Redakcja i korekta: Bogdan Baran

Transkrypt

1

2

3

4 KOMITET REDAKCYJNY MARIA LEWICKA DARIUSZ DOLIŃSKI GRZEGORZ SĘDEK BOGDAN WOJCISZKE JOANNA STEFAŃSKA redaktor naczelny, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wrocław, Instytut Psychologii PAN, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, Instytut Psychologii PAN, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, zastępcy redaktora Sekretarz Redakcji, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, Copyright by Polskie Stowarzyszenie Psychologii Społecznej Adres Redakcji: Redakcja Psychologii Społecznej ul. Stawki 5/ Warszawa fax: ISSN Redakcja i korekta: Bogdan Baran Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax , , tel w info@scholar.com.pl, scholar@neostrada.pl, Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa nakład: 600 egz.

5 Spostrzeganie bez uprzedzeń i stereotypów redaktorzy naukowi: Kinga Piber-Dąbrowska i Grzegorz Sędek Spis treści 95 Spostrzeganie bez uprzedzeń i stereotypów zarys problematyki Kinga Piber-Dąbrowska, Grzegorz Sędek 101 O motywach sprzyjających vs. przeciwdziałających powstawaniu uprzedzeń Małgorzata Kossowska 111 Wpływ przekonań o stałości zmienności charakteru narodowego na stereotypy i ustosunkowanie do innych narodowości Kinga Lachowicz-Tabaczek, Sylwia Cisek 121 Historia i stereotyp: Dwie przesłanki rozumienia innej osoby Jerzy Trzebiński, Ewa Antczak 132 Kontekst i stereotypizacja: Ograniczanie aktywizacji stereotypu poprzez trening analitycznego przetwarzania informacji Marcin Bukowski 141 O nietendencyjnym i tendencyjnie przychylnym osądzaniu winowajcy z negatywnie stereotypizowanej kategorii Małgorzata Styśko 151 Jak bezpowrotnie stłumić myśli o alkoholizmie niedźwiedzia? Pomyśleć o jego kumplu-niealkoholiku Kinga Piber-Dąbrowska, Grzegorz Sędek 164 Kiedy kontakt osłabia uprzedzenia? Kategoryzacje społeczne i temporalne jako warunki skuteczności kontaktu międzygrupowego Michał Bilewicz 176 Sekwencyjność napływających informacji a formowanie wrażenia dotyczącego innej osoby Bogusława Błoch, Dariusz Doliński 182 Wyśmiej stereotyp! Czynniki redukujące zagrożenie stereotypem Sylwia Bedyńska, Joanna Dreszer 190 O czasopiśmie 191 Wskazówki dla autorów 193 Wskazówki dla recenzentów 194 Polskie Stowarzyszenie Psychologii Społecznej 195 Władze 196 Aktywności 196 Procedura przyjmowania nowych członków

6 Perception without prejudice and stereotypes editors: Kinga Piber-Dąbrowska and Grzegorz Sędek Contents 95 Perception without prejudice and stereotypes an outline Kinga Piber-Dąbrowska, Grzegorz Sędek 101 Motives that promote or reduce prejudice Małgorzata Kossowska 111 The influence of beliefs about stability-malleability of national characteristics on stereotypes and attitudes towards other nations Kinga Lachowicz-Tabaczek, Sylwia Cisek 121 A story and a stereotype: Two frames for person perception Jerzy Trzebiński, Ewa Antczak 132 Context and stereotyping: Decreasing activation of stereotypes by training in analytical information processing Marcin Bukowski 141 On the unbiased and the favourably biased judgments towards harmdoer s belonging to the negatively stereotyped category Małgorzata Styśko 151 How to irretrievably suppress thoughts about the bear s alcoholism? By thinking about its non-alcoholic buddy Kinga Piber-Dąbrowska, Grzegorz Sędek 164 When does contact reduce prejudice? Social and temporal categorizations as conditions of effective intergroup contact Michał Bilewicz 176 Sequential character of incoming information and creation of impression about another person Bogusława Błoch, Dariusz Doliński 182 Laugh at stereotypes! Strategies of eliminating stereotype threat Sylwia Bedyńska, Joanna Dreszer 190 About the Journal 191 Information for the authors 193 Information for the reviewers 194 Polish Society of Social Psychology 195 Authorities 196 Activities 196 How to become a member

7 Psychologia Społeczna 2006 tom 1 02 (02) ISSN Spostrzeganie bez uprzedzeń i stereotypów zarys problematyki Kinga Piber-Dąbrowska 1 Grzegorz Sędek 2 1 Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa 2 Instytut Psychologii PAN Wprowadzenie do numeru tematycznego Spostrzeganie bez uprzedzeń i stereotypów przedstawia powiązania między dziewięcioma artykułami tomu oraz szerszy kontekst teoretyczny tej problematyki badawczej. Omawiamy zwięźle różne procesy poznawcze, motywacyjne, osobowościowe i społeczne, które mogą redukować działanie uprzedzeń i stereotypów. Podkreślamy ważny wkład polskich psychologów społecznych w tę dziedzinę oraz wskazujemy na potencjalne możliwości praktycznego zastosowania tej wiedzy. Słowa kluczowe: redukowanie uprzedzeń i stereotypów, stosowanie stereotypów społecznych, mechanizmy samoregulacji W rozważaniach nad rolą stereotypów i uprzedzeń w przetwarzaniu informacji o innych ludziach dominuje koncentracja na zniekształceniach i ograniczeniach poznawczych wynikających z ich aktywizacji. Znaczenie tego nurtu publikacji trudno przecenić wszak służą poznaniu niezwykle ważnego zjawiska psychologicznego. Jednak nadreprezentacja tych prac przedstawia spostrzeganie społeczne w dość fatalistycznym świetle jako nieuchronnie podporządkowane stereotypom i uprzedzeniom. Taki obraz procesów przetwarzania informacji o innych ludziach budzi rzecz jasna sprzeciw tak osobisty, jak i zawodowy coraz większej liczby badaczy. Dlatego zapewne równolegle lub raczej komplementarnie do diagnozowania kolejnych aspektów uprzedzonego i stereotypowego myślenia (por. np. monografię zbiorową pod redakcją Mirosława Kofty, 2004), rozważa się i wykazuje czynniki redukujące czy wręcz blokujące wpływ stereotypów i uprzedzeń na przetwarzanie informacji o innych ludziach (przegląd w: Blair, 2002; Fiske, 2004; Kunda, Artykuł oraz naukowa redakcja niniejszego numeru tematycznego zrealizowane zostały w ramach grantu KBN nr 1 H01F Korespondencję prosimy kierować do Kingi Piber- -Dąbrowskiej lub Grzegorza Sędka na adres pocztowy: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, ul. Chodakowska 19/31, Warszawa; kinga.piber-dabrowska@swps.edu.pl gsedek@swps.edu.pl Spencer, 2003; Monteith, Sherman, Devine, 1998). Ich poszukiwanie nie sprowadza się do wykazywania, że lekarstwem będzie usuwanie zewnętrznych uwarunkowań zniekształceń poznawczych (np. przeciążenie poznawcze, presja czasu, zmęczenie, stres). Co istotne i znamienne, warunków sprzyjających spostrzeganiu bez uprzedzeń i stereotypów poszukuje się w człowieku w jego potencjale mentalnym. Ten konstruktywny kierunek teoretycznych i empirycznych dociekań zasadza się na założeniu, że człowiek potrafi, a przede wszystkim chce spostrzegać innych ludzi bez uprzedzeń i stereotypów. Rzecz jasna, nie u każdego człowieka dostrzeżemy wolę unikania zniekształceń poznawczych. Jak od dawna podkreśla Maria Jarymowicz (2001a), niektórzy będą sztywno i trwale obstawać przy swojej wizji innych ludzi nawet pomimo możliwości jej weryfikacji. Przyczyn tego uporczywego trzymania się uprzedzeń i stereotypów nie przypisuje się już (od dawna zresztą) ograniczonym możliwościom poznawczym człowieka. Coraz mniej popularne jest też traktowanie go jako skąpca poznawczego (cognitive miser), który stara się oszczędzać swoją energię poznawczą i niechętnie wdaje się w wymagające wysiłku przetwarzanie wszystkich informacji o innych ludziach (Fiske, Taylor, 1984). Metafora skąpca wyrażała przekonanie, że człowiek nie jest wewnętrznie motywowany do zgłębiania innych ludzi, że skłonny jest szukać rozwiązań raczej dostatecznych niż optymalnych, czyli poświęcić tylko tyle 95 Copyright 2006 Psychologia Społeczna

8 96 KINGA PIBER-DĄBROWSKA, GRZEGORZ SĘDEK wysiłku, ile potrzebuje do wytworzenia jakiegoś obrazu innego człowieka. W przeciwieństwie do koncepcji człowieka słabo zaangażowanego w poznawanie innych ludzi, nowsze podejścia akcentują posiłkowanie się uprzedzeniami i stereotypami po to, by poznać jak najwięcej, ale przy jak najmniejszym wysiłku. Według Jeffreya Shermana i jego współpracowników, percepcją społeczną częściej kieruje troska o efektywność niż lenistwo czy obrona, a spostrzegający dąży do uzyskania maksymalnej ilości informacji w stosunku do włożonego wysiłku (Sherman, Macrae, Bodenhausen, 2000, s. 155). Zresztą już Fiske i Taylor (1991, s. 13), weryfikując koncepcję skąpca poznawczego, zaproponowały, by postrzegać człowieka jako taktyka, który kierując się swoimi celami, motywami i potrzebami, wybiera najbardziej odpowiedni do tego sposób działania. Przeglądowy artykuł Małgorzaty Kossowskiej (w niniejszym numerze) doskonale przemawia na rzecz tezy, że nie można rozważać procesu kształtowania i utrzymywania się uprzedzeń bez rozpatrzenia roli motywacji: to pod jej wpływem następuje treściowa i ilościowa selekcja informacji do poznawczej obróbki, to ona reguluje, na ile powierzchownie/głęboko będą te informacje przetwarzane. Uwzględnienie motywacji i motywów w procesach spostrzegania społecznego nie jest jedynym dowodem, że obecna uwaga badawcza jest przenoszona z funkcjonalności uprzedzeń i stereotypów (energy-saving devices; Macrae, Milne, Bodenhausen, 1994) na osobowościowy, mentalny i poznawczy potencjał człowieka, który może, lecz wcale nie musi, automatycznie z takich sądów korzystać (Monteith i in., 1998). Levy, Stroessner i Dweck (1998) sugerują, że jednym z czynników warunkujących posługiwanie się uprzedzeniami i stereotypami w procesach przetwarzania informacji o innych ludziach mogą być przekonania spostrzegającego o stałości vs. zmienności natury człowieka. Ich rozumowanie zasadza się na ważnej, acz czasem zapominanej prawidłowości, że przecież uprzedzenia i stereotypy stanowią wyłącznie jeden z elementów indywidualnego obrazu świata społecznego i jako takie są powiązane z innymi przekonaniami człowieka (Kofta, Jasińska-Kania, 2001). Podobnie jak motywacje czy motywy, poglądy o stałości vs. zmienności człowieka wpływają na przetwarzanie informacji o innych ludziach, gdy są zarówno trwałym, jak i indukowanym przekonaniem człowieka. Co więcej, jak pokazały Kinga Lachowicz-Tabaczek i Sylwia Cisek (w niniejszym tomie), na stereotypy i ustosunkowanie do przedstawicieli innych narodowości mogą wpływać przekonania o stałości/zmienności nie tylko natury człowieka, lecz także charakteru narodowego. Otóż bardziej pozytywny stereotyp i ustosunkowanie do obcych narodowości odnotowały Autorki z jednej strony u osób przekonywanych o stałości (a nie zmienności) charakteru obcych nacji analogicznie do wyników Levy i jej współpracowników (1998), z drugiej zaś u osób, u których wzbudzono przekonanie o stałości (a nie zmienności) polskich cech narodowych. Ten drugi, frapujący rezultat Lachowicz-Tabaczek i Cisek wyjaśniają wzmocnieniem Ja (przez wzmocnienie tożsamości narodowej), które może powodować zahamowanie negatywnych stereotypów o innych. Wzbudzanie u człowieka określonych motywacji, motywów czy przekonań o cechach człowieka lub narodu przestawia go na określony tryb spostrzegania innych ludzi ( pod dyktando lub bez uprzedzeń ani stereotypów). Jak wykazują przekonująco Jerzy Trzebiński i Ewa Antczak oraz Marcin Bukowski (oba artykuły w niniejszym numerze), oddziaływaniem również sprzyjającym nieuprzedzonemu i niestereotypowemu przetwarzaniu informacji jest po prostu nastawienie umysłu (mind set) np. poprzez bardziej głęboki lub bardziej twórczy styl przetwarzania tak by nie włączały się w nim stereotypowe asocjacje. Mianowicie analogicznie jak w przypadku przyjmowania perspektywy spostrzeganej osoby (Galinsky, Moskowitz, 2000), także takie ukierunkowanie człowieka, które sprawi, że będzie on spostrzegał innych ludzi w kontekście konkretnej historii (a nie poprzez cechy społeczno-demograficzne), zwiększa dostrzeganie ich motywów, a tym samym osłabia skłonność do wykorzystywania stereotypów w tworzeniu wizerunku tych osób (Trzebiński, Antczak). Jednakże, co akcentują Trzebiński i Antczak, tryb narracyjny nie tyle hamuje stereotypizację, ile raczej buduje alternatywny obraz osoby, powodując zwiększenie odczuwanej bliskości tej osoby i zwiększając indywidualizację jej obrazu. Wyniki te dobrze wkomponowują się w znane modele poznania społecznego (Fiske, Lin, Neuberg, 1999), wskazujące na rolę indywidualizacji spostrzeganej osoby w zmniejszaniu stereotypów i uprzedzeń. Podobny jest sens wyników badania opisywanego przez Bukowskiego, który wykazał, że poznawczy trening włączający analityczny tryb przetwarzania informacji (rozpoznawanie neutralnych słów), w przeciwieństwie do nastawienia umysłu człowieka na klasyfikację słów, zahamowuje w zadaniu leksykalnym automatyczną aktywizację stereotypowych określeń w odpowiedzi na etykietkę kategorii (Cygana). Widoczna jest paralela między rezultatami uzyskanymi przez Bukowskiego oraz przez Ewę Trzebińską (1994; 1997), która wykazała, że wzbudzenie określonego typu schematu przetwarza-

9 SPOSTRZEGANIE BEZ UPRZEDZEŃ I STEREOTYPÓW ZARYS PROBLEMATYKI 97 nia informacji schematu intelektualnego vs. schematu doświadczenia wywołuje specyficzne nastawienie na posługiwanie się określonymi regułami przetwarzania informacji (Trzebińska, 1997, s. 23). Oba schematy przedstawiane są jako struktury umysłowe, swoiste stany umysłu. Schematy doświadczania organizują i strukturalizują percepcyjne, emocjonalne i wolicjonalne reakcje podmiotu na zdarzenia w postaci odczucia. Eksperyment Bukowskiego wiąże się także z szerokim i popularnym obecnie nurtem badań dotyczącym ważnej roli kontekstu, w jakim przebiega proces przetwarzania informacji (Blair, 2002). Właściwości kontekstu zadaniowego mogą w znacznym stopniu zahamować bądź rozproszyć aktywizację stereotypowych skojarzeń. Artykuł Bukowskiego stanowi także przegląd współczesnych badań i technik badawczych dotyczących kontekstowego wzbudzania bądź też hamowania aktywizacji treści stereotypowych. Wyniki uzyskane przez Trzebińskiego i Antczak oraz Bukowskiego okazują się szczególnie cenne, jeśli zwrócić uwagę także na fakt, że bodźcową kategorią były negatywnie postrzegane osoby (odpowiednio: policjant i Cygan). Jak wykazuje wiele badań, społeczna dezaprobata wobec ludzi niektórych kategorii nie sprzyja nawet motywacji do tłumienia negatywnych skojarzeń (szerzej o tym w artykule Piber-Dąbrowskiej i Sędka w niniejszym numerze). Powstaje więc pytanie, czy możliwe jest spostrzeganie bez uprzedzeń i stereotypów ludzi z deprecjonowanych kategorii społecznych. Otóż okazuje się, że na przykład wbrew potocznym przypuszczeniom, przynależność winowajcy do kategorii o negatywnym stereotypie wcale nie musi nasilać skłonności do obwiniania go za naganny czyn. Mocnego uzasadnienia dostarcza Małgorzata Styśko (w niniejszym numerze). Autorka omawia rolę ważnego i uznanego w literaturze przedmiotu rozróżnienia między przetwarzaniem heurystycznym i systematycznym (np. Chen, Chaiken, 1999). Wskazuje na implikacje płynące z modelu elastycznej korekty (Petty, Wegener, 1993), przyjmującego, że ludzie selekcjonują informacje, których używają do tworzenia opinii o innych, starając się sformułować sąd możliwie adekwatny i obiektywny. Styśko opisuje też wyniki własnych badań, w których wykazuje, że wykorzystywanie wiedzy o małej powszechności członków stereotypizowanej grupy (w szczególności szacowanie, że są małe szanse bezpośredniej interakcji) może powodować, iż określona osoba będzie obwiniana podobnie lub nawet mniej niż osoba spoza tej grupy. Kinga Piber-Dąbrowska i Grzegorz Sędek (w niniejszym numerze) również skoncentrowali się na kwestii spostrzegania bez uprzedzeń i stereotypów człowieka z negatywnej kategorii. Konkretnie, Autorzy badali skuteczność intencjonalnego powstrzymywania stereotypowych skojarzeń z alkoholikiem. Z dotychczasowych badań wynika, że nawet jeśli człowiek nie ma zajętych zasobów poznawczych (a więc jest w warunkach sprzyjających tłumieniu por. przegląd badań w: Wenzlaff, Wegner, 2000), to w przypadku negatywnie spostrzeganych kategorii, takich jak np. skin, nie jest w stanie zahamować uprzedzonych i stereotypowych myśli (Macrae, Bodenhausen, Milne, Jetten, 1994). Badania Piber-Dąbrowskiej i Sędka, inspirowane klasyczną koncepcją Wegnera (1994), wykazały, że naddostępność tłumionych skojarzeń z przedstawicielem negatywnie postrzeganej kategorii jest trwale zredukowana, jeśli przed tłumieniem lub po nim nastąpi koncentracja myśli na osobie spoza stereotypizowanej kategorii. Oczywiście zawsze pojawia się wątpliwość, czy wskazane powyżej czynniki sprzyjające spostrzeganiu bez uprzedzeń i stereotypów wystąpią również w warunkach naturalnej (nielaboratoryjnej) styczności ze stereotypizowanymi ludźmi. Problem ten poruszają dwa artykuły w niniejszym numerze: Michała Bilewicza (traktujący o stosunkach między antagonistycznymi grupami) oraz Bogusławy Błoch i Dariusza Dolińskiego (dotyczący formowania się wizerunku nieznanej osoby w następstwie integrowania informacji o niej nabytych pośrednio oraz drogą indywidualnego kontaktu). Począwszy od klasycznych prac Sherifa i Allporta (przegląd w: Hewstone, 1999/1996), wiadomo, że kontakt między grupami prowadzi do ograniczania uprzedzeń tylko wówczas, gdy zaspokojone są pewne funkcjonalne wymogi relacji pomiędzy obiema grupami (np. równy status lub wspólne cele). Osobisty kontakt jednak nie gwarantuje niwelacji intergrupowych uprzedzeń i stereotypów, co wykazuje Michał Bilewicz w przeglądzie badań klasycznych oraz współczesnych, w tym własnych (prowadzonych z udziałem licealistów żydowskich przyjeżdżających do Polski na Marsz Żywych ). Autor omawia dotychczasowe koncepcje kontaktu jako skutecznej metody niwelowania uprzedzeń (kontakt spersonalizowany, kontakt z wyrazistymi kategoriami oraz kontakt na podstawie jednej drużyny ), a także proponuje własną koncepcję opartą na przyjmowaniu perspektywy grupy obcej (transgresje międzygrupowe). Konkluzja Bilewicza jest jednoznaczna w celu redukcji negatywnych uprzedzeń i stereotypów międzygrupowych warto aranżować osobiste spotkania, ale treść oraz formę tego kontaktu trzeba profesjonalnie monitorować. Kontakt ma służyć weryfikacji negatywnych sądów. Czy dochodzi do tego, gdy człowiek po prostu ma bezpośrednią styczność z osobą, która swoim zachowaniem

10 98 KINGA PIBER-DĄBROWSKA, GRZEGORZ SĘDEK zaprzecza negatywnemu obrazowi swojej kategorii? Do optymistycznej odpowiedzi twierdzącej skłania badanie Błoch i Dolińskiego (opisane w niniejszym numerze), dotyczące sytuacji społecznej, której możemy doświadczyć na co dzień. Otóż Autorzy badali, jak na sympatię do nieznanej osoby wpływa dłuższa przerwa pomiędzy uzyskaniem o niej negatywnych danych a spotkaniem z nią, podczas którego osoba ta zachowywała się w sposób całkowicie (bo pozytywnie) zaprzeczający wstępnym informacjom. Ponadto badacze uwzględnili rolę odroczenia czasowego w wyrażaniu sądu (od razu vs. po dłuższym czasie od spotkania). Okazało się, że jeśli bezpośrednio po przekazaniu negatywnych informacji o osobie następował kontakt z nią, to nabyta wiedza nie miała istotnego wpływu na sympatię do tej osoby. Natomiast w warunkach przerwy między informacją a spotkaniem, gdy opinia o danej osobie formowana była niemal natychmiast po jej wyjściu, odnotowywano większą sympatię do tej osoby, niż gdy ocena następowała po dłuższej przerwie. Przedstawiciel deprecjonowanej kategorii może więc mieć nadzieję, że nie zawsze będzie postrzegany zgodnie z atrybutami przypisywanej mu kategorii. Jeśli będzie pozytywnie zaprzeczał stereotypowemu wizerunkowi kategorii, może spodziewać się raczej indywidualnego (a nie kategorialnego) spostrzegania. Aby do tego doszło, ocena, interpretacja jego zachowania musi nastąpić, jak pokazuje badanie Błoch i Dolińskiego, od razu podczas bezpośredniego kontaktu (a tak przecież dzieje się spontanicznie por. Uleman, 1999). Autorzy dyskutują wyniki w świetle koncepcji domykania poznawczego (zamrażanie informacji; dokładniejsze omówienie w artykule Kossowskiej w niniejszym numerze). Podobnie jak Kunda, Davies, Adams i Spencer (2002) akcentują rolę szybkiej i bezpośredniej weryfikacji stereotypowych danych najlepiej przez osobisty kontakt. Problem w tym, że jeśli nawet w codziennych interakcjach społecznych występują warunki sprzyjające spostrzeganiu innych ludzi bez uprzedzeń i stereotypów, to jednak na osobę z negatywnej kategorii może destruktywnie wpływać kontakt ze spostrzegającym człowiekiem. Jego obecność może być bodźcem aktywizującym negatywny stereotyp. Kwestia ta dotyczy w pierwszym rzędzie stereotypów zawierających niepochlebną opinię o możliwościach intelektualnych ludzi danej kategorii. Otóż jak wykazano w wielu badaniach (przegląd: Aronson, 2002; Bedyńska, Sędek, 2003), wzbudzenie takiego stereotypu upośledza myślenie osób, które są jej przedstawicielami. Konkretnie, pogarsza się u nich poziom wykonania zadań wymagających takich zdolności, jakich według reprezentacji mają nie posiadać (np. wykonywanie zadań matematycznych przez kobiety). Jego istotą jest niepokój człowieka zmagającego się z określonym zadaniem umysłowym, że swoim poziomem wykonania potwierdzi opinię deprecjonującą jego kategorię. Dlatego właśnie tę swoistą obawę przed porażką nazwano stereotype threat, co w polskiej literaturze tłumaczone jest jako strach przed zaszufladkowaniem (Aronson, Steele, Salinas, Lustina, 2001) lub dosłownie zagrożenie stereotypem (Bedyńska, Sędek, 2003). Ten mechanizm ma charakter samospełniającej się przepowiedni i dlatego jest zagrożeniem dla członków stereotypizowanej kategorii. Jednak mogą się oni skutecznie przed tym bronić, jak pokazują Sylwia Bedyńska i Joanna Dreszer (w niniejszym numerze). Dokonany przez Autorki przegląd badań obrazuje zmianę głównego nurtu badań nad zagrożeniem stereotypem. Mianowicie zamiast tropić negatywne efekty zagrożenia stereotypem w ciągle nowych dziedzinach życia (edukacja, relacje międzygrupowe, sport) badacze koncentrują się na sposobach zapobiegania ich negatywnym konsekwencjom. Autorki omawiają wiele takich mechanizmów, jak redukcja napięcia lękowego, afirmacja własnego Ja i pokazywanie modelowych przykładów osób, które przez swoje wybitne osiągnięcia zadają kłam potocznym stereotypom o braku odpowiednich zdolności lub kompetencji danej kategorii ludzi. Możliwe że skuteczną strategią byłoby także po prostu zreflektowanie się, skoro, jak pokazali Dijksterhuis, Bargh i Miedema (2000), człowiek uświadamiający sobie, że deprecjonowanie przez niego intelektu przedstawicieli obcej kategorii społecznej odbija się rykoszetem na jego własnym myśleniu niweluje ten wpływ. Refleksja potęguje m.in. otwartość na nowe informacje, elastyczność w operowaniu posiadanymi danymi, dostrzeganie wielu możliwych perspektyw rozwiązywania problemu (Langer, Moldoveanu, 2000). Co więcej, jak wykazało wiele prac wykonanych pod kierunkiem Marii Jarymowicz, system automatyczny czerpie z wiedzy wypracowanej przez system refleksyjny, że świadome dookreślanie znaczenia stanów rzeczy zmienia reguły automatycznego reagowania (2001b, s. 113). To jest szczególnie istotne w kontekście rozważania możliwości spostrzegania przez człowieka innych ludzi bez uprzedzeń i stereotypów. Wprawdzie znaczna część badań w literaturze światowej wykazuje (dyskusja i przegląd: Piber-Dąbrowska 2001), że przedwczesna i zbyt pesymistyczna była pierwotna i bardzo spopularyzowana teza uznanej badaczki Patricii Devine (1989), iż aktywizacja negatywnych stereotypów jest automatyczna i nie zależy od indywidualnego poziomu uprzedzeń. Mianowicie, nawet jeśli społeczny stereotyp jest znany wszystkim członkom społeczności, to nie u każdego automatycznie się aktywizuje i przez to nie

11 SPOSTRZEGANIE BEZ UPRZEDZEŃ I STEREOTYPÓW ZARYS PROBLEMATYKI 99 znajduje zastosowania w procesach przetwarzania informacji. A jeśli nawet się aktywizuje, to wcale nie musi być automatycznie stosowany. Jednakże, co interesujące z punktu widzenia socjologii nauki, propagowany przez Devine i współpracowników (np. Devine, Monteith, 1999; Plant, Devine, 1998) bardziej współczesny i bardziej optymistyczny opis zjawiska aktywizacji i stosowania stereotypów, akcentujący rolę motywów wewnętrznych i zewnętrznych, a także procesów korekcyjnych, nie doczekał się nawet w części takiej popularności. Wydaje się nam, że prezentowany tutaj cykl artykułów o spostrzeganiu bez stereotypów i uprzedzeń jest interesującym przeglądem modeli teoretycznych i wspierających je badań. W tym też upatrujemy zasadniczego znaczenia niniejszego numeru monograficznego Psychologii Społecznej. Ponadto uwidacznia on znaczny dorobek polskich psychologów społecznych w tej dziedzinie. Mamy nadzieję, że artykuły zainspirują do dalszych poszukiwań badawczych oraz że zostaną praktycznie wykorzystane w wielu dziedzinach stosowanej psychologii społecznej. Znajomość różnych subtelnych mechanizmów psychologicznych pozwala bowiem nie tylko na zrozumienie przyczyn pojawiania się i uporczywego trwania stereotypów i uprzedzeń, lecz także na opracowywanie coraz bardziej wyrafinowanych oddziaływań mających na celu ich hamowanie, tłumienie lub nawet likwidowanie. LITERATURA CYTOWANA Aronson, J. (2002). Stereotype threat: Contending and coping with unnerving expectations. W: J. Aronson (red.), Improving academic achievement: Impact of psychological factors on education (s ). San Diego, CA: Academic Press. Aronson, J., Steele, C. M., Salinas, M. F., Lustina, M. J. (2001). Wpływ strachu przed zaszufladkowaniem na wyniki osiągane przez studentów college u w standaryzowanych testach. W: J. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna: Wybór tekstów (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Bedyńska, S., Sędek, G. (2003). Zjawisko zagrożenia stereotypem: Wpływ negatywnego stereotypu na funkcjonowanie poznawcze. Studia Psychologiczne, 41(1), Blair, I. V. (2002). The malleability of automatic stereotypes and prejudice. Personality and Social Psychology Review, 6, Chen, S., Chaiken, S. (1999). The Heuristic-Systematic Model in its broader context. W: S. Chaiken, Y. Trope (red.), Dual- -process theories in social psychology (s ). New York: Guilford Press. Devine, P. G. (1989). Stereotypes and prejudice: Their automatic and controlled components. Journal of Personality and Social Psychology, 56, Devine, P. G., Monteith, M. J. (1999). Automaticity and control in stereotyping. W: S. Chaiken, Y. Trope (red.), Dual-process theories in social psychology (s ). New York: Guilford Press. Dijksterhuis, A., Bargh, J. A., Miedema, J. (2000). Of men and mackerels: Attention and automatic behaviour. W: H. Bless, J. P. Forgas (red.), Subjective experience in social cognition and behaviour (s ). Philadelphia: Psychology Press. Fiske, S. T. (2004). Intent and ordinary bias: Unintended thought and social motivation create casual prejudice. Social Justice Research, 17, Fiske, S. T., Lin, M., Neuberg, S. L. (1999). The continuum model: Ten years later. W: S. Chaiken, Y. Trope (red.), Dual- -process theories in social psychology (s ). New York: Guilford Press. Fiske, S. T., Taylor, S. E. (1984). Social cognition. New York: Random House. Fiske, S. T., Taylor, S. E. (1991). Social cognition (wyd. 2). New York: Random House. Galinsky, A. D., Moskowitz, G. B. (2000). Perspective-taking: Decreasing stereotype expression, stereotype accessibility and in-group favoritism. Journal of Personality and Social Psychology, 78, Hewstone, M. (1999/1996). Kontakt i kategoryzacja: Zmiana stosunków międzygrupowych w ujęciu psychologii społecznej. W: C. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone (red.), Stereotypy i uprzedzenia (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Jarymowicz, M. (2001a). W poszukiwaniu źródeł sztywności stereotypów. W: M. Kofta, A. Jasińska-Kania (red.), Stereotypy i uprzedzenia: Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Jarymowicz, M. (2001b). Wprowadzenie: Świadome przesłanki wartościowania. W: M. Jarymowicz (red.), Pomiędzy afektem a intelektem: Poszukiwania empiryczne (s ). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Kofta, M. (red.) (2004). Myślenie stereotypowe i uprzedzenia: Mechanizmy poznawcze i afektywne. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Kofta, M., Jasińska-Kania, A. (2001). Wstęp: Czy możliwy jest dialog między społeczno-kulturowym a psychologicznym podejściem do stereotypów? W: M. Kofta, A. Jasińska- -Kania (red.), Stereotypy i uprzedzenia: Uwarunkowania psychologiczne i kulturowe (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Kunda, Z., Spencer, S. J. (2003). When do stereotypes come to mind and when do they color judgment? A goal-based theoretical framework for stereotype activation and application. Psychological Bulletin, 129, Kunda, Z., Davies, P. G., Adams, B. D., Spencer, S. J. (2002). The dynamic time course of stereotype activation: Activation, dissipation, and resurrection. Journal of Personality and Social Psychology, 82, Langer, E. J., Moldoveanu, M. (2000). The construct of mindfulness. Journal of Social Issues, 56(1), 1 9. Levy, S. R., Stroessner, S. J., Dweck C. S. (1998). Stereotype formation and endorsement: The role of implicit theories. Journal of Personality and Social Psychology, 74,

12 100 KINGA PIBER-DĄBROWSKA, GRZEGORZ SĘDEK Macrae, C. N., Bodenhausen, G. V., Milne, A. B., Jetten, J. (1994). Out of mind but back in sight: Stereotypes on the rebound. Journal of Personality and Social Psychology, 67, Macrae, C. N., Milne, A. B., Bodenhausen, G. V. (1994). Stereotypes as energy-saving devices: A peek inside the cognitive toolbox. Journal of Personality and Social Psychology, 66, Monteith, M. J., Sherman, J. W., Devine, P. G. (1998). Suppression as a stereotype control strategy. Personality and Social Psychology Review, 2, Petty, R. E., Wegener, D. T. (1993). Flexible correction processes in social judgement: Correcting for context-induced contrast. Journal of Experimental Social Psychology, 2, Piber-Dąbrowska, K. (2001). O związkach między refleksyjnym a automatycznym przetwarzaniem informacji dotyczących kategorii społecznej. W: M. Jarymowicz (red.), Pomiędzy afektem a intelektem: Poszukiwania empiryczne (s ). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Plant, E. A., Devine, P. G. (1998). Internal and external motivation to respond without prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 75, Sherman, J. W., Macrae, C. N., Bodenhausen, G. V. (2000). Attention and stereotyping: Cognitive constraints on the construction of meaningful social impressions. European Journal of Social Psychology, 11, Trzebińska, E. (1994). O naturze stereotypów społecznych i możliwości ich modyfikowania. W: M. Jarymowicz (red.), Poza egocentryczną perspektywą widzenia siebie i świata (s ). Warszawa: Instytut Psychologii PAN. Trzebińska, E. (1997). Doświadczeniowa versus intelektualna orientacja umysłowa a przetwarzanie informacji. W: M. Jarymowicz, R. K. Ohme (red.), Utajony wpływ afektu na przetwarzanie informacji. Studia Psychologiczne, 35(1), Uleman, J. S. (1999). Spontaneous versus intentional inferences in impression formation. W: S. Chaiken, Y. Trope (red.), Dual-process theories in social psychology (s ). New York: Guilford Press. Wegner, D. M. (1994). Ironic processes of mental control. Psychological Review, 101, Wenzlaff, R. M., Wegner, D. M. (2000). Thoughts suppression. Annual Reviews Psychology, 51, Perception without prejudice and stereotypes an outline Kinga Piber-Dąbrowska 1 Grzegorz Sędek 2 1 Warsaw School of Social Psychology 2 Institute of Psychology, Polish Academy of Sciences Abstract The introduction to the thematic issue Perception without prejudices and stereotypes shows the relations between nine articles of this volume and broader theoretical context of this research domain. We briefly discuss the variety of different cognitive, motivational, personality, and social processes that may reduce prejudices and stereotypes. We emphasize the important contribution of Polish social psychologists in this domain and indicate the potential practical applications of this knowledge. Key words: reducing prejudices and stereotypes, use of social stereotypes, self-regulatory mechanisms

13 Psychologia Społeczna 2006 tom 1 02 (02) ISSN O motywach sprzyjających vs. przeciwdziałających powstawaniu uprzedzeń Małgorzata Kossowska Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński Artykuł ma charakter przeglądowy, a jego celem jest uporządkowanie wiedzy o roli motywacji (i różnorodnych motywów) w kształtowaniu i utrzymywaniu uprzedzeń. W tekście skoncentrowano się na opisie mechanizmu działania motywacji sprzyjającej uprzedzeniom oraz tej, która kształtowanie uprzedzeń ogranicza. Uwzględniono zróżnicowanie motywów związanych z uprzedzeniami oraz zwrócono uwagę na ich wyznaczniki sytuacyjne i osobowe. Zaakcentowano także potrzebę ujęcia różnic indywidualnych w zakresie motywów związanych z uprzedzeniami, co pozwala znacząco poszerzyć perspektywę opisu motywacyjnych źródeł uprzedzeń. Na koniec przeanalizowano sytuację, szczególnie interesującą w świetle dyskusji o możliwościach przeciwdziałania uprzedzeniom, kiedy to jeden i ten sam motyw (potrzeba poznawczego domknięcia) raz sprzyja uprzedzeniom, a raz do nich nie prowadzi. Słowa kluczowe: motywacja, klasyfikacje motywów, uprzedzenia, potrzeba poznawczego domknięcia Uprzedzenia definiuje się jako tendencyjną ocenę danej grupy, sformułowaną na podstawie rzeczywistych lub wyobrażonych właściwości ich członków (np. Nelson, 2003). Podkreśla się, że uprzedzenia mogą oznaczać zarówno pozytywną postawę wobec członków grupy własnej, jak i niechętne nastawienie do osób z grup obcych. O konsekwencjach społecznych uprzedzeń wiemy wiele. Ich natura nie jest jednak do końca poznana. Nic więc dziwnego, że stanowi przedmiot nieustających badań. Ciągle też domagają się odpowiedzi pytania o to, czy każdy z nas jest uprzedzony, a tylko niektórzy z nas tego nie okazują, czy u podłoża uprzedzeń leżą zawsze te same czynniki: poznawcze, emocjonalne, motywacyjne, czy uprzedzeniom można zapobiegać lub przynajmniej redukować ich siłę (np. Fiske, 2000). Szczególne miejsce w rozważaniach nad naturą uprzedzeń zawsze zajmuje motywacja, a przekonanie, że niektórzy ludzie mają skłonność do uprzedzeń, gdyż spełniają one ich emocjonalne potrzeby i umożliwiają ich ekspresję, znajduje wyraz w pracach wielu badaczy (np. Fiske, 1998; Stangor, Thompson, 2002; Stroebe, Insko, 1989). Celem artykułu jest zaprezentowanie obowiązujących stanowisk teoretycznych dotyczących związku motywa- Małgorzata Kossowska, Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński, al. Mickiewicza 3, Kraków, malgosia@apple.phils.uj.edu.pl cji z powstawaniem uprzedzeń oraz zwrócenie uwagi na różnorodność motywów, które powinno się uwzględniać w analizie uprzedzeń. Przegląd ten pozwoli uporządkować bogatą wiedzę w tej dziedzinie oraz zasugeruje konieczność wieloaspektowego (np. sytuacyjnego, związanego ze zróżnicowaniem indywidualnym, z różnorodnością motywów) podejścia do roli motywacji w kształtowaniu uprzedzeń i kierowaniu się nimi w codziennym życiu. Co więcej, przedstawione zostaną sytuacje, w których jeden i ten sam motyw zwykle sprzyjający uprzedzeniom nie prowadzi do nich. Właśnie to zagadnienie wydaje się ogromnie istotne w świetle dyskusji nad sposobami przezwyciężania uprzedzeń. Motywacyjne źródła uprzedzeń Przez lata badacze pokazywali, że uprzedzenia są naturalną konsekwencją automatycznego procesu przetwarzania informacji o innych i równie automatycznego aktywizowania stereotypów, umożliwiających skuteczne działanie (np. Allport, 1954; Taylor, Fiske, Etcoff, Ruderman, 1978; Gaertner, Dovidio, 1986). Uważano, że uprzedzenia powstają i mają wpływ na postrzeganie innych, bo wszyscy jesteśmy poznawczymi skąpcami, kierującymi się zasadą ekonomii poznawczej (Taylor, 1981). Unikamy wysiłku, a więc w sposób naturalny nasze sądy o innych budujemy uwzględniając najbardziej dostępne, wyraziste i łatwe do przetworzenia dane 101 Copyright 2006 Psychologia Społeczna

14 102 MAŁGORZATA KOSSOWSKA dane niepełne i nie zawsze prawdziwe (Ross, Nisbett, 1991). Współcześnie wskazuje się na możliwości dopasowania zachowania człowieka do wymogów otoczenia pod wpływem społeczno-poznawczych motywacji (Fiske, Neuberg, 1990; Fiske, Lin, Neuberg, 1999). Często jednak nadal zakłada się pierwszeństwo motywu upraszczania i strukturyzowania otoczenia, który staje się kanwą dla działania innych motywów (Fiske i in., 1999). Uważa się, że ludzie dążą do uproszczeń w postrzeganiu innych, ale w pewnych okolicznościach mogą podjąć wysiłek formułowania sądów adekwatnych, na podstawie pełnej dostępnej informacji. Są więc raczej strategami, którzy potrafią ocenić sytuację i obrać odpowiedni sposób poznawczego działania, czasami trudny i wymagający wysiłku, aniżeli skąpcami, którzy zawsze kierują się oszczędnością swoich sił mentalnych (Fiske, Taylor, 1991). Inni badacze zwracają uwagę, że indywidualne zróżnicowanie w zakresie motywacji poznawczej wyznacza stopień elastyczności w realizacji koncepcji stratega (np. Webster, Kruglanski, 1994; Jost, Glaser, Kruglanski, Sulloway, 2003; Sorrentino, Roney, 1986). Decyzje co do ilości wysiłku zainwestowanego w proces formułowania sądów o innych mogą podejmować tylko te osoby, których zasoby motywacyjne są dyspozycyjnie wysokie. U tych, u których motywacja do uproszczeń jest stałą skłonnością wpływającą na sposób funkcjonowania poznawczego, możliwość bycia elastycznym strategiem jest ograniczona. Motywacja może więc ograniczać powstawanie uprzedzeń przez ukierunkowanie uwagi na systematyczne kosztowne poznawczo i wymagające wysiłku przetwarzanie informacji o innych ludziach, co zapewnia formułowanie trafnych i adekwatnych opinii o innych. Wielkość owego wysiłku zależy od czynników sytuacyjnych (np. obciążenie poznawcze lub norma społeczna) oraz zróżnicowania indywidualnego (np. potrzeba poznawczego domknięcia, struktury). Poza tym motywacja wpływa na to, czy ukształtowane uprzedzenia zostaną ujawnione, czy też nie. To wprawdzie zupełnie inny problem, ale warto w tym miejscu o nim wspomnieć. Na przykład Plant i Devine (1998) wyróżniają motywację kontroli uprzedzeń, która ma korzenie w indywidualnych standardach osoby (ten rodzaj motywacji badacze nazywają motywacją wewnętrzną) oraz taką, która ma źródła w standardach zewnętrznych, społecznych (nazywa się ją motywacją zewnętrzną). Osoby charakteryzujące się silną motywacją wewnętrzną będą starały się reagować bez uprzedzeń, gdyż będzie to ważne z punktu widzenia realizacji ich indywidualnych celów uwzględniających wartości (np. egalitarne), moralność (np. poczucie, że innych nie powinno się źle traktować) i przekonania (np. wszyscy są równowartościowymi członkami społeczeństwa). Osoby o silnej motywacji zewnętrznej będą z kolei wrażliwe na sytuacyjne uwarunkowania, które nie sprzyjają uprzedzeniom (np. obowiązujące zakazy, nakazy, normy społeczne podzielane w danej grupie). Ten rodzaj motywacji bywa skuteczny w przypadku kontroli uprzedzeń w sytuacjach społecznych, w których ważne jest realizowanie normy, a zawodzi w sytuacjach prywatnych, w których normy te nie obowiązują. Można więc uznać, że motywacja, rozumiana jako ilość wysiłku zaangażowanego w aktywność lub proces, zarówno przeciwdziała tworzeniu uprzedzeń, jak i umożliwia kontrolę uprzedzeń już ukształtowanych. Różne motywy, te same konsekwencje poznawcze i społeczne? Niektórzy autorzy podkreślają jednak potrzebę identyfikacji konkretnych motywów, wpływających na jakość relacji międzygrupowych, a tym samym na uprzedzenia i ich komponenty, oraz wskazują na potrzebę opisania mechanizmów działania tych motywów. Interesujący sposób klasyfikacji motywów mających wpływ na uprzedzenia proponuje Fiske (2004; Stevens, Fiske, 1995). Motywy te nazywa społecznymi, a zalicza do nich te, które umożliwiały w przeszłości i umożliwiają teraz adaptację i przetrwanie grup społecznych. Motywy te z jednej strony zapewniają skuteczne funkcjonowanie grupy własnej, a z drugiej mogą sprzyjać dyskryminacji obcych. I tak, motyw przynależności (belonging) zapewnia przestrzeganie norm grupowych (np. związanych z przyzwoleniem lub nieprzyzwoleniem na dyskryminację). Sprawia, że faworyzujemy grupę własną, to ona bowiem determinuje nasz los, a normy obowiązujące w grupie służą jej spójności. Jednocześnie motyw ten może ograniczać defaworyzowanie obcych, o ile tak stanowi norma grupy. Potencjał redukcji uprzedzeń związany z tym motywem tkwi właśnie w sile sprawczej norm grupowych, które mogą piętnować przejawy uprzedzeń w stosunku do obcych. Motyw dążenia do rozumienia sytuacji, w jakiej znalazła się jednostka i grupa (shared socially constructed understanding), sprzyja postrzeganiu homogeniczności grupy własnej i kształtowaniu się bytowości (entities) grup. Jest jednak także odpowiedzialny za procesy stereotypizacji przedstawicieli grupy obcej. Z jednej strony z pewnością umożliwia jednostkom skuteczne funkcjonowanie w grupie własnej, a z drugiej wzmacnia uprzedzenia. Uprzedzeniom, których źródłem jest ten rodzaj motywu, można przeciwdziałać tylko wtedy, gdy wzbudzi się motywację do ich kontroli.

15 O MOTYWACH SPRZYJAJĄCYCH VS. PRZECIWDZIAŁAJĄCYCH POWSTAWANIU UPRZEDZEŃ 103 Motyw kontroli pozwala zachować ład społeczny oraz usprawiedliwić istniejące status quo. Ten motyw określa skuteczność działania przez dążenie do osiągnięcia zbieżności między działaniami jednostki a rezultatem owych działań, wyznacza przy tym poziom współpracy i rywalizacji w grupie. Kooperacja wymusza niestereotypowe postrzeganie partnera interakcji. Natomiast rywalizacja wyzwala wolę panowania i podporządkowywania sobie innych, prowadzi do poczucia wyższości i sprawstwa, postrzegania innych jako osoby słabe i niekompetentne i z tych powodów bezwartościowe. Zwykle prowadzi do powstawania uprzedzeń i do ich kultywacji. Utrzymanie optymalnego poziomu współpracy i rywalizacji w grupie może wydatnie ograniczyć powstawanie uprzedzeń. Natomiast u podłoża uprzedzeń służących ochronie jednostki lub grupy leżą motywy związane z JA. Motywy te prowadzą do widzenia innych jako tych, którzy zagrażają normom społecznym i grupowym oraz porządkowi i stabilności świata społecznego. Inni postrzegani są jako źli i niebezpieczni. Im silniej odczuwa się zagrożenie indywidualne (np. Fein, Spencer, 1997) lub społeczne (Kinder, Sears, 1981), tym częściej pojawiają się uprzedzenia i akty dyskryminacji. Ograniczenie uprzedzeń jest możliwe tylko w sytuacji redukcji poczucia zagrożenia. Ostatnia grupa motywów, którą wymienia Fiske (2004), to motywy związane z zaufaniem do innych członków grupy własnej. Sprzyjają one rozwijaniu pozytywnych relacji w tej grupie, lecz mogą być także podstawą braku zaufania do obcych i w ten sposób wzmacniać uprzedzenia. Współpraca wymusza zaufanie do innych może być więc sposobem ograniczającym kształtowanie uprzedzeń, a także korzystanie z nich. Fiske (2000; 2004) zwraca uwagę, że wszystkie te motywy są istotne dla sprawnego funkcjonowania grupy własnej. Warto im się jednak przyglądać, gdyż z jednej strony niewątpliwie są szkodliwe, biorąc pod uwagę stosunek do członków grup obcych, a zarazem z drugiej strony, co zostało pokazane, stanowią potencjał do redukcji uprzedzeń. Inni badacze wskazują dwie grupy motywów, które ich zdaniem, nadają się do analizy relacji międzygrupowych i które można traktować jako dobre predyktory uprzedzeń (Stangor, Thompson, 2002). Należą do nich motywy związane z JA (self-enhancement motives) oraz motywy związane z realizacją zasady ekonomii poznawczej (cognitive economy motives). Te pierwsze opisuje teoria tożsamości społecznej; odnoszą się one do potrzeby utrzymywania pozytywnych przekonań o własnej osobie, myślenia o sobie jako o osobie mądrej, moralnej i powszechnie akceptowanej. Uważa się, że motywy związane z JA pozwalają dobrze przewidywać zjawisko faworyzowania członków grupy własnej głównie dlatego, że postrzeganie członków grupy własnej jako osoby wartościowe i powszechnie szanowane wpływa na poczucie wartości jednostki i wzmacnia jej samoocenę. Przeciwdziałanie tak powstającym uprzedzeniom może wiązać się ze wzmacnianiem lub z aktywizacją innych aniżeli grupowe źródeł poczucia własnej wartości i wysokiej samooceny. Jeżeli zaspokojenie potrzeby bycia szanowanym i cenionym w mniejszym stopniu zależy od członkostwa w grupie, a w większym od własnych możliwości, to mniejsza będzie skłonność do utrzymywania uprzedzeń. Motywy poznawcze z kolei wiążą się z dążeniem do posiadania prostej, spójnej, jednoznacznej i zrozumiałej wizji złożonego świata społecznego. Ta wizja ma zapewnić poczucie kontroli poznawczej nad rzeczywistością, która często wymyka się klasyfikacjom i opisom, jawi się jako niezrozumiała, a tym samym budzi niepewność. Najprostszym sposobem redukcji niepewności jest upraszczanie, korzystanie z heurystyk, wyrazistych informacji i skrótów. Uważa się, że motywy te wpływają na sposób kategoryzowania społecznego przez wpływ na przebieg odpowiedzialnych za nie procesów poznawczych. Związane są więc bezpośrednio z powstawaniem uprzedzeń. Można im przeciwdziałać przez wzbudzenie motywacji do bardziej wnikliwego poznawania, na przykład przez wzbudzenie potrzeby formułowania adekwatnych sądów, wzbudzenie lęku przed niepoprawnością, wskazanie na konsekwencje podjętej aktywności dla JA. Także poszerzanie wiedzy i dbałość o zrozumienie są dobrymi sposobami pozwalającymi ograniczać powstawanie uprzedzeń. Inną ważną i porządkującą klasyfikację motywów mających wpływ na jakość relacji międzygrupowych zaproponowali Jost i współpracownicy (2003). Badacze ci dokonali wyczerpującego przeglądu danych o związkach różnych zmiennych motywacyjnych z konserwatywnymi przekonaniami politycznymi. Ponieważ konserwatyzm polityczny zdefiniowali jako niechęć do zmiany status quo oraz akceptację nierówności, dlatego też zgromadzona przez nich wiedza o motywacyjnych uwarunkowaniach konserwatyzmu nadaje się do analizy uprzedzeń. Kanwę do opisu różnych motywów stanowiły trzy popularne teorie motywacji: teoria opanowywania trwogi (Terror Management Theory), teoria uzasadniania systemu (System Justification Theory) oraz teoria naiwnego poznania (Lay Epistemic Theory). Poniżej zaprezentowano podstawowe założenia tych teorii i związek opisywanych w ich świetle motywów z uprzedzeniami. Z tej analizy dość wyraźnie wynika, że te różne motywacje sprzyjają kształtowaniu uprzedzeń. W dalszej części rozważań pokazano jednak, że w pewnych okoliczno-

16 104 MAŁGORZATA KOSSOWSKA ściach właśnie te motywy mogą do uprzedzeń nie prowadzić. W celu pokazania tego zjawiska posłużono się przykładem działania potrzeby domknięcia jednego z motywów opisanych w teorii naiwnego poznania. Taki sam mechanizm jednak badacze postulują w odniesieniu do motywów opisywanych przez pozostałe teorie. Teoria opanowywania trwogi (Greenberg, Pyszczynski, Solomon, 1986) wskazuje na istotną rolę lęku powodowanego nieuchronnością własnej śmierci w funkcjonowaniu człowieka oraz opisuje mechanizmy adaptacyjne, dzięki którym ludzie radzą sobie z tą trwogą. Jednym z takich mechanizmów jest silna wiara w przyjęty światopogląd społeczny, gotowość do jego obrony oraz zgodne z nim postępowanie (Becker, 1973; Greenberg i in., 1986). Autorzy definiują światopogląd jako wytworzoną w toku ewolucji, a podzielaną przez uczestników pewnej kultury, symboliczną koncepcję, która objaśnia rzeczywistość oraz napełnia życie porządkiem, trwałością i stabilnością. Jest to wzorzec właściwego postępowania oraz norm i wartości, dzięki któremu człowiek osiąga poczucie własnej wartości oraz uzyskuje nadzieję na nieśmiertelność (Simon, Arndt, Greenberg, Pyszczynski, Solomon, 1998). Ponieważ utrzymywanie określonej wizji świata pozwala kontrolować ludzką trwogę, więc poczucie zagrożenia indywidualnego i społecznego zwiększa potrzebę wiary w światopogląd. Przejawia się ona przychylnością reakcji wobec osób i zjawisk, które są zgodne ze światopoglądem oraz niechęcią wobec wszystkich i wszystkiego, co jest z nim sprzeczne lub mu zagraża (Solomon, Greenberg, Pyszczynski, 2000). Wyniki wielu badań potwierdzają te założenia. Stwierdzono na przykład, że aktywizowanie treści związanych ze śmiercią nasila negatywne reakcje wobec osób o odmiennych przekonaniach i uznawanych wartościach: chrześcijan wobec Żydów (np. Greenberg i in., 1990; Greenberg, Simon, Pyszczynski, Chatel, 1992), Niemców wobec osób pochodzenia tureckiego (Martens, Greenberg, Schimel, 2004). Wzbudzanie myśli o śmierci prowadzi do ostrzejszych ocen osób, które popełniają wykroczenia moralne (Greenberg, Porteus, Simon, Pyszczynski, Solomon, 1995) oraz do ocen bardziej życzliwych wobec tych, którzy przestrzegają tych samych norm i wartości (Florian, Mikulincer, 1997). Ponadto udowodniono, że sprowokowanie lęku przed śmiercią prowadzi też do przychylnych ocen osób sprzyjających kulturze i ją doceniających oraz do deprecjonowania osób, które ją krytykują (Greenberg i in., 1990; Greenberg, Pyszczynski, Solomon, Simon, Breus, 1994). Teoria uzasadniania systemu (Jost, 1995) koncentruje się na opisie motywacyjnej skłonności do utrzymywania przekonań, głównie ideologicznych, których celem jest dostarczanie racjonalizacji i wyjaśnień, dlaczego system społeczno-polityczny, w którym żyjemy, jest pełen nierówności i niesprawiedliwości społecznej. Zdaniem badaczy (Jost, Banaji, 1994; Jost, Burgess, 2000; Jost, Thompson, 2000), wszyscy ludzie, niezależnie od statusu grupy, do której należą, są motywowani do tego, by widzieć porządek społeczny jako sprawiedliwy, uzasadniony, racjonalny, może nawet naturalny, a na pewno niepodatny na zmiany (np. Lerner, 1980; Jost, 1995). Co więcej, właśnie członkowie grup o najniższym statusie są szczególnie skłonni do takich racjonalizacji (Jost, Pelham, Sheldon, Sallivan, 2003). Ta tendencja nasila się szczególnie w sytuacji niepewności politycznej, zagrożenia systemu politycznego lub w sytuacji kryzysu społecznego (Jost, Burgess, 2000; Jost, Burgess, Mosso, 2001). W tym ujęciu motywacja wyraźnie prowadzi do konserwowania niesprawiedliwych relacji społecznych, sprzyja tym samym utrzymywaniu się uprzedzeń także u tych ludzi, którzy nie są beneficjentami systemu społecznego. Teoria naiwnego poznania (Kruglanski, 1989) zakłada, że podstawowym procesem odpowiedzialnym za naszą aktywność w życiu codziennym jest proces nabywania wiedzy. Od tego, w jaki sposób gromadzimy wiedzę, będzie zależał sposób jej dalszego wykorzystania w procesie formułowania sądów, przekonań i decyzji, a tym samym będzie zależała ich jakość. Proces nabywania wiedzy jest procesem testowania hipotez i wnioskowania, w wyniku którego jednostka kształtuje przekonania w kwestii tego, co zrobić, jak się zachować, czym się kierować w swoim działaniu (Kruglanski, 1989; Kruglanski, Thompson, 1999; Erb i in., 2003). Proces ten zachodzi niezależnie od rodzaju odbieranej informacji i od stopnia zaangażowania jednostki w jej odbiór, ale jego przebieg ściśle zależy od możliwości poznawczych i motywacyjnych osoby. Możliwości poznawcze są wyznaczane przez indywidualny poziom sprawności w zakresie przetwarzania informacji w danym momencie oraz przez uprzednią wiedzę. Na indywidualne możliwości przetwarzania informacji wpływają zarówno warunki sytuacyjne, jak i wewnętrzne osoby. Złożona sytuacja, presja czasu, obciążenie poznawcze, chaos informacyjny to warunki wydatnie ograniczające zakres przetwarzania informacji. Wówczas sąd formułowany jest na podstawie tylko pewnych, wybranych informacji-wskazówek zwykle najbardziej wyrazistych w otoczeniu. W taki też sposób będą formułować sądy osoby o dyspozycyjnie niskim poziomie możliwości poznawczych. Uprzednia wiedza aktywizowana w sytuacji oceny społecznej ukierunkowuje uwagę na informacje ważne z punktu widzenia tego procesu. Im struktury wiedzy uboższe, tym proces poszukiwania informacji i ich przetwarzania staje się bardziej

17 O MOTYWACH SPRZYJAJĄCYCH VS. PRZECIWDZIAŁAJĄCYCH POWSTAWANIU UPRZEDZEŃ 105 ograniczony. Jeśli jednak jakaś osoba ma wiele informacji w określonej kwestii, to będzie poszukiwała różnorodnych danych, zanim sformułuje opinię. Zwiększy się wówczas zakres procesu przetwarzania informacji, a kierunek tego procesu będzie zależał od zapotrzebowania na konkretne dane, niezbędne do sformułowania sądu. Prócz możliwości poznawczych wskazuje się na istotną rolę motywacji w tym procesie. Wymienia się wiele motywów specyficznych, jak potrzeba formułowania oraz utrzymania słusznych i adekwatnych postaw, motywacja defensywna, zarządzanie wrażeniem, lęk przed niepoprawnością oraz potrzeba poznania (np. Petty, Cacioppo, Goldman, 1981; Chaiken, Trope, 1999). Kruglanski (1989) wprowadza ponadto potrzebę poznawczego domknięcia. Motywy te wyznaczają zakres poznawczego funkcjonowania poszerzając go (jak w przypadku potrzeby poznania lub lęku przed niepoprawnością) lub ograniczając (jak w przypadku potrzeby struktury lub domknięcia poznawczego). Analiza Josta i współpracowników (2003) pokazuje, że to, jak ludzie postrzegają innych członków grupy własnej i członków grupy obcej ściśle zależy od motywów: egzystencjalnych, ideologicznych i poznawczych, które z kolei są aktywizowane w obliczu zagrożenia osobistego lub społecznego oraz poczucia niepewności. Źródła i konsekwencje wzbudzenia tych motywów wydają się podobne. Co istotne jednak, z wielu danych wynika, że samo wzbudzenie któregoś z opisanych tu motywów nie zawsze prowadzi do uprzedzeń. Poniżej kwestię tę prześledzono na przykładzie motywu poznawczego domknięcia, choć badacze są zdania, że podobnie działają i inne motywy (np. motyw racjonalizacji lub opanowywania trwogi). Jak to się dzieje, że motywacja, która zwykle sprzyja uprzedzeniom, niekiedy do nich nie prowadzi? Kruglanski definiuje potrzebę domknięcia (Kruglanski, Webster, 1996) jako dążenie jednostki do posiadania wiedzy, która pozwala uniknąć niepewności w konfrontacji z informacjami płynącymi z otoczenia i co więcej, umożliwia sformułowanie sądu i podjęcie działania. Badacze wskazują na dwa procesy leżące u podłoża tej potrzeby: (1) chwytanie (seize) informacji oraz (2) jej zamrażanie (freeze) w istniejących strukturach poznawczych. Selektywnie wybiera się zwykle informacje subiektywnie uznane za ważne, spójne z istniejącymi w systemie wiedzy lub po prostu pierwsze z docierającej sekwencji danych. Moment przejścia z fazy chwytania do zamrażania stanowi początek krystalizacji przekonań. Konsekwencją działania tych dwóch tendencji jest ograniczenie zakresu przetwarzanych informacji i postawienie mniejszej liczby hipotez na podstawie dostępnych danych. Paradoksalnie, im mniej zostanie wygenerowanych alternatywnych hipotez, tym większa będzie pewność co do słuszności sądów. Dodatkowo zamrażanie informacji w strukturach wiedzy wzbudza skłonność do obrony tych informacji lub opinii przed ewentualnymi modyfikacjami. Tak wygląda opis formalnych aspektów działania potrzeby domknięcia, zarówno wzbudzonej sytuacyjnie, jak i stanowiącej dyspozycję. Potrzeba domknięcia opisywana poprzez pryzmat procesów poznawczych zawsze prowadzi do uproszczeń, a tym samym sprzyja uprzedzeniom, gdyż te powstają w wyniku właśnie takiego prostego, heurystycznego, powierzchownego poznawania. Wart uwagi jest jednak także aspekt treściowy potrzeby domknięcia. Proces społecznego poznania dokonuje się przecież na konkretnej treści, ujętej w przekonania o świecie społecznym i innych ludziach, w schematy społeczne i stereotypy. A więc w sytuacji oceny zaktywizowana zostaje uprzednia wiedza i to ona ukierunkowuje cały proces formułowania sądu. To ona wyznacza, jakie informacje są ważne dla sformułowania opinii, jakie zostaną więc w tym procesie uwzględnione, a jakie zignorowane. Cały proces jest nie tylko heurystyczny i powierzchowny, lecz także nastawiony na potwierdzenie subiektywnej teorii w danej kwestii. Ta teoria wcale nie musi zawierać treści uprzedzeniowych, a w związku z tym efekt wzbudzonej motywacji do domykania może być różny. Do opisu tego efektu kategoria uprzedzeń może się już nie nadawać. Najlepiej widać to na przykładzie związku potrzeby domknięcia i przekonań politycznych. Okazało się, że czasowo i sytuacyjnie wzbudzany motyw domknięcia może prowadzić do ujawnienia przekonań zarówno liberalnych, jak i konserwatywnych w zależności od stale dostępnej w umyśle ideologii (np. Jost, Kruglanski, Simon, 1999). Innymi słowy, jeżeli wzbudzone zostanie poczucie niepewności, na przykład przez manipulację, presję czasu lub nudę, ludzie będą skłonni formułować swoje sądy na podstawie przekonań dobrze zakorzenionych w świadomości. A te mogą być przecież różne konserwatywne lub liberalne. Dobitnie pokazały to badania przeprowadzone w Polsce (Kossowska, 2002; Kossowska, Van Hiel, 2003; Golec, 2001). O ile badania w Europie Zachodniej konsekwentnie wskazywały na związek motywacji do domykania z preferencjami prawicowymi w sferze zarówno ideologii, jak i ekonomii, o tyle badania w Polsce pokazały dodatni związek z preferencjami prawicowymi w sferze ideologicznej, ale lewicowymi w sferze ekonomicznej. Uczestnicy badań sięgali po prostu do treści specyficznych dla swojej kultury. Okazało się, że trwale dostępne w umysłach Polaków jest przywiązanie do tradycji i wartości chrześcijańskich

18 106 MAŁGORZATA KOSSOWSKA z jednej strony, a popieranie równej dystrybucji dochodów, sprzeciw wobec wolnego rynku, brak szacunku dla własności prywatnej z drugiej. Co więcej, w wielu badaniach pokazano, że potrzeba domknięcia prowadzi do ukształtowania tylko nawykowego sposobu widzenia świata społecznego (autorytarnego, prostego, zorganizowanego na podstawie oczywistych reguł) (Chirumbolo, 2002; Van Hiel, Pandelare, Duriez, 2004; Kossowska, 2002; w druku). W kilku badaniach własnych pokazano, że związek między potrzebą domknięcia a prawicowymi przekonaniami zanika, gdy uwzględnimy pośredniczący wpływ tej zmiennej (nazywam ją konserwatyzmem poznawczym). Oznacza to, że motyw domykania wyznacza jedynie formalny aspekt przekonań ideologicznych (upraszczanie rzeczywistości, kierowanie się wskazówkami łatwo dostępnymi w otoczeniu i niezmienność raz sformułowanego sądu). Wprawdzie w badaniach ów formalny aspekt przekonań okazał się związany z treścią prawicową (Kossowska, 2002; w druku, Chirumbolo, 2002), wiadomo jednak, że niepowodzenia w uchwyceniu konserwatyzmu poznawczego przejawiającego się w treściach lewicowych można przypisać temu, że radykalne przekonania lewicowe należą w społeczeństwach do rzadkości i można je zidentyfikować u przedstawicieli bardzo wąskich, marginalnych grup politycznych (zob. Van Hiel, Duriez, Kossowska, w druku). Wyniki badań prowadzonych przez Golec i Federica (2004) wyraźnie dowiodły, że potrzeba domknięcia prowadzi do uproszczonego interpretowania sytuacji konfliktowej, dostrzegania racji tylko jednej strony, bardziej agresywnego i rywalizacyjnego stylu dochodzenia do porozumienia. Kiedy jednak badacze uwzględnili w analizach przekonania polityczne, okazało się, że potrzeba domknięcia wyzwala i nasila rywalizacyjne i konfrontacyjne podejście do konfliktów politycznych, ale tylko u osób charakteryzujących się uproszczoną wizją świata w ogóle. U osób, które preferują bardziej złożony obraz zależności społecznych, potrzeba domknięcia nie prowadzi do zachowań rywalizacyjnych. W badaniach tych porównano związek motywacji do domykania i preferowanej strategii rozwiązywania konfliktów politycznych wśród polskich polityków i aktywistów reprezentujących partię uznaną powszechnie za liberalną i demokratyczną (Unia Wolności) oraz reprezentujących partię uznaną za radykalną (Liga Polskich Rodzin). Badanie przeprowadzono tuż przed referendum dotyczącym wstąpienia Polski do Unii Europejskiej i ta problematyka, różniąca obie partie, była przedmiotem analiz. Tylko wśród zwolenników Ligi Polskich Rodzin potrzeba domknięcia była związana ze strategią rywalizacyjną. Eksperymentalnego potwierdzenia tezy, że potrzeba domknięcia nasila jedynie te skłonności, które są już obecne w umyśle, dostarczyli Jost i współpracownicy (1999). W swoich badaniach pokazali, że w grupie konserwatystów i liberałów w warunku wzbudzonego motywu domykania obserwujemy nasilenie postaw wcześniej deklarowanych: u konserwatystów konserwatywnych, a u liberałów liberalnych. Co więcej, kiedy badano poziom tolerancji konserwatystów i liberałów, okazało się, że liberałowie łagodniej oceniają obcych o wyraźnie antyamerykańskich postawach, a konserwatyści oceniają te osoby bardziej surowo w porównaniu z ocenami dokonywanymi w warunku bez wzbudzonej motywacji. Badacze wnioskowali, że potrzeba domknięcia nasila tolerancję u i tak tolerancyjnych liberałów, a u nietolerancyjnych konserwatystów nasila postawy nietolerancji. W innym badaniu Jost i współpracownicy (1999) pokazali, że pod wpływem potrzeby domknięcia nabierają znaczenia także treści dostępne czasowo i sytuacyjnie. Prymowano więc treści demokratyczne i autokratyczne oraz wartości egalitarne i antyegalitarne. W warunku wzbudzonej potrzeby domknięcia właśnie prymowane wcześniej treści wpływały na jakość sądów. Tak się nie działo w warunku bez wzbudzonej potrzeby domknięcia. I tak u tych, którzy byli wystawieni na działanie treści demokratycznych pod wpływem potrzeby domknięcia, stwierdzano bardziej przychylny stosunek do systemu demokracji, jego reguł i zasad, częściej wybierano na lidera osobę o demokratycznym stylu przewodzenia, demokratyczny lider był także lepiej oceniany. Efektów tych nie stwierdzano w warunku bez wzbudzonej motywacji. Zupełnie inaczej zachowywały się osoby wystawione wcześniej na działanie treści autokratycznych. One w warunku wysokiej potrzeby domknięcia przychylniej oceniały system autokratyczny, sprzyjały autokratycznemu sposobowi podejmowania decyzji, wybierały autokratycznego lidera i lepiej go oceniały. I znowu efektów takich nie stwierdzano w warunku bez wzbudzonej motywacji do domykania. Ostatni przykład, ważny z punktu widzenia dyskusji nad wpływem motywacji na uprzedzenia i dyskryminacje, ilustruje zróżnicowane skutki potrzeby poznawczego domknięcia w sferze ważnego społecznie zjawiska, jakim jest przebieg i efekt procesu akulturacji imigrantów. Badacze pokazali, że potrzeba domknięcia może prowadzić zarówno do szybkiego asymilowania się imigrantów do nowej kultury, jak i przeciwnie, do zamykania się w etnicznych gettach, odizolowanych od reszty nowego świata (Kosic, 2002; Kosic, Kruglanski, Pierro, Mannetti, 2004). Okazało się, że o efekcie procesu akulturacji (integracja vs. izolacja) decydują okoliczności,

19 O MOTYWACH SPRZYJAJĄCYCH VS. PRZECIWDZIAŁAJĄCYCH POWSTAWANIU UPRZEDZEŃ 107 jakich doświadczają imigranci w momencie przyjazdu do nowego kraju. Jeżeli zaraz po przyjeździe trafiają do miejsc zamieszkiwanych przez swoich rodaków, którzy przybyli do tego kraju wcześniej, potrzeba domknięcia wywołuje silniejsze przywiązanie do własnego kraju, narodowości, kultury, norm i tradycji. W tej sytuacji naturalna staje się izolacja od nowego i sztywne przestrzeganie norm, zasad i wartości własnej społeczności etnicznej. Jeżeli natomiast przyjeżdżający do nowego kraju jest względnie izolowany od rodaków, a jedyna rzeczywistość, jaką napotyka, jest nowa, obca i niezrozumiała, sposobem na redukcję niepewności jest szybka asymilacja do nowej kultury, przejęcie norm i zasad, które w tym nowym kontekście są czytelne. Badacze pokazali, że w tej sytuacji tendencja do asymilowania się jest tym silniejsza, im silniejsza jest, charakteryzująca imigrantów, potrzeba domknięcia (dyspozycyjna lub sytuacyjna). Z badań tych wynika, że nie tylko uprzednia wiedza, lecz także kontekst sytuacyjny, dostępne cele oraz zróżnicowane środki do ich osiągania decydują o skutkach działania wzbudzonego motywu redukowania niepewności. A skutki te mogą być pożądane społecznie i korzystne dla jednostki, a mogą takie nie być. Co z tych rozważań wynika, czyli o praktycznych implikacjach wiedzy o motywacyjnych źródłach uprzedzeń Z powyższego przeglądu wiedzy wyraźnie wynika, że myśląc o uprzedzeniach, nie sposób pominąć roli motywacji w ich kształtowaniu i utrzymywaniu. Wpływ motywacji (oraz różnych specyficznych motywów) ujawnia się głównie przez ukierunkowywanie procesów poznawczych i ich moderowanie. Motywacja wpływa więc na to, jakie informacje o innych zostaną uwzględnione w procesie poznawania czy te najbardziej wyraziste, dostępne, stereotypowe, zgodne z uprzednią wiedzą, czy może właśnie informacje różnorodne, poszukiwane po to, by sformułować sąd na podstawie ważnych obiektywnie danych, jaki będzie zakres przetwarzania informacji o innych ile informacji zostanie uwzględnionych, czy będą one różnorodne, dobierane pod względem różnych kryteriów, jaka będzie głębokość przetwarzania informacji czy proces ten będzie heurystyczny i powierzchowny, czy też systematyczny i głęboki. Sposób, w jaki motywacja wpłynie na proces poznawania, ściśle zależy od czynników sytuacyjnych. Zagrożenie (osobiste lub społeczne), niepewność, presja czasu, złożoność sytuacji, obciążenie poznawcze to tylko niektóre z czynników sprzyjających wzbudzeniu motywacji, która ogranicza sposób poznawczego funkcjonowania. Czynniki te będą więc pośrednio wpływać na siłę uprzedzeń i możliwość ich manifestacji. Warto zwrócić uwagę, że w codziennym życiu jesteśmy narażeni na stałe oddziaływanie właśnie tych czynników. Nie sposób ich uniknąć. Okazuje się jednak, że nie wszyscy są w równym stopniu wrażliwi na ich działanie. Nie dla wszystkich też motywy sprzyjające uprzedzeniom będą równie silne. Warto więc pamiętać o indywidualnym zróżnicowaniu w zakresie opisywanej motywacji (i różnych motywów). Podejście dyspozycyjne pełni ważne funkcje integracyjne. Chociaż powszechnie akceptuje się pogląd, że to, jak ludzie myślą i działają, jest wynikiem zarówno dyspozycji, jak i czynników środowiskowych, to jednak badania prowadzone w domenie społecznej koncentrują się głównie na zmiennych sytuacyjnych (jak na przykład natura dostępnych informacji lub kontekst środowiskowy) lub czasowych i nietrwałych charakterystykach osoby (jak na przykład dostępność prymowanych kategorii pojęciowych lub nastrój), ignorując wyposażenie poznawcze i osobowe człowieka. Myślenie w kategoriach dyspozycyjności motywacji (lub motywów) pozwala dostrzec różnorodność możliwości leżących u podłoża zachowań. Niektórzy będą w sytuacji niepokoju (presji czasu, złożoności sytuacji itd.) szczególnie skłonni do poznawczych uproszczeń, co w konsekwencji doprowadzi do powstania uprzedzeń. Dla innych ta sama sytuacja nie doprowadzi do wzbudzenia motywów szkodliwych dla adekwatności sądów o innych. Osoby te będą po prostu mniej narażone na uprzedzenia. Dla niektórych ważnym motywem kierującym aktywnością poznawczą będzie lęk przed niepoprawnością. Dla innych motyw ten będzie miał minimalny wpływ na działanie. A to oznacza, że w różnym stopniu jesteśmy skłonni do uprzedzeń i do posługiwania się nimi w codziennym życiu. Co ważne, sam kierowany motywacją formalny przebieg procesów poznawczych nie wyjaśnia w pełni fenomenu uprzedzeń. Konieczne jest uwzględnienie i docenienie roli treści w tym procesie. Uprzednia wiedza, przekonania, światopogląd, wartości stale dostępne w naszych umysłach lub czasowo tylko aktywizowane decydują o efekcie działania motywacji. Treści antyuprzedzeniowe, egalitarne, demokratyczne, jak i rasistowskie, pełne uprzedzeń i nienawiści, ujawnią się ze wzmożoną siłą właśnie pod wpływem tych motywów upraszczających funkcjonowanie poznawcze. Wydaje się, że na treści można wpływać eksponując je w prasie, radio, telewizji, kształtując poprzez edukację i wychowanie, na uprzedzenia w związku z tym prawdopodobnie też. Możliwość praktycznych oddziaływań właśnie w tym aspekcie wydaje się nieograniczona.

20 108 MAŁGORZATA KOSSOWSKA LITERATURA CYTOWANA Allport, G. (1954). The nature of prejudice. Cambridge, Mass.: Addison Wesley. Becker, E. (1973). The denial of death. New York: Free Press. Chaiken S., Trope, Y. (1999). Dual-process theories in social psychology. New York: Guilford Press. Chirumbolo, A. (2002). The relationship between need for cognitive closure and political orientation: The mediating role of authoritarianism. Personality and Individual Differences, 32, Erb, H., Chun, W. Y., Kruglanski, A. W., Spiegel, S., Pierro, A., Mannetti, L. (2003). Searching for commonalities in human judgment: The parametric unimodel and its dual mode alternatives. European Review of Social Psychology, 14, Fein, S., Spencer, S. (1997). Prejudice as self-image maintenance: Affirming the self through negative evaluations of others. Journal of Personality and Social Psychology, 73, Fiske, S. (1998). Stereotyping, prejudice, and discrimination. W: D. Gilbert, S. Fiske, G. Lindzey (red.), Handbook of social psychology (s ). Boston: McGraw Hill. Fiske, S. (2000). Stereotyping, prejudice, and discrimination at the seam between the centuries: Evolution, culture, mind, and brain. European Journal of Social Psychology, 30, Fiske, S. (2004). Intent and ordinary bias: Unintended thought and social motivation create casual prejudice. Social Justice Research, 17, Fiske, S., Lin, M., Neuberg, S. (1999). The continuum model: Ten years later. W: S. Chaiken, Y. Trope (red.), Dual-process theories in social psychology (s ). New York: Guilford Press. Fiske, S., Neuberg, S. (1990). A continuum of impression formation, from category-based to individuating processes: Influences of information and motivation on attention and interpretation. Advances in Experimental Social Psychology, 23, Fiske, S., Taylor, S. (1991). Social cognition. New York: Mc- Graw-Hill. Florian, V., Mikulincer, M. (1997). Fear of death and the judgment of social transgressions: A multidimensional test of terror management theory. Journal of Personality and Social Psychology, 73, Gaertner, S., Dovidio, J. (1986). The aversive form of racism. W: J. Dovidio, S. Gaertner (red.), Prejudice, discrimination, and racism (s ). San Diego, CA: Academic Press, Inc. Golec, A. (2001). Konserwatyzm polityczny a potrzeba poznawczego domknięcia w badaniach polskich. Studia Psychologiczne, 39(1), Golec, A., Federico, C. (2004). Understanding responses to political conflict: Interactive effects of the need for closure and salient conflict schemas. Journal of Personality and Social Psychology, 87, Greenberg, J., Poretus, J., Simon, L., Pyszczynski, T., Solomon, S. (1995). Evidence of a terror management function of cultural icons: The effects of mortality salience on the inappropriate use of cherished cultural symbols. Personality and Social Psychology Bulletin, 21, Greenberg, J., Pyszczynski, T., Solomon, S. (1986). The causes and consequences of the need for self-esteem: A terror management theory. W: R. Baumeister (red.), Public self and private self (s ). New York: Springer Verlag. Greenberg, J., Pyszczynski, T., Solomon, S., Rosenblatt, A., Veeder, M., Kirkland, S., Lyon, D. (1990). Evidence for terror management theory: II. The effects of mortality salience on reactions to those who threaten or bolster the cultural worldview. Journal of Personality and Social Psychology, 58, Greenberg, J., Pyszczynski, T., Solomon, S., Simon, L., Breus, M. (1994). Role of consciousness and accessibility of death- -related thoughts in mortality salience effects. Journal of Personality and Social Psychology, 67, Greenberg, J., Simon, L., Pyszczynski, T., Chatel, D. (1992). Terror management and tolerance: Does mortality salience always intensify negative reactions to others who threaten one`s worldview? Journal of Personality and Social Psychology, 63, Jost, J. (1995). Negative illusions: Conceptual clarification and psychological evidence concerning false consciousness. Political Psychology, 16, Jost, J., Banaji, M. (1994). The role of stereotyping in system justification and the production of false consciousness. British Journal of Social Psychology, 33, Jost, J., Burgess, D. (2000). Attitudinal ambivalence and the conflict between group and system justification motives in low status groups. Journal of Personality and Social Psychology, 26, Jost, J., Burgess, D., Mosso, C. (2001). Conflicts of legitimation among self, group, and system: The integrative potential of system justification theory. W: J. Jost, B. Major (red.), The psychology of legitimacy: Emerging perspectives on ideology, justice, and intergroup relations (s ). New York: Cambridge University Press. Jost, J., Glaser, J., Kruglanski, A., Sulloway, F. (2003). Political conservatism as motivated social cognition. Psychological Bulletin, 129, Jost, J., Kruglanski, A., Simon, L. (1999). Effects of epistemic motivation on conservatism, intolerance, and other system justifying attitudes. W: L. Thompson, D. Messic, J. M. Levine (red.), Shared cognitions in organizations: The management of knowledge (s ). Mahwah, NJ: Erlbaum. Jost, J., Pelham, B., Sheldon, O., Sallivan, B. (2003). Social inequality and the reduction of ideological dissonance on behalf of the system: Evidence of enhanced system justification among the disadvantaged. European Journal of Social Psychology, 33, Jost, J., Thompson, E. (2000). Group-based dominance and opposition to equality as independent predictors of selfesteem, ethnocentrism, and social policy attitudes among African Americans and European Americans. Journal of Experimental Social Psychology, 36,