Małgorzata Koka, Porady praktyczne dla osób planujcych poszukiwania genealogiczne w Archiwum Głównym Akt Dawnych

Transkrypt

1 Małgorzata Koka, Porady praktyczne dla osób planujcych poszukiwania genealogiczne w Archiwum Głównym Akt Dawnych Spis treci Przygotowanie do wizyty w archiwum Wiadomoci ogólne Jak ustali nazw parafii lub gminy Ksigi metrykalne i akta parafialne / gminne rónych wyzna przechowywane w AGAD Jeli ksig nie ma w AGAD to gdzie ich szuka Krótka charakterystyka ksig rónych wyzna Jak zamawia ksigi metrykalne Co jest wpisane w rubryki zamówionej przez nas ksigi Jak prowadzi poszukiwania i na co zwróci uwag Gdzie poszukiwa ksig z terenu obecnej Litwy i Białorusi Przygotowanie do wizyty w archiwum Przygotowanie do wizyty czy to w archiwum pastwowym czy kocielnym naley rozpocz od zgromadzenia wszelkich dostpnych informacji i dokumentów. Wane s wszystkie posiadane odpisy, wypisy, fotokopie - nawet uszkodzone, mało czytelne lub wrcz niezrozumiale dla genealoga amatora. Przy pomocy archiwisty mona podj prób ich odczytania i uzyskania z nich informacji, które pomog rozpocz poszukiwania. Poszukiwania w ksigach metrykalnych i aktach parafialnych s jedn z dróg pozyskania informacji o przodkach. Warto jednak zacz włanie od nich. Szerszy przegld rónych ródeł do poszukiwa genealogicznych znajduje si na stronie w dziale Genealogia. Wiadomoci ogólne Przed rozpoczciem poszukiwa w Archiwum Głównym Akt Dawnych przede wszystkim trzeba ustali, czy znajduj si w nim interesujce nas materiały genealogiczne. W AGAD znajduj si ksigi metrykalne i akta parafialne z terenów tzw. zabuaskich (cho to niezbyt trafne okrelenie). Terytorialnie s to województwa: lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie i wołyskie w granicach sprzed II wojny wiatowej. 1

2 Informacj ogóln o naszym zasobie mona znale w Internecie na stronie archiwów pastwowych oraz w Centralnym Orodku Informacji Archiwalnej, ul. Długa 6, Warszawa, skr. poczt. 1005; tel. (22) , ndap@archiwa.gov.pl. Mona równie zwróci si z zapytaniem wprost do AGAD (ul. Długa 7, Warszawa; tel. (22) lub ; sekretariat@agad.gov.pl. Wszystkie archiwa pastwowe dysponuj komputerow baz danych PRADZIAD rejestrujc ksigi metrykalne i akta stanu cywilnego przechowywane w archiwach pastwowych, czci Urzdów Stanu Cywilnego i czci archiwów kocielnych. Dane z bazy PRADZIAD publikowane były równie w formie ksikowej. Pierwsze wydanie informatora Ksigi metrykalne i stanu cywilnego w archiwach pastwowych w Polsce pod red. A. Laszuk ukazało si w 1998 r. (nastpne w 2000 i 2003 r.). Informator znajduje si w ksigozbiorze podrcznym Pracowni Naukowej AGAD. Jak ustali nazw parafii lub gminy Przystpujc do poszukiwa zazwyczaj wiemy, jakiego wyznania była interesujca nas osoba czy rodzina. Jeli nie jestemy tego pewni, musimy liczy si z koniecznoci przeszukania ksig rónych wyzna dla danej miejscowoci. Podstawow informacj, bez której nie rozpoczniemy poszukiwa jest nazwa miejscowoci w której rodzina zamieszkiwała. Na miejscu w archiwum mona ustali czy była ona samodzieln parafi lub gmin (w zalenoci od wyznania) czy podległ fili. Słu do tego: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiaskich wydawany w latach (Słownik dostpny jest take w Internecie pod adresem W Słowniku znajduj si opisy miejscowoci lecych w Rzeczypospolitej w jej granicach przedrozbiorowych, na lsku i czciowo Pomorzu Zachodnim. W poszczególnych hasłach mona znale informacje o historii wsi czy miasta, strukturze wyznaniowej, przynalenoci administracyjnej, a w przypadku miejscowoci prywatnych o aktualnych i wczeniejszych włacicielach. Słownik znajduje si w ksigozbiorze podrcznym w Pracowni Naukowej AGAD. Skorowidz miejscowoci Rzeczypospolitej Polskiej pod red. T. Bystrzyckiego wydany w latach W Skorowidzu prócz informacji o przynalenoci administracyjnej (gmina, 2

3 powiat, województwo) znajduj si wiadomoci o siedzibie sdu czy odległoci do najbliszej stacji kolejowej. Skorowidz podaje przynaleno miejscowoci do parafii rzymskokatolickiej, greckokatolickiej, prawosławnej i ewangelickiej. Nie ma w nim informacji na temat przynalenoci do gminy wyznania mojeszowego. Skorowidz znajduje si w ksigozbiorze podrcznym w Pracowni Naukowej AGAD. Schematyzmy diecezji rzymskokatolickich i greckokatolickich. Schematyzmy to informatory wydawane zwykle co roku przez władze kocielne poszczególnych diecezji. Zawieraj dane dotyczce kleru wieckiego i zakonnego diecezji oraz omówienie jej sieci parafialnej w układzie dekanatalnym. W opisie kadej parafii mona znale informacje od kiedy istnieje, o kociele parafialnym (kiedy został zbudowany, kto go fundował, pod jakim jest wezwaniem, kto jest aktualnym patronem /opiekunem/ kocioła), o miejscowociach filialnych parafii, aktualnym proboszczu oraz liczbie wiernych. Schematyzmy s szczególnie pomocne w ustalaniu przynalenoci parafialnej miejscowoci, które zmieniły swój status (z filii stały si samodzieln parafi lub odwrotnie). Na przykład ze schematyzmu rzymskokatolickiej archidiecezji lwowskiej mona si dowiedzie, e parafie Maksymówka (w 1908 r.), Sieniawa (w 1909 r.), Stryjówka (w 1903 r.), Zarudeczko ( w 1914 r.) usamodzielniły si, a wczeniej naleały do parafii Zbara. Tak wic poszukiwania genealogiczne obejmujce wczeniejsze lata trzeba prowadzi dla tych miejscowoci w ksigach parafii Zbara. Schematyzmy s dostpne w bibliotece AGAD. Przynaleno do gmin wyznania mojeszowego mona ustali na podstawie publikacji J. Michalewicza, ydowskie okrgi metrykalne, Kraków 1995 W opracowaniu tym autor przyjł układ alfabetyczny według nazw powiatów, a w ramach powiatu według gmin. Podane s równie, tam gdzie było to moliwe do ustalenia, zmiany w przynalenoci miejscowoci do gminy. Ksigi metrykalne i akta parafialne / gminne rónych wyzna przechowywane w AGAD Przystpujc do poszukiwa archiwalnych w pierwszej kolejnoci naley zapozna si z odpowiednimi inwentarzami ksig metrykalnych dostpnymi w Pracowni Naukowej AGAD. Zespoły ksig metrykalnych wszystkich wyzna maj opracowane inwentarze ksikowe. S to: 3

4 1. Inwentarz ksig metrykalnych wyznania rzymskokatolickiego archidiecezji lwowskiej 2. Inwentarz ksig metrykalnych wyznania rzymskokatolickiego diecezji łuckiej 3. Inwentarz ksig metrykalnych wyznania rzymskokatolickiego diecezji przemyskiej 4. Inwentarz ksig metrykalnych wyznania greckokatolickiego (inwentarz wspólny dla archidiecezji lwowskiej i diecezji przemyskiej i stanisławowskiej) 5. Inwentarz ksig metrykalnych Kocioła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania 6. Inwentarz ksig metrykalnych kocioła ewangelicko-augsburskiego z d. wschodnich województw II Rzeczypospolitej. 7. Inwentarz ksig metrykalnych kocioła prawosławnego 8. Inwentarz ksig metrykalnych gmin wyznania mojeszowego 9. Inwentarz ksig metrykalnych rónych wyzna (pojedyncze ksigi ormian, mennonitów, baptystów, ewangelicznych chrzecijan i prawosławnej cerkwi autokefalicznej) Wszystkie inwentarze zaopatrzone s w indeksy geograficzne dziki którym szybko moemy ustali, czy interesujce nas ksigi znajduj si w AGAD. Inwentarze w wersji elektronicznej dostpne s na internetowej stronie AGAD. Ze strony głównej trzeba wybra Inwentarze a nastpnie Ksigi metrykalne i akta kancelarii parafialnych oraz gmin wyznaniowych z terenów tzw. zabuaskich Drug grup materiałów w której mona prowadzi poszukiwania genealogiczne s akta parafialne / gminne rónych wyzna. W AGAD wprowadzony został podział na odrbne zespoły ksig metrykalnych i pozostałych dokumentów wytworzonych w parafii czy gminie. W zespołach akt znajduj si ksigi rodzin zamieszkujcych w parafii czy gminie, protokoły przedlubne, ksigi zapowiedzi, wypisy z ksig metrykalnych, spisy komunikujcych i inne dokumenty w których mog pojawia si interesujce nas osoby czy rodziny. Niestety, z uwagi na stan zachowania tych akt, w wikszoci przypadków moliwe jest jedynie zlecenie poszukiwa pracownikom archiwum (zob. Cennik usług AGAD). W AGAD opracowane zostały inwentarze akt: 1. Inwentarz akt parafialnych wyznania rzymskokatolickiego archidiecezji lwowskiej 2. Inwentarz akt parafialnych wyznania rzymskokatolickiego diecezji łuckiej 3. Inwentarz akt parafialnych wyznania rzymskokatolickiego diecezji przemyskiej 4. Inwentarz akt parafialnych wyznania greckokatolickiego (inwentarz wspólny dla archidiecezji lwowskiej i diecezji przemyskiej i stanisławowskiej) 5. Inwentarz akt gmin Kocioła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego 4

5 Wyznania 6. Inwentarz akt gmin kocioła ewangelicko-augsburskiego z d. wschodnich województw II Rzeczypospolitej. 7. Inwentarz akt parafialnych kocioła prawosławnego (jedyny inwentarz w AGAD w który łcznie zewidencjonowane s ksigi metrykalne i akta parafialne) 8. Inwentarz akt gmin wyznania mojeszowego. Wszystkie inwentarze zaopatrzone s w indeksy geograficzne dziki którym szybko moemy ustali, czy interesujce akta znajduj si w AGAD. Inwentarze w wersji elektronicznej dostpne s na internetowej stronie AGAD. Przed przystpieniem do wyszukania w inwentarzu interesujcej nas parafii czy gminy zawsze warto przeczyta poprzedzajcy go wstp. Jeli ksig nie ma w AGAD to gdzie ich szuka Jeli okae si, e nasze archiwum nie posiada w swoich zbiorach poszukiwanych dokumentów mona zapyta o nie w innych archiwach gromadzcych dokumenty z obszaru przedwojennej południowo-wschodniej Polski. Archiwum Zabuaskie USC, ul. Smyczkowa 14, Warszawa Archiwum to, zgodnie z uprawnieniami nadanymi w ustawie o aktach stanu cywilnego z 1986 r. i rozporzdzeniem MSWiA z 1998 r. przechowuje ksigi metrykalne z obszaru, który na mocy umowy z 1945 r. o polsko-radzieckiej granicy pastwowej pozostał w granicach ZSRR, a od których zamknicia nie minło 100 lat. Ksigi starsze ni stuletnie s sukcesywnie przekazywane przez to archiwum do AGAD. W praktyce podział ten nie jest taki prosty (jedna ksiga moe mie na przykład wpisy z lat ) dlatego zarówno w AGAD znajduj si ksigi młodsze ni stuletnie, jak w Archiwum Zabuaskim s ksigi starsze. Informacji o zasobie Archiwum Zabuaskiego USC mona zasign w Pracowni Naukowej AGAD (z bazy komputerowej PRADZIAD). W przypadku ksig metrykalnych wyznania rzymskokatolickiego warto zwróci si z zapytaniem do Archiwum im. Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w Krakowie, ul. Kanonicza 13, Kraków, tel. (12) (do listu dobrze jest dołczy kopert zwrotn ze znaczkiem). 5

6 Jest to archiwum dawnej archidiecezji lwowskiej, po wojnie przechowywane w czciach w Krakowie, Kalwarii Zebrzydowskiej i Tarnowie, scalone w 1956 r. w Lublinie, a w 1977 r. umieszczone w Lubaczowie. Od 1995 r. siedzib archiwum jest Kraków. W zbiorach archiwum znajduj si fragmenty archiwów parafialnych przeszło 160 parafii, w tym około trzech tysicy ksig metrykalnych od XVI do XX wieku. Na miejscu dostpny jest indeks do ksig metrykalnych z podan sygnatur, rodzajem archiwaliów i datami skrajnymi. Ksigi metrykalne dawnej archidiecezji lwowskiej przechowywane s równie w Centralnym Historycznym Archiwum Pastwowym Ukrainy we Lwowie, Pl. Soborny 3 a, Lwów, UKRAINA ( archives2000@lv.ukrtel.net). Według stanu na 1995 r. było tam 2657 ksig od 1600 do 1944 roku (przewaaj ksigi z lat ). Informacje na temat parafii i lat z których pochodz ksigi mona uzyska na miejscu w AGAD. Ksigi, od których sporzdzenia nie minło 100 lat s przechowywane w Archiwum ZAGS we Lwowie: Archiw ZAGS, Wul. Getmana Doroszenko 23, Lwów, UKRAINA Archiwum to jest odpowiednikiem naszego Archiwum Zabuaskiego USC; niestety, nie dysponujemy informacjami na temat jego zasobu. W przypadku ksig metrykalnych dawnej diecezji łuckiej mona skierowa zapytanie do Orodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kocielnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W Orodku s przechowywane materiały genealogiczne ksigi metrykalne i rónego rodzaju wypisy sporzdzone na podstawie oryginalnych ksig metrykalnych. Znaczca cz tego zbioru została opublikowana przez ks. Waldemara W. urka w czterech tomach (w 2007 planowany jest ostatni, V tom) pod wspólnym tytułem Wykaz osób z akt parafialnych diecezji łuckiej do 1945 roku. Publikacja znajduje si w ksigozbiorze podrcznym w Pracowni Naukowej AGAD. Pewna ilo ksig metrykalnych wyznania greckokatolickiego z terenów, które po wojnie znalazły si poza granicami Polski jest przechowywana w Archiwum Pastwowym w Przemylu. Wprawdzie dwukrotnie tamtejsze archiwum przekazywało ksigi zabuaskie do AGAD, ale cz z nich pozostała w Przemylu. Szczegółowe informacje na temat całego zbioru akt metrykalnych tamtejszego archiwum zawiera publikacja A. Krochmal i M. Proksy Akta metrykalne w zasobie Archiwum Pastwowego w Przemylu, Przemyl 1998 (informacja poszerzona, w stosunku do PRADZIADA, o nazwy filii, nazwy zespołów i sygnatury). 6

7 Publikacja jest dostpna w bibliotece AGAD. W Archiwum Zabuaskim USC nie ma ksig metrykalnych wyznania greckokatolickiego. Na pocztku lat osiemdziesitych XX w. wszystkie zostały przekazane do AGAD. Nieporównywalnie wikszy od zbiorów przechowywanych w Polsce jest zespół ksig greckokatolickich w Centralnym Pastwowym Archiwum Ukrainy we Lwowie. Według informacji z 1995 r. było w nim 7409 ksig metrykalnych z lat Podobnie jak w przypadku ksig rzymskokatolickich młodsze roczniki znajduj si w archiwum ZAGS. (Zasady przekazywania ksig przyjte na Ukrainie s podobne do polskich). Informacje na temat parafii i lat z których pochodz ksigi mona uzyska na miejscu w AGAD. Ksigi metrykalne wyzna ewangelickich przechowywane s, oprócz AGAD, w Archiwach Pastwowych w Przemylu i Krakowie. Zbiór ksig Kocioła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania ma te archiwum lwowskie, nie mamy jednak o nim bliszych informacji. Ksigi metrykalne wyznania mojeszowego przechowywane w AGAD i innych archiwach oraz Urzdach Stanu Cywilnego zostały objte akcj indeksowania w programie Jewish Records Indexing Poland. Przed przystpieniem do poszukiwa w ksigach warto sprawdzi, czy metryki danej gminy nie zostały ju zindeksowane. Indeksy uwzgldniaj wszystkie wpisy metrykalne w danej ksidze. Opis zawiera numer ksigi, rok i numer dokumentu oraz podstawowe dane osobowe. Informacje na temat projektu Jewish Records Indexing mona znale w Internecie na stronach Ksigi metrykalne wyznania mojeszowego znajduj si równie w Archiwum Zabuaskim USC. Niewielki stosunkowo zbiór 377 ksig z 57 gmin wyznania mojeszowego (stan na 1995 r.) przechowuje Centralne Historyczne Archiwum Pastwowe Ukrainy we Lwowie. Ksigi pochodz z lat (przewaaj ksigi z II połowy XIX w.) Informacje na temat gmin i lat z których pochodz ksigi mona uzyska na miejscu w AGAD. Na koniec mona poleci skontaktowanie si z aktualnie działajcymi archiwami obwodowymi na Ukrainie. Trzeba jednak wiedzie, w jakim obwodzie ley obecnie 7

8 poszukiwana przez nas miejscowo. W gr wchodz głównie archiwa obwodów: iwanofrankowskiego (w Iwanofrankowsku /Stanisławowie/), rówieskiego (w Równem), wołyskiego (w Łucku) i tarnopolskiego (w Tarnopolu). Adresy do tych archiwów znajduj si w corocznie wydawanym informatorze Archiwa w Polsce. Informator adresowy oraz na stronie archiwów ukraiskich Informator adresowy jest dostpny w bibliotece i Pracowni Naukowej AGAD. Krótka charakterystyka ksig rónych wyzna Na wstpie naley zaznaczy, e ksigi metrykalne udostpniane s w Pracowni Naukowej w postaci mikrofilmów. Jeli ksiga nie ma mikrofilmu, wyjtkowo udostpniany jest oryginał, pod warunkiem, e pozwala na to stan zachowania. Ksigi metrykalne i akta parafialne / gminne od których wytworzenia nie minło jeszcze 100 lat nie s udostpniane w Pracowni Naukowej AGAD. Ksigi wszystkich wyzna sporzdzane były co najmniej w dwóch egzemplarzach. Jeden (oryginał) zostawał w parafii lub gminie, drugi (kopia) przekazywany był do archiwum kocielnego lub urzdu pastwowego (ksigi wyznania mojeszowego). W zbiorach AGAD znajduj si zarówno oryginały jak i kopie. Jest to istotna informacja dla poszukujcych, którzy dysponuj wypisami z ksig sporzdzonymi na przykład w okresie midzywojennym. Podane tam numery tomu i strony w ksidze mog dotyczy innego egzemplarza i kierujc si nimi w poszukiwaniach mona dokumentu nie odnale. Najwicej informacji przydatnych genealogowi zawieraj ksigi metrykalne rónych wyzna z zaboru austriackiego (przewaajce w zbiorach AGAD) nieco mniej danych jest w ksigach z zaboru rosyjskiego (w AGAD to ksigi z Wołynia). Najubosze w dane s ksigi z zaboru pruskiego, ale tych w zbiorach AGAD nie ma. Ksigi metrykalne wyznania rzymskokatolickiego Obowizek prowadzenia ksig metrykalnych na ziemiach polskich został wprowadzony na pocztku XVII w. Władze kocielne nakazały spisywanie ochrzczonych, bierzmowanych, zalubionych i przyjmujcych komuni na Wielkanoc. Nieco póniej nakazano rejestrowanie zmarłych. W XVIII w. zalecono prowadzenie oddzielnych ksig chrztów, lubów i 8

9 pogrzebów. Wpisy prowadzone były łcznie dla wszystkich miejscowoci nalecych do parafii, w ksigach bez podziału na rubryki. W wyniku rozbiorów archidiecezja lwowska i diecezja przemyska znalazły si w Cesarstwie Austriackim, a diecezja łucka (łucko-ytomierska, obejmujca guberni kijowsk i wołysk) w Cesarstwie Rosyjskim. W Cesarstwie Austriackim ksigi metrykalne zostały uznane za akta stanu cywilnego uzyskały wiec rang oficjalnego dokumentu. Prowadzone były w jzyku łaciskim. W duych parafiach dla kadej miejscowoci prowadzono oddzieln ksig, w małych parafiach jedn, ale wpisy z poszczególnych miejscowoci miały by wyranie oddzielone. Ksigi starsze prowadzone były w formie opisowej, bez rubryk (np. duchowny pisał: Dnia pitego maja tysic osiemset szedziesitego roku zjawił si u mnie Jan Makowski i okazał dzieci płci mskiej...) Póniej ksigi były rubrykowane, z czasem pojawiły si drukowane formularze. Zmienił si te ich charakter. Dotychczasowe ksigi chrztów i pogrzebów zastpiły ksigi urodze i zgonów. Daty tych wydarze podawano przed datami posług religijnych (chrztu i pogrzebu). W wieku XIX i XX obok łaciny wystpuje w ksigach jzyk polski. W diecezji łuckiej prowadzono ksigi urodze/chrztów, lubów, zgonów /pogrzebów dla całej parafii, oddzielne dla kadego roku. Najstarsze ksigi s spisane w jzyku łaciskim, od lat trzydziestych XIX w. w jzyku polskim, a po 1848 roku po rosyjsku. W ksigach od połowy XIX w., prowadzonych w jzyku rosyjskim, był drukowany, obszerny formularz. W pierwszej rubryce podawano nazwisko zapisane po rosyjsku, a czsto i po polsku, co ułatwia nieco poszukiwania. Ksigi te s jednak trudne do odczytania i prowadzenie w nich poszukiwa przez genealogów amatorów moe nastrcza trudnoci. Ksigi metrykalne wyznania greckokatolickiego Ksigi metrykalne greckokatolickie prowadzone były według zasad przyjtych dla kocioła rzymskokatolickiego. Miały by spisywane w jzyku łaciskim, przeciw czemu buntowało si duchowiestwo unickie, dajc wprowadzenia do ksig ukraiskiego. Jzyk ten dominuje w ksigach z okresu midzywojennego, obok niego pojawia si polski.. Najstarsze ksigi chrztów, lubów i pogrzebów z XVIII wieku spisane s po rusku. Ksigi metrykalne Kocioła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania Ten niewielki kociół - w okresie rozkwitu liczył 33 tysice wiernych tworzyli kolonici niemieccy napływajcy w II połowie XVIII w. do Austrii. Pocztkowo nie był uznawany 9

10 przez pastwo, z czasem tolerowany, a od 1861 r. zrównany w prawach z katolickim. Jego istot było połczenie luteran i kalwinistów w jednej organizacji kocielnej. Ksigi metrykalne prowadzone były podobnie do katolickich. Dla mniejszych gmin spisywano urodzenia, luby i zgony łcznie dla wszystkich miejscowoci. W wikszych gminach zakładane były oddzielne ksigi dla filiałów, a z czasem pojawiły si ksigi dla całej gminy, ale rejestrujce tylko urodzenia, luby lub zgony. W duej czci ksig wystpuj indeksy osobowe sporzdzane dla kadego roku oddzielnie, co ułatwia prowadzenie poszukiwa. Du wag przykładano do prowadzenia ksig konfirmacji (uroczystego przyjcia do gminy ewangelickiej, na ogół w wieku lat). W ksigach tych prowadzonych oddzielnie lub umieszczanych midzy urodzeniami a lubami, podawano bardzo dokładne dane dotyczce konfirmowanej osoby. W ksigach przewaa jzyk niemiecki. Cz z nich jest bardzo trudno czytelna. Ksigi metrykalne kocioła ewangelicko-augsburskiego z terenów Wołynia. Zasady ich prowadzenia były podobne jak w Kociele Ewangelickim Augsburskiego i Helweckiego Wyznania. Starsze ksigi spisywane s w jzyku niemieckim. W kocu XIX w. wyparł go rosyjski, a w okresie midzywojennym pojawiły si wpisy po polsku. Równie w tych ksigach trzeba si liczy z trudnociami w odczytaniu zapisów. Ksigi metrykalne wyznania mojeszowego Religia ydowska w Cesarstwie Austriackim została prawnie uznana w 1789 r. Ksigi metrykalne dla tego wyznania mieli prowadzi rabini. Od 1875 r. funkcj t przejli urzdnicy pastwowi. W okresie midzywojennym przywrócono obowizek prowadzenia ksig przez rabina. Najstarsze z zachowanych ksig miały bardzo uproszczony system zapisu, odnotowujcy tylko podstawowe dane (w przypadku urodze jedynie dat, imi dziecka i rodziców). Z czasem formularz został rozbudowany na podobiestwo katolickiego. Dodatkowe były rubryki dotyczce obrzezania (chłopcy) lub nadania imienia(dziewczynki). Charakterystyczna dla ksig metrykalnych urodze wyznania mojeszowego jest dua ilo dzieci zarejestrowanych jako nielubne. Wikszo małestw ydowskich zawierana była przed rabinem i nie potwierdzana przed urzdnikiem pastwowym. Dlatego dzieci z takich zwizków rejestrowane były jako nielubne. Zwykle w rubryce uwagi wpisywano 10

11 wówczas, kto przyznał si do ojcostwa. Jest to o tyle istotne, e osoba posługujca si w dorosłym yciu nazwiskiem ojca mogła by zarejestrowana w ksidze pod nazwiskiem matki. Ksigi wyznania mojeszowego spisywane były po niemiecku, póniej po polsku. Szcztkowo zachowany jest zbiór ksig metrykalnych wyznania prawosławnego. Stanowi go jedynie kilkanacie ksig (z diecezji wołyskiej i diecezji poleskiej) z XIX i XX w. Ksigi prowadzone były w jzykach rosyjskim lub polskim. Ksigi prawosławne (zasadniczo z terenów które pozostały w granicach Polski) przechowywane s równie w Archiwach Pastwowych w Lublinie (ul. Jezuicka 13, Lublin, skr. poczt. 113) oraz Zamociu (ul. Hrubieszowska 69 A, Zamo). Wypada tu zauway, e ksigi metrykalne nie zawsze i nie wszdzie prowadzone były w sposób staranny. Nie chodzi tu tylko o pismo, co z naszego punktu widzenia te jest wane, ale o zasady dokonywania wpisów. Czsto nie dokonywano wpisów bezporednio w ksidze, ale na lunych kartkach, na podstawie których co jaki czas uzupełniano ksig. Kartki takie ginły, o niektórych zapominano, std w wielu ksigach na kocu dopisywano osoby wczeniej pominite (najczciej spotyka si z tym w ksigach ewangelickich i mojeszowych). Dlatego moe si zdarzy, e znajc dokładn dzienn dat urodzenia czy zgonu nie znajdziemy wpisu w ksidze. Zdarzaj si te zwykłe pomyłki np. w aktach urodze dzieci jednego małestwa zapisane s róne nazwiska panieskie matki. Wówczas najlepsz drog do ustalenia właciwego jest odnalezienie aktu lubu. Mona tu doda, e urzdowe odpisy wydawane w AGAD podaj nazwisko w takiej formie, w jakiej wystpuje ono w dokumencie (imi, o ile jest to moliwe, w polskiej wersji). Jak zamawia ksigi metrykalne Podczas pierwszej wizyty w AGAD naley wypełni deklaracj uytkownika. W deklaracji tej prócz danych osobowych wpisuje si zespoły akt z których bdzie si korzysta oraz cel poszukiwa. W przypadku genealogów amatorów w rubryce tej naley wpisa, e poszukiwania dotycz własnych przodków. Po odszukaniu interesujcej nas ksigi metrykalnej w inwentarzu naley wypełni zamówienie (rewers). Rewers składa si z trzech czci wszystkie musz by wypełnione w 11

12 ten sam sposób. Na rewersie trzeba wpisa nazw zespołu z którego pochodz akta, sygnatur z inwentarza (jeli przy opisie akt podany jest numer mikrofilmu to równie ten numer) imi i nazwisko zamawiajcego i dat złoenia zamówienia. Na kad ksig składa si oddzielny rewers. Przypominamy, e ksigi metrykalne które zostały zmikrofilmowane s udostpniane wyłcznie w postaci mikrofilmów. Osoby zamieszkujce w Warszawie jednorazowo mog zamówi 5 ksig, osoby spoza Warszawy 10 ksig. Zamówienia z magazynów s realizowane dwukrotnie w cigu dnia o godzinie 9.00 (zamówienia z popołudnia poprzedniego dnia) i o godzinie (zamówienia biece) Zainteresowani spoza Warszawy mog wypoyczy mikrofilmy z AGAD za porednictwem Archiwum Pastwowego najbliszego miejsca zamieszkania. Zamawiajcy pokrywa wówczas koszty przesyłki pocztowej w obie strony. Szczegółowe informacje na ten temat mona uzyska w Pracowni Naukowej AGAD. Co jest wpisane w rubrykach zamówionej przez nas ksigi Ksigi metrykalne sporzdzane w jzyku polskim maj zazwyczaj i formularz po polsku, nie ma wic problemu ze zrozumieniem wpisów. W przypadku ksig spisanych po łacinie (zasadniczo dla wyznania rzymskokatolickiego) trzeba pozna tytuły ksig i zawartych w nich rubryk. Liber natorum ksiga urodzonych W ksidze takiej znajduj si nastpujce rubryki: W lewym górnym rogu strony wpisany jest rok z którego ksiga pochodzi Numerus numer pozycji w ksidze (nie zawsze wpisy były numerowane) Mensis/Natus/Baptisatus Miesic/urodzony/ochrzczony (w tej rubryce podane s daty urodzenia i chrztu) Numerus domus numer domu (w miastach podawano nazw ulicy i nr domu) Nomen imi (jeli s dwa imiona, to czsto z dopiskiem binomini /dwojga imion/) Religio/Catholica/Aut Alia religia/katolicka/albo inna (na ogół we właciwej rubryce stawiano ukon kreseczk) 12

13 Sexus/ Puer/Puella płe/chłopiec/dziewczynka (we właciwej rubryce stawiano ukon kreseczk) Thori/Legitimi/Illegitimi pochodzenie/legalne/nielegalne (we właciwej rubryce stawiano kreseczk lub okrelano słownie) Parentes/Nomen/ Conditio rodzice/ imi/połoenie (imiona i nazwiska rodziców i ich zatrudnienie) Patrini/Nomen/Conditio rodzice chrzestni/imi/połoenie (imiona i nazwiska chrzestnych i ich zatrudnienie) Pod wpisem (bez oddzielnych rubryk) Baptizavit ochrzcił (imi i nazwisko ksidza, jego urzd) Obstetrix akuszerka (imi i nazwisko kobiety przyjmujcej poród) Liber Copulatorum ksiga zalubionych W ksidze takiej znajduj si nastpujce rubryki: W lewym górnym rogu strony wpisany jest rok z którego ksiga pochodzi Numerus numer pozycji w ksidze (nie zawsze wpisy były numerowane) Mensis miesic (data zawarcia lubu) Sponsus - Narzeczony Numerus domus numer domu (narzeczonego, niekiedy i narzeczonej) Nomen imi (imi i nazwisko narzeczonego, jego zatrudnienie, rodzice) Religio/Catholica/ Aut Alia religia/katolicka/albo inna Aetas wiek (podawany w latach lub data urodzenia) Caelebs nieonaty /kawaler/ (we właciwej rubryce stawiano kreseczk) Viduus wdowiec (we właciwej rubryce stawiano kreseczk) Sponsa Narzeczona Nomen Religio/Catholica/Aut Alia Aetas Caelebs niezamna /panna/ Vidua wdowa Testes/Nomen/Conditio wiadkowie/imi/połoenie (imiona i nazwiska wiadków lubu i ich zatrudnienie) Pod aktem adnotacja kto udzielił lubu 13

14 (zapisywano tam równie terminy zapowiedzi a w przypadku niepełnoletnich informacje o zgodzie rodziców na zawarcie zwizku małeskiego) Liber Mortuorum ksiga zgonów Numerus numer pozycji w ksidze (nie zawsze wpisy były numerowane) Dies Mortis/mensis dzie mierci/miesic (w tej rubryce data zgonu) Numerus domus Nomen Mortui imi zmarłego (imi i nazwisko zmarłej osoby, jej zatrudnienie, stan cywilny) Religio/Catholica/Aut Alia Sexus/Masculinus/Feminina płe /mska /eska Dies Vitae dni ycia (wiek zmarłego) Morbus et Qualitas Morbus choroba /przyczyna zgonu/ zazwyczaj pod aktem znajduje si informacja o dacie pogrzebu (Sepulivit die 27 Juni... pochowany dnia 27 czerwca...) i nazwisku ksidza który prowadził pogrzeb Przy tłumaczeniu zapisów na polski przydatny jest Słownik łacisko-polski dla prawników i historyków autorstwa J. Sondla, Kraków 1997 (II wydanie 2006 r.) Słownik znajduje si w ksigozbiorze podrcznym w Pracowni Naukowej AGAD Warto wiedzie i zapamita, e niektóre słowa w zapisach skracano. Np. Obst. to skrócenie od obstetrix - akuszerka Dotyczy to równie łaciskich nazw miesicy. S to: Januarius (stycze), Februarius (luty), Martius (marzec), Aprilis (kwiecie), Maius (maj), Junius (czerwiec), Julius (lipiec), Augustus (sierpie). Te nazwy skracano zwykle do 3-4 pocztkowych liter. Poczwszy od wrzenia moemy spotka takie zapisy: 7 bris September (wrzesie) 8 bris October (padziernik) 9 bris November (listopad) 10 bris December (grudzie). Trzeba zwróci na to uwag, by nie zasugerowa si, e numer oznacza miesic, np. e 7 bris to lipiec. Najczciej spotykane w ksigach okrelenia to: 14

15 baptizatio chrzest, baptizatus ochrzczony, conjugalis małeski, conjugatis onaty/ zamna, conjuges małonkowie, copulatio zalubiny, defunctus/denatus zmarły, filius syn, filia córka, frater brat, gemini blinieta, illegitimus nielubny, infans dziecko, juvenis kawaler, liberi dzieci, marita ona, maritus m, mater matka, materna matka chrzestna, matrimonialis małeski, matrimonium małestwo/lub, mortuus zmarły, natus urodzony, olim nieyjcy/niegdy, orphanus sierota bez ojca, parentes rodzice, pater ojciec, patrini rodzice chrzestni, pupillus sierota bez matki, quondam zmarły/niegdy, relicta wdowa, relictus wdowiec, secundo voto powtórnie zamna/onaty, sepultura pogrzeb, sepultus pogrzebany/pochowany, soror siostra, sponsa narzeczona, sponsus narzeczony, sponsor fidei ojciec chrzestny, uxor ona, uxoratus onaty, vidua wdowa, viduus wdowiec, virgo dziewica/panna Formularze w jzyku łaciskim spotyka si przede wszystkim w ksigach wyznania rzymskokatolickiego. Korzystano z nich równie w kociele greckokatolickim zazwyczaj były w dwóch jzykach po łacinie i ukraisku, dlatego wystarczy zna okrelenia łaciskie. Układ rubryk był taki sam jak w ksigach rzymskokatolickich. W ksigach spisanych po ukraisku trzeba zwróci uwag na nazw miesica, jeli zapisana jest słownie. Niektóre z nich róni si od polskich : I sicze, II luty, III bereze, IV kwitie, V trawe, VI czerwe, VII lipen, VIII serpe, IX werese, X- ołte, XI lystopad, XII - hrude Wyjtkiem s tu ksigi metrykalne rzymskokatolickiej diecezji łuckiej. Do prowadzenia w nich poszukiwa niezbdna jest umiejtno czytania w jzyku rosyjskim. Drukowane formularze s mocno rozbudowane, a ksia nie zawsze cile je wypełniali. W ksidze urodze (mietriczeskaja kniga o rodiwszychsja) na pierwszym miejscu podawano nazwisko narodzonego (po rosyjsku lub po polsku); numer porzdkowy; numer domu; płe (w tej rubryce w niektórych parafiach wpisywano numer oznaczajcy, który to z kolei chłopiec lub dziewczynka urodzeni w danym roku w ten sposób na koniec roku gotowa była statystyka); kto, kiedy i gdzie dziecko ochrzcił i jaki był rodzaj chrztu; kim byli rodzice, gdzie byli urodzeni i gdzie ochrzczeni; kto był obecny przy chrzcie (rodzice chrzestni); uwagi. W ksidze metrykalnej lubów (mietriczeskaja kniga o brakosoczetawszychsja) stosowano równie drukowane formularze. Na pierwszym miejscu umieszczano nazwisko mczyzny, dalej numer domu; informacje kiedy wyszły zapowiedzi; dane dotyczce obojga nowoeców, dane dotyczce rodziców nowoeców i wiadków lubu. 15

16 W ksidze metrykalnej zgonów (mietriczeskaja kniga umierszych) podawano nazwisko zmarłego; numer domu; kiedy, gdzie i z jakiej przyczyny zmarł i czy przyjł sakrament; czym si trudnił, jak długo ył, czy pozostawił po sobie dzieci; gdzie i kiedy został pochowany, kto był tego wiadkiem. W Kociele Ewangelickim Augsburskiego i Helweckiego Wyznania (zabór austriacki) bardzo czsto wykorzystywano formularze rzymskokatolickie po łacinie. Jeli posługiwano si oryginalnymi formularzami (mocno rozbudowanymi), to zawierały one nastpujce rubryki: Ksiga metrykalna urodze (chrztów) Taufbuch (spotyka si te okrelenia od słów Geburt, geboren) zawierała rubryki: Fortlaufende Zaht numer; Ort und Hausnummer miejscowo, nr domu; Jahr, Monat, Tag der Geburt und der Taufe daty urodzenia i chrztu; Name des Taufenden udzielajcy chrztu; Taufname imi i nazwisko dziecka; Geschlecht płe (w tej rubryce, jeli nie było oddzielnej, wpisywano konfesj A. C. konfesja augsburska lub H. C. konfesja helwecka); Eltern des Tuflings des Vaters/der Mutter informacja o rodzicach imiona i nazwiska, zatrudnienie, gdzie mieszkaj; Pathen, Tauf und Familennamen, Stad, Wohnort informacje o rodzicach chrzestnych; Hebamme imi i nazwisko akuszerki; Anmerkung uwagi. Ksiga metrykalna lubów Trauungsbuch, Traubuch (spotyka si te okrelenia od słów getraufen, kopulirte). Na pierwszym miejscu był numer porzdkowy, a dalej Name des Trauenden udzielajcy lubu; Jahr, Monat und Tag der Aufgebote/Trauung daty zapowiedzi i lubu; Bräutigam (dane o kawalerze) Name, Character und Eltern imi i nazwisko, zatrudnienie, rodzice; Wohnung und Haus N. miejsce zamieszkania i numer domu (tu te czsto zapisywano wiek, jeli nie było oddzielnej rubryki); Religion Evangelisch/katholisch religia (tu wpisywano konfesj); Braut (dane o pannie) Geburtsort dane o pannie i jej rodzicach; Geburts Jahr, Monat und Tag (data urodzenia); Stand stan cywilny (tu te wpisywano konfesj); Beistäbde, Name, Character, Wohnort dane dotyczce wiadków lubu; Anmerkung uwagi. Ksiga metrykalna zgonów Todtenbuch, Todtbuch (spotyka si te okrelenia od słowa vestorben) otwierał numer porzdkowy, dalej Name des Einsegnenden imi i nazwisko zmarłego; Todes Jahr, Monat, Tag und Stunde data i godzina zgonu; Tauf und Familiennamen des Gestorbenen, dessen Stad, oder Stad des 16

17 Ehegatten, der Eltern und Geburtsort dane dotyczce zmarłego współmałonek, rodzice, pozostawione dzieci, zatrudnienie, miejsce zamieszkania; Religion Evangel A.C./Evangel H.C.; Geschlecht płe; Geburts Jahr, Monat und Tag data urodzenia; Krankheit und Todesart przyczyna mierci; Ort des Tosdes Hausnummer miejsce zgonu; Ort wo und Tag, au welchem die Beerdigung geschehen kiedy i gdzie miał miejsce pogrzeb; Anmerkung uwagi Ksigi metrykalne Kocioła Ewangelickiego Augsburskiego z terenu Wołynia prowadzone były po niemiecku lub po rosyjsku. Wykorzystywano czsto formularze ewangelickie z Galicji (niemieckie) lub rzymskokatolickie z diecezji łuckiej (rosyjskie). W aktach spisywanych po rosyjsku podawano w nawiasach imiona i nazwiska po niemiecku. Do duej czci ksig ewangelickich, jak wczeniej wspomniano, zachowały si indeksy alfabetyczne w oddzielnych tomach, obejmujce kilkadziesit lat, lub wszyte w ksigi po kadym roku którego dotycz. Formularze ksig metrykalnych wyznania mojeszowego drukowane były przewanie w jzyku niemieckim z polskim tłumaczeniem. W ksidze urodze wystpuj róne rubryki dla wpisania daty obrzezania (chłopcy) i nadania imienia (dziewczynki). Podawane jest te nazwisko obrzezajcego, wiadków, sandeka /sandaka/ (rola podobna do ojca chrzestnego w kociele rzymskokatolickim; pełnił j czsto dziadek chłopca ze strony matki) i szamesa /zwanego te szkolnikiem/ (urzdnika gminnego obecnego przy obrzdach zwizanych rejestracj urodze, lubów i zgonów). W ksigach zgonów oddzieln rubryk powicano na wpisanie numeru karty ogldzin zwłok i nazwiska osoby która je prowadziła. W akcie zapisywano równie dokładn godzin zgonu (wpisy te miały zwizek z zasadami religii ydowskiej, które nakazywały pochówek jak najszybciej po zgonie co stało w sprzecznoci z prawem nakazujcym odczekanie 48 godzin). Jak prowadzi poszukiwania i na co zwróci uwag Sposób prowadzenia poszukiwa jest uwarunkowany tym, jaki stawiamy sobie cel. Jeli poszukujemy konkretnych osób, o których mamy informacje (na przykład rok urodzenia) zaczniemy poszukiwania od ksigi, w której s zapisy tego roku. Jeli natomiast chcemy 17

18 znale jak najwicej krewnych w przeszłoci musimy prowadzi znacznie szersze poszukiwania. Jeli mamy jakie informacje, trzeba zacz od ich sprawdzenia. Powiedzmy, e dysponujemy współczesnym aktem zgonu w którym jest zapisane miejsce i rok urodzenia interesujcej nas osoby. Po odszukaniu tego aktu urodzenia dowiadujemy si jak nazywali si rodzice, a czsto i dziadkowie nowo narodzonego. Idc wstecz od tej daty moemy wyszuka akt lubu rodziców, z którego, oprócz znanych ju informacji, dowiemy si dat urodzenia rodziców lub tego ile mieli lat gdy si pobierali. Na tej podstawie moemy szuka ich aktów urodzenia. Jeli od daty lubu do daty narodzin znanej nam osoby minło kilka lat, moemy przyj, e nie było to pierwsze dziecko tej pary. Trzeba wic przeszukiwa ksigi urodze pod ktem odnalezienia innych dzieci tej pary. W trakcie poszukiwa warto zwraca uwag na numer domu odnotowany w akcie. W małych miejscowociach nie zmieniało si czsto adresu, dlatego przeszukujc ksigi urodze, lubów i zgonów po numerach domów mona szybko znale wicej osób z tej rodziny. Jeli mamy mało konkretnych informacji o osobach, a wiemy, e rodzina mieszkała w danej miejscowoci trzeba przeszuka wszystkie dostpne ksigi. Trzeba zwraca uwag i wynotowywa wszystkie osoby o danym nazwisku lub podobnie brzmicym. Pisownia nazwisk ustaliła si na dobre dopiero w XX w., wczeniej stosowano róne zapisy w stosunku do tej samej osoby czy rodziny. Poprzez numery domów, mona spróbowa połczy znalezione osoby w rodziny, a nastpnie zidentyfikowa znan nam posta z któr z rodzin. Przede wszystkim staramy si przeledzi lini msk naszych przodków. Jeli osoba wymieniana w akcie nie naleała do miejscowej parafii (czy gminy) podawano zazwyczaj skd pochodziła. S to istotne informacje mog rozszerzy nasze poszukiwania i zwikszy ilo odnalezionych przodków. Warto pamita, e tradycj jest branie lubu w parafii panny młodej. Jeli szukamy aktu lubu, a znamy tylko miejsce zamieszkanie narzeczonego, moemy nie odnale dokumentu. Osobn spraw s małestwa osób rónej wiary lub innego obrzdku. Te pierwsze spotyka si stosunkowo rzadko, natomiast zwizki midzy osobami obrzdku rzymskokatolickiego i greckokatolickiego były czste. Poszukujc dzieci z takich zwizków trzeba wiedzie, e przyjte było, i synowie id za wiar ojca, a córki za wiar matki. Tote dzieci takiej pary mogły by zapisane w ksigach rónych obrzdków i parafii. 18

19 Jeli naszym celem było odnalezienie jak najwikszej liczby osób z rodziny, to koczc poszukiwania w ksigach metrykalnych warto sprawdzi, tam gdzie jest to moliwe, czy osoby odnalezione w ksigach zgonów znalelimy wczeniej w ksigach urodze. Gdzie poszukiwa ksig z terenów obecnej Litwy i Białorusi Przechowywany w AGAD szcztek zbioru ksig rzymskokatolickiej archidiecezji wileskiej stanowi 3 ksigi parafii Braszewicze w dekanacie Kobry z lat Do zespołu ksig ewangelickich z Wołynia przechowywanych w AGAD zostały dołczone ksigi konfirmacji z Wilna oraz ksigi metrykalne filiału Kalwaria ( ) i filiału Wiłkowyszki ( ) nalecych do gminy Mariampol. Jako ciekawostk mona doda, e w archiwum s przechowywane ksigi ewangelickie z Windawy (Windau) w Kurlandii, obecnie Łotwa. W Archiwum Pastwowym w Białymstoku dostpne s mikrofilmy ksig metrykalnych parafii dawnego archidiakonatu białostockiego (oryginały znajduj si w Wilnie). Ich wykaz (w opracowaniu J. Szumskiego) znajduje si na stronie W Archiwum Archidiecezjalnym w Białymstoku (ul. Warszawska 46, Białystok aab@bialystok.opoka.org.pl) s przechowywane szcztkowe akta parafii z dawnej archidiecezji wileskiej (z terenu obecnej Litwy i Białorusi). W Dziale Metrycznym tego archiwum s przechowywane odpisy ksig metrykalnych z dawnych dekanatów Grodno ( ) i Łunna ( ). Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie (ul. Kocielna 10, Drohiczyn n. Bugiem, tel. (85) wew. 310) przechowuje ksigi metrykalne kilkudziesiciu parafii dawnej diecezji piskiej. Szczegółowa informacja przygotowana przez ks. E. Borowskiego znajduje si na stronie Archiwum USC Łód ródmiecie przechowuje akta stanu cywilnego odtworzone w postpowaniu sdowym w latach Wszystkie osoby, które poszukuj swoich korzeni na wileszczynie musz zwróci si zarówno do archiwów obecnej Litwy jak i Białorusi. Zapytania na Litw mona kierowa pod adresem: Litewskie Centralne Archiwum Metrykalne /Lietuvos centrinis metriku archyvas/ LT 2009 Vilnius, K. Kalinausko g. 21 istorijos.archyvas@lvia.lt 19

20 Adresy innych archiwów litewskich znajduj si w informatorze Archiwa w Polsce. oraz na stronie Aktualnie na stronie archiwów białoruskich dostpna jest baza danych zbliona do naszego PRADZIADA. Ze strony głównej (w j. angielskim i rosyjskim) naley przej do działu Genealogia. Oddzielnie publikowane s dane o ksigach rzymskokatolickich oraz prawosławnych i greckokatolickich ( w jednej bazie danych) Bazy oparte s na podziale administracyjnym a nie na strukturach kocielnych. Opracowała Małgorzata Koka 20