypkich ród o: Socha J. (red.): ywienie dzieci zdrowych i chorych. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1998, s. 34 In ynieria genetyczna to wprowadzanie do organizmu fragmentów DNA z innych organizmów. Dzi ki temu mo liwe jest wytworzenie okre lonych cech, których pojawienie si by oby niemo liwe przez tradycyjne krzy owanie. Podstawowe korzy ci ywno ci modyfikowanej genetycznie to mo liwo produkowania produktów spo ywczych lepszej jako ci, a tak e minimalizacja zawarto ci chemicznych rodków ochrony ro lin. Nadal jednak istnieje wiele niejasno ci zwi zanych z wykorzystywaniem produktów modyfikowanych. 14 Dz. U r. Nr 94, poz

36 Producenci ywno ci maj obowi zek oznaczy ywno modyfikowan genetycznie zgodnie z nast puj cymi ustawami: Ustaw z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpiecze stwie ywno ci i ywienia 15 oraz Ustaw z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach zmodyfikowanych genetycznie 16. c) Termin wa no ci Kupuj c produkty ywno ciowe nale y zwróci szczególn uwag na dat okre laj c minimalny termin trwa o ci produktu. Okre la ona termin, do którego prawid owo przechowywany lub transportowany produkt ywno ciowy zachowuje pe ne w a ciwo ci fizyczne, chemiczne, mikrobiologiczne i organoleptyczne. Data ta poprzedzona jest najcz ciej napisem najlepiej spo y przed. Produkty ywno ciowe nietrwa e mikrobiologiczne i atwo psuj ce si tj. np. mi so, w dliny, nabia posiadaj okre lony termin przydatno ci do spo ycia, po którym produkt nie mo e by spo ywany. Data na opakowaniu takiego produktu poprzedzona jest napisem nale y spo y do Kupuj c produkty niepaczkowane i nie posiadaj ce etykiety nale y zwróci szczególn uwag na ich w a ciwo ci organoleptyczne takie jak wygl d i zapach. d) Zasady przechowywania produktów Wsz dzie tam, gdzie jako produktu zale y od sposobu jego przechowywania np.: w lodówce, producent ma obowi zek poda na etykiecie sposób przechowywania produktu. Zasada ta dotyczy wszystkich produktów spo ywczych oznaczonych terminem przydatno ci do spo ycia. 15 Dz. U r., Nr 171, poz Dz. U r., Nr 76, poz