Promocja w nauce Poradnik dobrych praktyk

Transkrypt

1 Promocja w nauce Poradnik dobrych praktyk

2 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk Co to znaczy promowaç nauk? Co to znaczy promowaç nauk? Osiàgni ciu jakich celów mo e s u yç informowanie otoczenia o sukcesach badawczych instytucji? Kto powinien zajmowaç si dzia aniami okreêlanymi jako public relations instytucji naukowej? Zapraszamy do lektury publikacji, która ma za zadanie pomóc pracownikom nauki przygotowaç strategi informowania o planach, osiàgni ciach oraz problemach dziedzin, których zg bianiu poêwi cajà zawodowe ycie. Na poczàtek wyjaênijmy jednak, w jaki sposób poj cie promocja nauki b dzie u ywane w tej ksià ce. Jak pokazujà badania przeprowadzone przez nas w 2007 roku na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy szego, a 80 procent pracowników instytucji naukowych twierdzi, e w ich instytucjach do dzia aƒ promocyjno-informacyjnych przyk ada si du e lub bardzo du e znaczenie. Pracownicy mediów, administracji rzàdowej i samorzàdowej oraz instytucji zajmujàcych si promocjà wynalazczoêci skar à si jednak: mamy k opot w dotarciu do uczonych, jeêli nie znamy ich osobiêcie, oni sami nie wiedzà, co majà, to my szukamy kontaktu. Dla przedstawicieli instytucji naukowych w Polsce promowaç nauk znaczy bowiem: wyst powaç na konferencjach naukowych, pisaç ksià ki, umieszczaç artyku y w pismach naukowych i reklamowaç ofert edukacyjnà uczelni. A 70 procent badanych przedstawicieli Êwiata nauki przyznaje, e swoje dzia ania informacyjne kieruje przede wszystkim do innych naukowców. Jest to doêç naturalne: naukowcy sà przyzwyczajeni do kontaktów przede wszystkim z w asnym Êrodowiskiem. Warto jednak pami taç, e ta od wielu lat utrwalona praktyka przyczynia si do spo ecznego odbioru nauki jako odleg ej od ycia, niedost pnej, kosztownej i cz sto niepotrzebnej. Tymczasem, jak pokazujà g ówne wnioski z badaƒ dotyczàcych oczekiwaƒ otoczenia spo ecznego wobec dzia aƒ informacyjnych instytucji nauki, dziennikarze, przedsi biorcy i przedstawiciele administracji sà ciekawi informacji o nauce i prowadzonych przez polskich naukowców pracach badawczych. Przedstawiciele samorzàdów gospodarczych zwracajà na przyk ad uwag, e s abo dokumentowane sà projekty badawcze. Wtórujà im dziennikarze: Najtrudniej jest dotrzeç do Êrodowisk, które nie czujà potrzeby si dzieliç. ( ) Jak sk oniç kogoê, kto nie chce si chwaliç, by to robi?. Wszyscy zaê sà zgodni, e polskie instytucje naukowe nie informujà otoczenia o prowadzonych pracach i nie promujà swoich osiàgni ç w sposób dostateczny. W Polsce na nauk wydaje si w porównaniu z innymi krajami stosunkowo ma e Êrodki zarówno w kategoriach bezwzgl dnych, czyli wydatków liczonych na g ow ludnoêci, jak i wzgl dnych, czyli wydatków na nauk jako odsetka Produktu Krajowego Brutto. Niemniej sà to liczàce si pieniàdze, a w interesie naukowców i nauki jest, by by y one znacznie wi ksze. Naukowcy mówià cz sto, e zwi kszenie wydatków na nauk le y w interesie ca ego spo eczeƒstwa. To prawda, ale czy istnieje zrozumienie dla tej opinii? Czy podatnicy wiedzà, w jaki sposób wydaje si publiczne pieniàdze w nauce? Warto dostrzec, e a 68 procent Polaków badanych w 2006 roku przez CBOS uznaje naukowców za najbardziej rzetelnà i uczciwà grup zawodowà. Zarazem wi kszoêç Polaków poproszona o podanie trzech nazwisk polskich uczonych, których uwa a za wybitnych naukowców, wymienia Miko aja Kopernika i Mari Curie-Sk odowskà, 2

3 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk z trudem przywo ujàc nazwiska i osiàgni cia badawcze ze Êwiata nauki wspó czesnej. To kolejny argument na rzecz zmiany stylu uprawiania dzia alnoêci informacyjnej przez instytucje naukowe. Promocja nauki, wed ug definicji, którà proponujemy w niniejszej ksià ce, to dzia ania informacyjne, które spe niajà jednoczeênie trzy warunki. Po pierwsze, kierowane sà do odbiorców zewn trznych, a zatem obejmujà dzia ania inne ni publikowanie wyników badaƒ naukowych dla Êrodowiska naukowego. Wyg oszenia referatu na konferencji naukowej nie traktujemy wi c jako promocji nauki, ale jeden ze sposobów jej uprawiania. Za dzia ania promocyjne uznamy jednak referat wyg oszony do przedsi biorców, udzia w targach technologii czy zorganizowanie publicznej debaty na temat, którym zajmuje si dany instytut. Po drugie, uznajemy, e promocja nauki s u y tworzeniu korzystnego wizerunku instytucji i naukowców, wspiera marketing produktów naukowych oraz s u y promocji i popularyzacji nauki. W tym znaczeniu promocjà sà wystàpienia w opiniotwórczych mediach, prezentacje podczas festiwali nauki czy zak adanie dobrych stron internetowych. Po trzecie wreszcie, stosujà techniki nale àce do repertuaru marketingu i public relations. Kiedy zatem mówimy o promocji w nauce, mamy na myêli kontakty z mediami: organizowanie konferencji prasowych i regularne wysy anie informacji o dzia aniach instytucji do wybranych dziennikarzy i redakcji. MyÊlimy o druku i dystrybucji materia ów informacyjnych, czyli przygotowywanie raportów, ulotek, kalendarzy. Promocja nauki obejmuje tak e organizacj wystaw, konkursów, konferencji bran owych i specjalistycznych pokazów. Ksià ka Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk ma pomagaç w skutecznej realizacji tych dzia aƒ. Chcemy, by dzi ki niej osoby zajmujàce si promocjà w instytucjach naukowych wiedzia y, jak wprowadzaç nauk do aktualnie toczonych dyskusji i debat publicznych w kwestiach, w których g os Êwiata nauki mo e lub powinien wp ywaç na podejmowane decyzje. Mamy nadziej, e przedstawione przyk ady i studia przypadków poka à te, jak nawiàzaç wspó prac z przedsi biorstwami, instytucjami rzàdowymi, w adzami lokalnymi i innymi podmiotami, które sà zainteresowane wdro eniami osiàgni tych innowacji. JeÊli poszczególne dziedziny nauki dzi ki tym dzia aniom stanà si bardziej znane, przyciàgnà coraz wi cej i coraz lepszych m odych ludzi, którzy b dà chcieli zajmowaç si naukà, b dzie to sukcesem jej promotorów. Ilona I owiecka-taƒska 3

4 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk SPIS TREÂCI 1 Kto i jak promuje nauk w Polsce? Co mówià instytucje naukowe o swej aktywnoêci promocyjnej Komercjalizacja nauki Od czego zale y dobra prezentacja Postrzeganie uczonych jako us ugodawców i uwarunkowania systemowe èród a informacji o ekspertach Oczekiwania dotyczàce promocji wiedzy eksperckiej Popularyzacja nauki Czy wiadomo, co dzieje si w polskiej nauce? Oczekiwane formy relacji pomi dzy naukà a instytucjami popularyzatorskimi S owo i obraz Podsumowanie 17 2 Opracowywanie koncepcji dzia aƒ promocyjnych OkreÊlenie sytuacji wyjêciowej i analiza otoczenia Etapy planowania strategii komunikacyjnej Kto mówi pozycjonowanie instytucji Cele instytucji a cele promocji Grupy docelowe Co powiedzieç, czyli przekaz strategii Narz dzia realizacji strategii promocyjnej Ocena skutecznoêci dzia aƒ komunikacyjnych 32 3 Przyk adowy zakres obowiàzków osoby lub osób zajmujàcych si promocjà dzia alnoêci naukowej instytucji 33 4 Zagadnienia prawne i etyczne w promocji nauki Kwestie prawne Kwestie zwiàzane z ochronà takich wartoêci, jak dobre imi osób lub reputacja instytucji Kwestie zwiàzane z ochronà tajemnic s u bowych lub tajemnicy paƒstwowej PrzejrzystoÊç instytucji Prawo prasowe Ochrona danych osobowych Prawa autorskie Imprezy otwarte Kwestie etyczne 36 5 W Êwiecie s ów i relacji, czyli kontakty z mediami Dziennikarze a promocja nauki Instrukcja obs ugi dziennikarza O co dbaç w kontaktach z dziennikarzami 41 4

5 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk Udzielanie informacji jest obowiàzkiem Nie uciekajmy przed dziennikarzami Mo emy byç dobrym êród em informacji Dziennikarz nie musi si znaç na tym, co robimy Zasady rozmów z dziennikarzem Sprostowania to zazwyczaj musztarda po obiedzie, czyli prawo prasowe w praktyce Wyszukiwanie informacji TreÊç i sposób przekazu informacji do mediów Sugestie dotyczàce sposobu przekazywania treêci naukowych Co jeszcze warto wiedzieç o mediach 51 6 Jak si promuje nauk : przyk ady dobrych praktyk Tendencje w promocji nauki Przyk ady zagraniczne University of Virginia Technical Research Centre of Finland VTT European Organization for Nuclear Research CERN Max-Planck Gesellschaft Przyk ady polskie Codzienna wartoêç filozofii Debaty Tischnerowskie Zastosowanie komputerów du ej mocy Numeryczna Prognoza Pogody Budowa wizerunku Lista 500 najbardziej innowacyjnych firm Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN Wp yw wyników badaƒ na codzienne ycie dzia alnoêç popularyzatorska Centralnego Instytutu Ochrony Pracy Instytut Wysokich CiÊnieƒ PAN Unipress, twórca b kitnego lasera 68 Copyright by Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego Warszawa, sierpieƒ 2007 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego ul. Ho a 20 ul. Wspólna 1/ Warszawa 53 tel.: (022) Niniejsza publikacja zosta a opracowana przez Partners Polska we wspó pracy z agencjà Profile na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy szego. W poradniku zosta y wykorzystane wyniki badaƒ zrealizowanych przez Profile i OÊrodek Badaƒ Lokalnych. Rozdzia Narz dzia realizacji strategii informacyjnej oraz Przyk adowy zakres obowiàzków zosta y opracowane przez Partners Polska, rozdzia y W Êwiecie s ów i relacji, czyli kontakty z mediami oraz Zagadnienia prawne i etyczne w promocji nauki przez Profile, pozosta e rozdzia y zosta y napisane przez Partners Polska z wykorzystaniem materia ów opracowanych przez Profile. Redakcja: Magdalena Petryƒska 5

6 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 1 Kto i jak promuje nauk w Polsce? Zanim przejdziemy do rozdzia ów o zasadach i narz dziach public relations majàcych zastosowanie w promocji nauki, zatrzymajmy si na chwil przy kwestii mówienia o nauce i jej osiàgni ciach w Polsce. Czy polscy naukowcy mówià spo eczeƒstwu o swoich sukcesach? Czy ch tnie mówià o nauce? Zapoznajmy si z tym, co mówià o nas, naukowcach, ludzie, z którymi wspó pracujemy. Mo e niektóre z ich sàdów sà zbyt surowe, mo e czasem mylà si lub sà niesprawiedliwi. Niewàtpliwie jednak zapoznanie si z ich opiniami pozwoli lepiej zrozumieç sposób, w jaki o nas myêlà i lepiej pracowaç nad dzia alnoêcià informacyjnà, która kierowana jest w aênie do nich: przedsi biorców, dziennikarzy, samorzàdowców. W 2007 roku zosta y przeprowadzone badania praktyki promocyjnej instytucji naukowo-badawczych w Polsce. Zleceniodawca, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego, chcia wiedzieç wi cej o dzia aniach podejmowanych przez polskie instytucje naukowo-badawcze i potrzebach informacyjnych szeroko poj tego otoczenia spo ecznego i gospodarczego instytucji naukowo-badawczych w zakresie informacji uzyskiwanych od tych instytucji. W ramach badaƒ zrealizowano badania iloêciowe na próbie 100 jednostek naukowo-badawczych przeprowadzono ankiet (ankieta zwrotna wype niana by a przez osoby odpowiedzialne za dzia ania informacyjno-promocyjne prowadzone przez instytucje naukowo-badawcze kategorii pierwszej). Przeprowadzono równie badania metodami jakoêciowymi indywidualne wywiady pog bione z przedstawicielami otoczenia spo ecznego instytucji naukowo-badawczych (30 wywiadów z przedstawicielami mediów, instytucji edukacyjnych i zajmujàcych si popularyzacjà nauki, centrów transferu, administracji rzàdowej i samorzàdowej, instytucji i organizacji zajmujàcych si promocjà innowacji i wynalazczoêci, przedsi biorstw korzystajàcych z innowacyjnych technologii). Spójrzmy na najwa niejsze kwestie zwiàzane ze stylem uprawiania promocji nauki w Polsce, jakie wyodr bniono dzi ki tym badaniom. 1.1 Co mówià instytucje naukowe o swej aktywnoêci promocyjnej Wyniki ankiety pokaza y doêç optymistyczny obraz promocji nauki prowadzonej przez jednostki naukowo- -badawcze. Z badaƒ wynika o, e instytucje naukowe realizujà ca y wachlarz dzia aƒ promocyjnych: prowadzà i na bie àco aktualizujà strony internetowe, starajà si dotrzeç do zró nicowanych grup odbiorców, wykorzystujà ró ne narz dzia w celu promowania instytucji i jej osiàgni ç. Ale Istnieje rozbie noêç mi dzy deklarowanà przez Êrodowisko naukowe du à wagà przyk adanà do dzia aƒ informacyjno-promocyjnych w ich instytucjach a zakresem prowadzonej dzia alnoêci promocyjnej i brakiem planowania tych dzia aƒ w d u szej perspektywie. Ponad 80 procent instytucji podkreêla o, e przyk ada do dzia aƒ informacyjnych du e lub bardzo du e znaczenie, ale a 61 procent przyznawa o jednoczeênie, e ich instytucje prowadzà te dzia ania jedynie w podstawowym zakresie (a zatem informujà jedynie o danych adresowych, ogólnym profilu badaƒ i strukturze instytucji). Tylko nieliczni przyznawali, e dzia ajà ÊciÊle wed ug wczeêniej przyj tej strategii dzia aƒ, natomiast pozostali czasem dzia ajà w oparciu o wczeêniej przygotowany plan dzia aƒ komunikacyjnych, a cz Êç w ogóle nie ma takiego planu. Mo na na tej podstawie wnioskowaç, e wi kszoêç dzia aƒ promocyjnych w instytucjach naukowo-badawczych w roku 2007 podejmujà spontanicznie osoby odpowiedzialne za promocj lub pracownicy naukowi, nie jest to natomiast realizacja strategii nastawionej na osiàgni cie konkretnych celów. Wi kszoêç instytucji przeznacza na te dzia ania nie wi cej ni 1 procent bud etu, a jednoczeênie prawie po owa badanych ocenia, e Êrodki finansowe na promocj sà niewystarczajàce, choç mo na coê za nie zrobiç. Jedna piàta badanych przedstawicieli instytucji naukowych podkreêla, e Êrodki te sà absolutnie niewystarczajàce w stosunku do potrzeb. Jedynie jedna czwarta instytucji ma w asnego rzecznika prasowego. W 43 procent instytucji pracujà osoby zajmujàce si promocjà, choç nale y zak adaç, e wi kszoêç z nich àczy dzia alnoêç naukowo-dydaktycznà z tymi obowiàzkami. W pozosta ych placówkach za prowadzenie dzia aƒ promocyjno-informacyjnych odpowiadajà pracownicy naukowi. Mimo deklarowanego przywiàzywania du ego znaczenia do dzia alnoêci informacyjno-promocyjnej pracownicy instytucji naukowo-badawczych 6

7 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 nie sà przygotowywani do prowadzenia dzia aƒ komunikacyjnych. Tylko jedna piàta instytucji przyzna a, e kiedykolwiek szkoli a swoich pracowników w tym zakresie. W du o wi kszym stopniu dzia ania informacyjne instytucji naukowo-badawczych kierowane sà do innych placówek naukowo-oêwiatowych ni do szerokiej opinii publicznej, a oprócz stron internetowych najcz Êciej wykorzystywane narz dzia takie jak organizowanie seminariów, spotkaƒ tematycznych i konferencji, wydawanie publikacji pokonferencyjnych i ksià ek sà kierowane raczej do stosunkowo wàskich grup odbiorców. Znaczna cz Êç ankietowanych deklarowa a, e utrzymuje kontakty z mediami: udziela wywiadów, wysy a informacje prasowe oraz organizuje spotkania z dziennikarzami. Takie dane sà zaskakujàce w zestawieniu z odpowiedzià na pytanie o posiadanie baz danych dziennikarzy i innych odbiorców, do których kierowane sà materia y informacyjne na temat prowadzonej dzia alnoêci i osiàgni ç naukowo-badawczych. Jedynie nieco wi cej ni jedna czwarta instytucji przyzna o, e dysponuje tego typu bazà. Badani stwierdzali, e najcz Êciej wykorzystywanym sposobem zainteresowania mediów osiàgni ciami naukowo-badawczymi instytucji sà w kolejnoêci: zapraszanie przedstawicieli mediów na organizowane przez instytucj konferencje naukowe (74%), przesy anie informacji drogà elektronicznà, bie àce kontakty na temat realizowanych projektów, a tak e poêredniczenie w kontaktach mi dzy dziennikarzami a pracownikami naukowymi instytucji. Za najbardziej skuteczne uznawano przesy anie materia ów drogà elektronicznà, bie àce kontakty z mediami i u atwianie kontaktów dziennikarzy z przedstawicielami instytucji. Zapraszanie dziennikarzy na konferencje naukowe (najcz Êciej stosowana praktyka!) za skuteczne uzna o 41 procent badanych (zsumowane odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak ). Instytucje naukowo-badawcze w niewielkim stopniu wykorzystujà inne mo liwoêci kszta towania relacji z mediami. Jedynie co dziesiàta instytucja organizuje konferencje prasowe, a co piàta wysy a do dziennikarzy publikacje czy informacje prasowe. Organizowanie konferencji prasowych uwa ane jest równie za jedno z najmniej skutecznych dzia aƒ promocyjnych. Teoretycznie instytucje naukowo-badawcze doceniajà mo liwoêci, jakie stwarza internet. Wszystkie ankietowane jednostki deklarowa y, e posiadajà stron internetowà, która jest na bie àco aktualizowana. Z uzyskanych odpowiedzi wynika o, e strony majà wersje obcoj zyczne (jednà lub kilka) i w ponad po owie przypadków mo na za ich poêrednictwem zg osiç zapotrzebowanie na materia y informacyjne o instytucji. Jednak e tylko 30 procent zamieszcza na stronach internetowych materia y podsumowujàce dorobek badawczo-naukowy instytucji w pe nym zakresie, a kolejne 65 procent deklaruje, e robi to w ograniczonym zakresie. WczeÊniej dokonana analiza stron internetowych nie potwierdzi a wysokiej samooceny jakoêci budowanych w sieci zasobów instytucji naukowo-badawczych. Strony zawierajà cz sto jedynie podstawowe informacje na temat instytucji, a osiàgni cia naukowo-badawcze figurujà najcz Êciej w formie tytu ów publikacji. Na stronach nie widaç te deklarowanej przez instytucje aktywnoêci promocyjnej najcz Êciej nie ma adnych informacji dla mediów, nie ma materia ów do pobrania, które w syntetycznej formie przybli a yby osiàgni cia naukowo-badawcze, bardzo rzadko równie spotyka si oferty kierowane do Êrodowiska biznesowego. Uczeni najcz Êciej wspó pracujà z mediami przy promocji festiwali nauki, dni otwartych, pikników naukowych czy debat, a z innymi instytucjami naukowymi równie przy realizacji grantów, opracowywaniu wspólnych publikacji naukowych czy wystàpieƒ na konferencjach oraz promocji wspólnie realizowanych projektów i dzia aƒ w zakresie popularyzacji nauki. Wed ug ankietowanych instytucji zdecydowanie najskuteczniejszà formà dzia aƒ promocyjnych umo liwiajàcych realizacj zak adanych celów komunikacyjnych jest organizowanie lub udzia w konferencjach i seminariach naukowych (choç to nale y traktowaç raczej jako statutowà dzia alnoêç naukowà ni promocyjnà), a tak e komunikacja prowadzona w oparciu o nowe technologie, takie jak strona www i kontakt online. Mimo deklarowania doêç du ej aktywnoêci promocyjnej osoby odpowiedzialne za te dzia ania w instytucjach naukowo-badawczych w ogromnej wi kszoêci (ponad 90%) przyznajà, e powinny byç one prowadzone z wi kszà intensywnoêcià. Zdecydowana wi kszoêç wskazuje tak e na koniecznoêç wykorzystania w promocji nauki nowoczesnych technik komunikacji, takich jak internet, i wi kszego zaanga owania si innych pracowników naukowych. Problemem w prowadzeniu dzia alnoêci promocyjnej okazuje si te brak zrozumienia przez pracowników naukowych specyfiki dzia ania mediów i koniecznoêç wzmocnienia zespo ów pracowników odpowiedzialnych za promocj. 7

8 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk Komercjalizacja nauki Komercjalizacja innowacyjnych technologii dotyczy zasadniczo ró nych dziedzin nauk technicznych i przyrodniczych. W przypadkach, które uda o si objàç przedstawianym badaniem, kwestia komercjalizacji pojawi a si w trzech typach sytuacji. Po pierwsze, kiedy wprowadzano do produkcji nowe leki opracowane przez zespo y naukowców z dziedziny farmacji. Po drugie, w sytuacji wykorzystywania przemys owego ca kowicie nowych technologii (in ynierskich). Po trzecie wreszcie, przy dokonywaniu racjonalizacji w ramach istniejàcych technologii (in ynierskich). Przyjrzyjmy si, jak w tym kontekêcie oceniana jest dzia alnoêç informacyjna instytucji naukowych Od czego zale y dobra prezentacja W aêciwa prezentacja innowacji przed publicznoêcià z o onà z przedstawicieli Êrodowisk zwiàzanych z gospodarkà zale y od tego, w jakim stopniu jej twórca czuje rynek. By w aêciwie przedstawiç wynalazek potencjalnym inwestorom, badacz musi unaoczniç im w aênie owe argumenty rynkowe, które czynià z danego pomys u produkt posiadajàcy rzeczywistà wartoêç komercyjnà. Wadà wi kszoêci uczonych prezentujàcych swoje projekty jest, zdaniem badanych, nadmierne akcentowanie aspektów teoretycznych proponowanych rozwiàzaƒ i ignorowanie kwestii praktycznego zastosowania do produkcji oraz potencjalnych korzyêci. Z punktu widzenia przedsi biorcy istotna jest przewaga konkurencyjna, jakà daje mu stosowanie danej metody i realne koszta jej aplikacji. Stàd w aêciwy sposób prezentacji powinien mieç charakter gotowego biznesplanu, który b dzie pokazywa zyski p ynàce z wdro enia danej innowacji. Je eli chcemy zrobiç prezentacj, to ona musi byç handlowa, nie naukowa. To wymaga pracy. Trzeba porównaç istniejàcy stan techniki z tym, co my proponujemy. W czym to jest lepsze od dotychczasowego rozwiàzania (firma promujàca innowacje). W przekonaniu wi kszoêci badanych, uczony mo e co prawda uzyskaç pomoc w przygotowaniu materia ów prezentacyjnych (np. w centrum transferu technologii przy swojej placówce naukowej), jednak by rozwiàzanie da o si dobrze zaprezentowaç, musi byç wczeêniej, przynajmniej w cz Êci, pomyêlane jako rozwiàzanie konkretnych problemów istniejàcych w gospodarce. Dlatego, zdaniem cz Êci respondentów, uczeni chcàcy promowaç swoje rozwiàzania technologiczne powinni mieç jakàê wiedz o tworzeniu biznesplanów i orientacj w ga zi przemys u, w której chcà wyniki swojej pracy zastosowaç. Muszà równie umieç pisaç oferty, a w szczególnoêci pisaç je w dopasowanym do oczekiwaƒ odbiorcy kszta cie i terminie. Jak projektujemy jakiê materia, to musimy wiedzieç, do czego on b dzie s u yç. Musimy wiedzieç te, jak to produkowaç, jakie b dà z nim problemy technologiczne. Gdzie to robiç, z czego itd. (firma promujàca innowacje). Cz Êç respondentów jest jednak zdania, e nie ma sensu robiç z uczonych przedsi biorców. W aêciwà drogà, ich zdaniem, by oby raczej stworzenie w ramach struktur wydzia ów i instytutów odpowiednich komórek organizacyjnych, dla których promocja osiàgni ç pracujàcych tam uczonych by aby codziennà, normalnie op acanà pracà. Pracà naukowà zajmowaliby si wówczas badacze, a obok nich funkcjonowaliby mened erowie nauki, którzy zajmowaliby si ekonomicznà stronà dzia ania jednostek i sprzeda à produkowanych przez nie rozwiàzaƒ. W jakimê stopniu zadania te obecnie podejmujà tworzone przy placówkach naukowych centra transferu technologii. Istotne jest jednak, by pracownicy nauki zyskali ÊwiadomoÊç wagi prowadzonych dzia aƒ public relations, dostarczali im stosownych informacji i odpowiadali na kierowane przez centra proêby i zapytania. W kontekêcie tego, co powiedziano, sprawà wtórnà (choç potrzebnà) sà techniczne umiej tnoêci robienia prezentacji, nadawania w aêciwej oprawy graficznej przygotowywanym materia om, jasnoêci prezentowanych komunikatów, ogólnej zwi z oêci i jasnoêci przekazu. Badani zauwa ajà, e naukowcy cz sto nie majà praktyki wystàpieƒ przed publicznoêcià innà ni studencka, a wi c takà, o której zainteresowanie muszà aktywnie zabiegaç. Nie majà równie nawyków zwiàzanych z autoprezentacjà w biznesie, nie potrafià kontrolowaç i ograniczaç czasu swoich wystàpieƒ, przygotowywaç dostosowanych do potrzeb materia ów ilustracyjnych, cz sto nawet nie zdajà sobie sprawy z u ytecznoêci takich podstawowych materia ów promocyjnych, jak wizytówki. Najwi kszym problemem jest, by informacja by a zwi z a i nie zag bia a si w szczegó y (firma promujàca innowacje). Pomoc w zakresie technicznym naukowcy mogà zazwyczaj uzyskaç w istniejàcych firmach i organizacjach, które zajmujà si wprowadzaniem takich produktów na rynek. Jak informuje reprezentant jednej z takich firm, prezentacja na wystaw jest przez firm przygotowywana od A do Z. Respondent ten sygnalizuje 8

9 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 jednak pewien problem: jego partnerzy cz sto minimalizujà wysi ek zwiàzany z prezentacjà produktu i uwa ajà, e na wystawie mo na pokazaç te same materia y co na konferencjach naukowych i wyk adach. Tymczasem wa ne jest, by uczeni zdawali sobie spraw ze znaczenia formy prezentacji i nie lekcewa yli widowiskowej oprawy, jakà nadaje si ich projektowi. Przejawiaç si to powinno choçby w takich sprawach, jak przestrzeganie terminów dostarczania materia ów prezentacyjnych, zrozumienie, e przygotowanie prezentacji jest czasoch onne, gotowoêç osobistego udzia u w wystawie czy prezentacji, ale równie dba oêç o estetyk dostarczanych ilustracji czy gdy to mo liwe inwencj w dostarczaniu na przyk ad efektownych eksponatów i urzàdzeƒ, które mogà przyciàgnàç uwag odbiorców. Jak ju wspomniano wczeêniej, istotnym utrudnieniem sygnalizowanym przez respondentów sà problemy prawne. Cz sto przywo ywanym przyk adem sà uczeni, którzy nie zdajà sobie sprawy z tego, e jeêli dane rozwiàzanie zosta o ju upublicznione poprzez opis na amach naukowego czasopisma, to nie mo e ju zostaç opatentowane. Trudnym problemem sà te kwestie zwiàzane z prawami autorskimi do wynalazków i zasadami korzystania z nich przez uczonych oraz zatrudniajàce je placówki. Zagadnienia prawa o w asnoêci intelektualnej oraz wiedza o mo liwych formach legalnej wspó pracy pomi dzy badaczami, placówkà naukowà i otoczeniem gospodarczym, kwestie uprawnieƒ do zysków z takiej dzia alnoêci to najcz Êciej wskazywane tematy szkoleƒ, które powinny byç prowadzone wêród uczonych zainteresowanych promocjà swoich osiàgni ç naukowych. Niektórzy respondenci byli zdania, i uczeni nadal nie majà dostatecznej ÊwiadomoÊci, e istniejà takie podmioty, jak na przyk ad centra transferu technologii, lub nie wiedzà, jak zabraç si do poszukiwania grantu na przygotowanie wdro enia. Sugerujà wi c, e tematem u ytecznych szkoleƒ mo e byç równie przekazywanie wiedzy na temat istniejàcych mo liwoêci uzyskiwania pomocy w komercjalizacji wynalazków i innowacji Postrzeganie uczonych jako us ugodawców i uwarunkowania systemowe Podobnie jak w przypadku wspó pracy dotyczàcej innowacji i nowych technologii, opinie o gotowoêci polskich uczonych i ich placówek naukowych do wspó pracy w charakterze us ugodawców sà zró nicowane. Z pewnoêcià poziom rozwoju tego sektora w poszczególnych obszarach nauki zale y w du ej mierze od tego, jakie jest w danej dziedzinie zapotrzebowanie na takie us ugi i w jakim stopniu mo e byç ono realizowane przez ludzi zwiàzanych z naukà, a w jakim klienci mogà radziç sobie inaczej. Pierwszy typ sytuacji, w których instytucje i ludzie nauki Êwiadczà us ugi otoczeniu, to przyjmowanie zleceƒ na ró nego rodzaju prace laboratoryjne wymagajàce wykorzystania sprz tu, jakim dysponujà placówki naukowe. Niektórzy respondenci bardzo wyraênie akcentujà, e nie traktujà takich us ug jako badaƒ naukowych, mo na jednak przypuszczaç, e nie jest to regu à. Jak przyznaje respondentka z du ej firmy z bran y farmaceutycznej, jej firma nie jest zasypywana ofertami wspó pracy przy testach nowych produktów. To raczej firma poszukuje partnerów w instytucjach naukowych, bo aby produkt móg znaleêç si na rynku, pewne prace muszà zostaç wykonane na zewnàtrz. W opinii cytowanej respondentki jej zapytania nie zawsze spotykajà si z wyraênym zainteresowaniem, ale te nie ma k opotów z uzyskaniem potrzebnych jej us ug. To my szukamy kontaktu. Szukamy ekspertów, prosimy o opinie, raporty. Zg aszamy si do jednostek naukowych, by robi y nam badania. Bardzo rzadko zainteresowanie wychodzi od nauki (du a firma farmaceutyczna). Wspó praca o charakterze us ugowym mi dzy podmiotami prywatnymi a placówkami naukowymi rodzi czasami podobne problemy prawne, jak transfer technologii. Przekazywanie rozwiàzaƒ opracowanych w instytucji publicznej podmiotowi prywatnemu jest bowiem regulowane przepisami, które nie u atwiajà zawierania takich kontraktów. Drugi typ sytuacji, zapewne wyst pujàcy najcz Êciej, to zamawianie ró nego rodzaju ekspertyz, niekoniecznie wymagajàcych wykorzystania kosztownego specjalistycznego sprz tu. To równie dzia ania, w których pracownicy nauki wyst pujà w charakterze konsultantów i trenerów. Ró nica w porównaniu z pierwszym opisanym przypadkiem polega na tym, e ekspertyzy takie mogà byç wykonywane bezpoêrednio przez pracowników nauki, w oparciu o umow o dzie o, a wi c bez poêrednictwa instytucji nauki. Wspó praca z regu y opiera si na osobie konsultanta. On, jako osoba fizyczna, Êwiadczy us ug, o czym uczelnia cz sto w ogóle nie wie. Czasami mo liwoêç Êwiadczenia us ug wymaga zaplecza sprz towego i wówczas trzeba to robiç oficjalnie (centrum transferu technologii). 9

10 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 Trzeci typ sytuacji to wspó praca instytucjonalna, gdzie uczelnia czy instytut naukowy jest podmiotem aktywnie zabiegajàcym o kontrakt, startujàc na przyk ad w przetargu na komercyjne wykonanie danego projektu badawczego czy opracowania. Bywa, e instytucje nauki sà w pe ni sprawnymi i konkurencyjnymi podmiotami w staraniach o tego typu zlecenia. W niektórych dziedzinach g ównie w obszarze nauk spo ecznych jest to rynek na tyle rozwini ty, e odbiorcy us ug deklarujà, i z naukà wspó pracuje im si doskonale. Trzeba jednak zauwa yç, e w przetargach biorà udzia raczej uczelnie i instytuty niepaƒstwowe: cz sto sà to podmioty, dla których Êwiadczenie takich us ug jest jednym z podstawowych êróde utrzymania i form aktywnoêci. Osoby afiliowane w PAN-ie wspó pracujà z nami przez CASE i inne instytuty (administracja). Widaç jednak wyraênie, e odbiorcy us ug najcz Êciej nie zwracajà uwagi, czy ich partnerem w kontrakcie jest paƒstwowa placówka naukowa, czy te prywatny instytut badawczy lub szko a wy sza. Odnotowujà, e wykonawcami prac sà znani uczeni, ludzie posiadajàcy jakieê afiliacje (w Polskiej Akademii Nauk albo gdzie indziej) i nie jest dla nich istotne, czy osoby te podpisujà kontrakt jako pracownicy paƒstwowych placówek naukowych, czy te w innej roli. Nale y przy tym podkreêliç, e w omawianych tutaj przypadkach respondenci jako swoich partnerów wymieniali rozmaite renomowane instytucje, takie jak Instytut Badaƒ nad Gospodarkà Rynkowà, Wy sza Szko a Przedsi biorczoêci i Zarzàdzania im. Leona Koêmiƒskiego, Collegium Civitas czy Centrum Analiz Spo eczno-ekonomicznych. Dominacja instytutów i uczelni prywatnych na rynku us ug badawczych w obszarze nauk spo ecznych jest najlepszym potwierdzeniem nik ej sprawnoêci paƒstwowych placówek naukowych w pozyskiwaniu zleceƒ z zewnàtrz. Na przyk ad administracja (paƒstwowa i regionalna) na du à skal wspó pracuje z instytucjami naukowymi w obszarze ekspertyz spo eczno-ekonomicznych. Gdyby instytucje paƒstwowe potrafi y efektywnie zaspokajaç powsta y w tej dziedzinie popyt, uczeni nie wykonywaliby ekspertyz za poêrednictwem instytucji prywatnych czy w oparciu o indywidualne umowy o dzie o. Inna rzecz, e na ten rynek powoli zaczynajà wchodziç równie placówki paƒstwowe za poêrednictwem swoich centrów transferu technologii. Respondenci z otoczenia gospodarczego czy administracji co prawda raczej nie wymieniali ich w gronie swoich us ugodawców, co mo e Êwiadczyç, e oêrodki te nie majà dotàd dostatecznej renomy. Jednak w wywiadach przeprowadzonych w samych centrach uzyskiwano informacje o Êwiadczonych przez nie us ugach konsultacyjnych i szkoleniowych. Na ogó badani deklarujà, e ekspertyzy wolà zamawiaç w firmach doradczych i w prywatnych, a nie paƒstwowych, instytucjach naukowych. Wiedz eksperckà pozyskuje si z firm konsultingowych, które lepiej rozpoznajà potrzeby rynku. [ ] To kosztuje wi cej, ale daje gwarancj wykonania. Ja mniej wi cej wiem, co kto potrafi zrobiç. Uczelnia X jest szko à prywatnà i oni z tego [z ekspertyz] yjà, dla nich to jest dzia alnoêç biznesowa. [ ] Ja wol wspó pracowaç z podmiotami, które mi b dà Êwiadczyç us ugi efektywnie i na pewnym poziomie (samorzàd gospodarczy). Jest oczywiste, e w tej sytuacji naukowcy znajdujàcy zatrudnienie jako eksperci delegowani przez inne podmioty nie sà zainteresowani promowaniem swoich instytutów paƒstwowych. Istotna jest dla nich wy àcznie promocja w asnego nazwiska i w asnych osiàgni ç najlepiej w oderwaniu od licznych instytucji, dla których pracujà. Na podstawie zrealizowanych badaƒ trudno jest odpowiedzieç na pytanie, z czego wynika zró nicowanie poda y us ug eksperckich w ró nych dziedzinach. Nie zawsze bowiem jest tak, e kiedy uczeni mogà podpisywaç umowy sami (bez poêrednictwa paƒstwowej uczelni b dàcej posiadaczem aparatury), zapotrzebowanie na us ugi jest w pe ni zaspokojone. Mo e byç to kwestia poziomu specjalizacji: w dziedzinach ogólniejszych, gdzie rynek jest szerszy, odpowiednie podmioty Êwiadczàce us ugi ju powsta y, w dziedzinach bardziej wyspecjalizowanych niekoniecznie. Respondent Êledzàcy rynek w bran y ubezpieczeniowej obserwuje, e w niektórych interesujàcych go dziedzinach o ekspertów bywa nie atwo: na przyk ad gdy chodzi o prowadzenie analiz ekonomicznych skutków regulacji prawnych dotyczàcych sektora ubezpieczeƒ, wiedz aktuarialnà czy analizy rozmaitych rodzajów ryzyka o charakterze technicznym. Ten sam respondent obserwuje równie, e polscy naukowcy (w tym przypadku prawnicy) w nik ym stopniu wykorzystujà mo liwoêci wykonywania ekspertyz dla Komisji Europejskiej w Brukseli. W jego przekonaniu status konsultanta mi dzynarodowego te jest formà uwiarygodnienia zarówno danej osoby, jak i zatrudniajàcej go instytucji. We wskazanych tutaj przypadkach mamy jednak do czynienia raczej z aktywnoêcià polegajàcà na oferowaniu swoich us ug przy realizacji konkretnych zadaƒ ni z dzia alnoêcià promocyjnà jako takà. Przeprowadzone wywiady pokazujà, e najskuteczniejszà formà 10

11 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 promocji swojej osoby, zespo u czy instytucji w roli us ugodawcy jest w aênie obecnoêç i aktywnoêç na tym rynku èród a informacji o ekspertach Korzystanie z czyichê us ug eksperckich jest bowiem jak wskazujà przeprowadzone rozmowy z regu y konsekwencjà wczeêniejszej wspó pracy i znajomoêci. Wi kszoêç podmiotów, do których uda o si dotrzeç w toku badania, deklaruje, e ma od wielu lat sta e grono specjalistów, do których mo e si zwróciç o ekspertyz i zaprosiç ich do przetargu. Zaletà takiej sytuacji jest zaufanie wynikajàce z doêwiadczeƒ wczeêniejszej wspó pracy. Jest ogólna baza danych osób, które ju z nami wspó pracowa y. Referencje wewn trzne te sà wa ne (administracja). PotrzebowaliÊmy jakiejê analizy i drogà pantoflowà zaprosiliêmy par zespo ów. Który zaproponuje najlepszà ofert? (administracja). Respondenci tak w przemyêle, jak w administracji na ogó deklarujà, e znajà wa niejsze osoby i oêrodki, które zajmujà si interesujàcà ich tematykà. Wydaje si to zrozumia e, skoro kontakty z badaczami z danej dziedziny nale à do ich obowiàzków. Cz sto sà to znajomoêci wynikajàce z faktu, e osoby te same by y bàdê sà nadal w jakiê sposób zwiàzane z uczelniami czy instytutami specjalizujàcymi si w ich dziedzinie. Ka dy z nas ma kontakt z jakàê uczelnià. Pisze doktorat, czy w inny sposób. Kontakt jest doskona y, bo z tymi osobami mamy bie àcy kontakt. A nasz Êwiat jest ma y (administracja). Jak si jednak okazuje w toku cytowanego wywiadu, kontakt ten jest ograniczony do kilku najbardziej znanych placówek ulokowanych w najsilniejszych oêrodkach akademickich. Co wi cej, faktyczna wspó praca dotyczy wy àcznie podmiotów niepublicznych. Respondent nie deklaruje adnych deficytów informacyjnych, jeêli chodzi o badania prowadzone w jego dziedzinie ekonomii, wyra a przekonanie, e jego jednostka (badaƒ i analiz) otrzymuje wszystkie wa niejsze raporty i opracowania. Dostaje równie, drogà elektronicznà, zaproszenia na wa niejsze konferencje. W toku rozmowy przyznaje jednak, e sà to zasadniczo analizy powstajàce w kilku oêrodkach niepublicznych, natomiast na uczelniach paƒstwowych obyczaju wysy ania takich materia- ów nie ma. Cytowana osoba ma te tylko punktowe informacje o badaniach prowadzonych w mniejszych i mniej znanych placówkach. O ich dzia alnoêci sporadycznie dowiaduje si z gazet. Na uczelniach prowincjonalnych si mniej dzieje. EkonomiÊci w naszej dziedzinie sà znani w du ych miastach. Mo e sà, ale si nie przebijajà. W Rzeszowie wiem, ze ktoê jest, bo oni robià taki indeks do badaƒ publikowanych w Gazecie Wyborczej (administracja). W niektórych przypadkach zainteresowanie rozwojem nauki w danej bran y znajduje wyraz w jakichê formach mecenatu nad przedsi wzi ciami naukowymi. PKN Orlen i Polska Izba Ubezpieczeƒ na przyk ad sponsorujà konkursy na prace magisterskie i doktorskie, PIU dodatkowo finansuje wydawanie naukowego czasopisma poêwi conego zagadnieniom ubezpieczeƒ. Âledzàc zg aszane na konkursy prace czy publikacje w czasopiêmie, osoby odpowiedzialne za wspó prac z sektorem nauki mogà si zorientowaç, gdzie prowadzone sà ciekawe dla nich badania, i szukaç tam ewentualnych wspó pracowników. Innà formà obserwowania rynku jest udzia w konferencjach naukowych. W zale noêci od bran y liczba konferencji jest ró na cz sto jest ich bardzo du o. Respondenci przyznajà, e wiele z tych sympozjów nie jest dla nich interesujàca, niemniej na wybrane je d à lub wysy ajà wspó pracowników. Niektórzy respondenci akcentujà te znaczenie imprez cyklicznych. Wypada równie pojawiç si na imprezie jubileuszowej, dorocznej konferencji itd., zw aszcza gdy z kimê si wspó pracuje. Formà przyciàgni cia potencjalnego zleceniodawcy na konferencj mo e byç te zaproszenie jego przedstawiciela jako specjalnego goêcia lub wyk adowcy. Innym wreszcie sposobem naboru ekspertów jest praktyka oczywista zw aszcza w sferze publicznej organizowania przetargów i zatrudniania specjalistów na podstawie z o onych przez nich ofert konkursowych. Na tym te polega zapewne zasadnicza metoda zaistnienia na rynku us ug eksperckich. Ewentualna udana wspó praca w jednym kontrakcie owocuje dalszymi propozycjami zleceƒ. Respondenci, którzy potrzebujà specjalistów z jakiejê konkretnej, wàskiej dziedziny, cz sto pos ugujà si internetem. Tak na przyk ad post puje respondentka z firmy farmaceutycznej, gdy szuka specjalistów lub laboratoriów zdolnych wykonaç potrzebne jej analizy. Równie inni respondenci przyznajà, e u ytecznych analiz poszukujà poprzez Google a. Jeden z nich deklaruje, e bardzo ch tnie korzysta by z opracowaƒ zamieszczonych na stronach polskich placówek naukowych. Ale ich tam nie znajduje wyszukiwarka wskazuje mu zazwyczaj materia y wystawiane przez organizacje mi dzynarodowe. 11

12 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 Osoby pracujàce w firmach mi dzynarodowych podkre- Êlajà, e potrzebne opracowania atwo mogà uzyskaç z innych (zagranicznych) oddzia ów swojej firmy. JeÊli wi c dost p do polskiej literatury czy ekspertyzy nastr cza jakichê trudnoêci, zamiast szukaç w Polsce, wolà Êciàgnàç potrzebny materia z zagranicy. Mo e jakbym nie mia a wsparcia w grupie, to szuka abym [ekspertyz] inaczej. Ale e takie wsparcie mam, to jestem mniej zainteresowana [wspó pracà z polskimi instytutami badawczymi] (firma mi dzynarodowa). Oczywistym êród em informacji o badaniach i ekspertach jest prasa. Respondenci z ró nych organizacji przyznajà, e ch tnie zwracajà si do osób o znanych nazwiskach i publicznej renomie. Cytowany respondent z firmy doradczej przypomina sobie równie, e kiedy ostatnio potrzebowa informacji o zmianach na polskim rynku pracy, o interesujàcych go badaniach przeczyta w Polityce. Informacja ta sk oni a go do zakupu i wykorzystania ksià ki polskiego uczonego. Przyznaje jednak, e gdyby nie artyku w czasopiêmie, do wyników tych badaƒ by nie dotar, gdy jego firma nie dostaje adnych informacji od instytucji akademickich. Jest to nieracjonalne, bo agencje konsultingowe nie tylko mogà korzystaç z publikacji, ale równie zatrudniajà konsultantów zewn trznych. Poszukiwania w internecie na ogó prowadzà na strony www jednostek naukowych. Cz sto nie sà one dobrze zorganizowane bàdê nie koncentrujà si zbytnio na kierunkach prac naukowych zajmujà si raczej dydaktykà. Jeden z respondentów zwraca równie uwag, e lektura strony internetowej nie zawsze daje mu informacje, jak trwa e jest zaanga owanie w danà problematyk : po pierwsze, nie jest pewien, czy informacje sà aktualne, a po drugie, brak mu szerszego opisu, w jakim stopniu dany kierunek badaƒ ma charakter d ugofalowy, a w jakim epizodyczny. Kiedy potencjalny zleceniodawca szuka wspó pracowników z jakiejê wàskiej specjalizacji, cenna mo e byç dla niego nawet marginalna na pozór informacja, e na jakiejê uczelni istnieje na przyk ad ko o naukowe o interesujàcym go profilu. S abo dokumentowane sà projekty badawcze. JeÊli zajmuje mnie problem starzenia si spo eczeƒstwa, to szukam po has ach. Interesuje mnie, jak d ugo si tym zajmowali, kto to finansowa i jakie produkty z tego powsta y. Czy by y ksià ki, konferencje? Mo e dostali jakieê nagrody? Czy mo na dotrzeç do ksià ki czy artyku u na ten temat? I czy jest to podtrzymywane? (samorzàd gospodarczy) Oczekiwania dotyczàce promocji wiedzy eksperckiej Jak ju wskazano, przynajmniej cz Êç uczestników badaƒ nie czu a si niezorientowana co do mo liwych êróde wiedzy eksperckiej. W niektórych dziedzinach, zw aszcza w dziedzinie nauk spo ecznych i ekonomicznych, powsta y silne niepubliczne oêrodki badawcze zatrudniajàce zainteresowanych Êwiadczeniem takich us ug pracowników nauki, które skutecznie i w sposób satysfakcjonujàcy obs ugujà ten rynek. Nie oznacza to jednak, e oêrodki niepubliczne sà dobrym kana em, który przekazuje potencjalnym odbiorcom informacje o pracach naukowych powstajàcych w paƒstwowych placówkach naukowych. Instytucje prywatne i pracujàcy w nich uczeni ze zrozumia ych przyczyn promujà przede wszystkim siebie. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, e w placówkach paƒstwowych nie ma obyczaju informowania otoczenia o swoich osiàgni ciach, wysy ania raportów z badaƒ czy ksià ek do zainteresowanych instytucji itd. Informacje takie docierajà do respondentów referowanego badania w sposób nieregularny i przypadkowy. Wiele instytucji by oby zainteresowanych ich otrzymywaniem. Cz sto zg aszano uwag, e powinna to byç informacja dobrze zaadresowana, skierowana rzeczywiêcie do podmiotu, który danà bran à si zajmuje i raport mo e mu byç rzeczywi- Êcie przydatny. Przyznaç trzeba zarazem, e jak przekonali si o tym badacze w toku poszukiwaƒ respondentów do niniejszego badania w wielu miejscach (ministerstwach, samorzàdach, organizacjach samorzàdu gospodarczego) nie jest atwo zidentyfikowaç w a- Êciwe komórki i osoby, które mog yby byç zainteresowane Êledzeniem osiàgni ç nauki na potrzeby swojej instytucji. Wynika to najprawdopodobniej z braku utrwalonej praktyki wysy ania i odbierania takich materia ów. Z punktu widzenia odbiorców takich opracowaƒ istotne jest, by dawa y one mo liwoêç atwego zorientowania si w treêci raportu. Powinien on wi c zawieraç zwi z e streszczenie i opis praktycznych rekomendacji. Badani przyzwyczajeni sà do otrzymywania opracowaƒ odpowiadajàcych standardom obowiàzujàcym w komercyjnych firmach doradczych. Wiele badanych podmiotów przyznaje równie, e ma dost p do informacji o konferencjach naukowych w interesujàcych ich dziedzinach. Dla respondentów jest rzeczà oczywistà, e konferencje mogà byç bardziej lub mniej ciekawe. Wiele konferencji s u y bowiem jedynie produkowaniu publikacji, a wówczas nie sà interesujàce. Trudno znaleêç jednolite kryteria wskazujàce, e konferencja jest warta uwagi. Mo na przypuszczaç, 12

13 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 e w wielu przypadkach o udziale w konferencji decyduje zaufanie do osób i podmiotów, które je organizujà. W niektórych dziedzinach natomiast badani przyznajà, e znalezienie specjalisty czy us ugodawcy bywa trudne. Mo e dlatego, e badaƒ w danej dziedzinie po prostu nie ma. Nie ma jednak równie baz danych, dzi ki którym mo na by si o tym przekonaç. Odbiorcy informacji, zw aszcza w przypadku wiedzy specjalistycznej, cz sto nie chcà byç zasypywanymi nie zawsze trafionymi informacjami. Oczekujà raczej, e w razie potrzeby takà informacj b dà mogli gdzieê znaleêç: najlepiej w postaci baz danych umieszczanych w sieci www. 1.3 Popularyzacja nauki Na podstawie przeprowadzonych rozmów zaobserwowano, e popularyzacja mo e odbywaç si na dwa sposoby, wymagajàce ró nej aktywnoêci od uczonego, który chce promowaç swojà nauk i osiàgni cia. Pierwszy sposób to popularyzacja szeroka, trafiajàca do mediów popularnych i przekazywana czasem pod postacià prasowego newsa, który mo e nawet znaleêç si na pierwszej stronie ogólnopolskiego dziennika. Ta forma popularyzacji odbywa si z koniecznoêci za poêrednictwem mediów i pracujàcych w nich dziennikarzy. Drugi sposób natomiast to popularyzacja adresowana do odbiorcy lepiej przygotowanego, a wi c trafiajàca do w szego grona odbiorców. Jest ona skierowana zazwyczaj do osób, które ju wykona y pewien wysi ek i Êwiadomie wybra y obszar wiedzy naukowej, z którym chcà si zapoznaç lub zapoznawaç. Sà to uczestnicy publicznych wyk adów i prezentacji oraz czytelnicy profilowanych czasopism zamieszczajàce artyku y o charakterze bardziej pog bionym i wymagajàcym pewnego przygotowania. Ten sposób popularyzacji zazwyczaj wià e si z bezpoêrednim udzia em uczonego jako prelegenta bàdê autora tekstu. Niezale nie od sposobu, w jaki jest prowadzona, popularyzacja nauki w odró nieniu od wczeêniej omawianych kierunków promocji w nik ym stopniu jest zorientowana na bezpoêrednie korzyêci. Choç respondenci zwiàzani z popularyzacjà nauki na ogó podkreêlajà jej wag, to zarazem majà trudnoêç ze wskazaniem konkretnych celów, jakim s u y. Trudno im jest te odpowiedzieç na pytanie, czego po popularyzacji swoich osiàgni ç mogliby spodziewaç si sami uczeni, oraz zaproponowaç jakieê wskaêniki, na podstawie których mo na by powiedzieç, co uczony powinien uznaç za popularyzacyjny sukces, a co za pora k. WartoÊç popularyzacji nauki respondenci najcz Êciej dostrzegajà w pobudzaniu naukowych zainteresowaƒ i ambicji wêród m odszego pokolenia. Cz sto przywo ujà swoje wspomnienia z dzieciƒstwa: Jako m ody cz owiek czyta em M odego Technika. Zafascynowa a mnie wtedy chemia. Dlatego poszed em na studia co prawda nie chemiczne, lecz raczej zwiàzane z fizykà (firma technologiczna). Niektórzy w promocji nauki widzà narz dzie publicznej edukacji, zwi kszajàcej ogólnà kultur i zrozumienie problemów wspó czesnego Êwiata w szerokich kr gach spo eczeƒstwa. Inni wreszcie sàdzà, e istnieje zwiàzek pomi dzy popularyzacjà danej dziedziny a spo ecznà legitymizacjà przeznaczania publicznych funduszy na dotyczàce jej badania. Tylko niektórzy sà sk onni sàdziç, e popularyzacja jakichê osiàgni ç mo e mieç (raczej poêredni) wp yw na ich komercjalizacj i pozyskanie przysz ych klientów. Wi kszoêç natomiast przyznaje, e popularyzacja nauki (przed szerokà publicznoêcià) nie przynosi uczonym bezpoêrednich korzyêci, e jest ona aktywnoêcià osób majàcych popularyzatorskà pasj i robiàcych to z w asnego upodobania. Stan ten utrwalany jest przez fakt, e publikacje popularne nie sà w aden sposób punktowane przy formalnej ocenie dorobku pracownika nauki, oraz przez brak sta ych funduszy, które paƒstwo przeznacza oby na popularyzacj. Wielu respondentów zauwa a, e aktywnoêç popularyzatorska jest czymê innym ni uprawianie nauki. Wymaga innych predyspozycji, bo przekaz naukowy znacznie ró ni si od przekazu popularnego. Wielu respondentów stwierdza, e bardzo cz sto wielcy uczeni nie sà dobrymi popularyzatorami, a dobrzy popularyzatorzy wielkimi uczonymi. Istnieje nawet stereotyp deprecjonujàcy popularyzacj w porównaniu z uprawianiem prawdziwej nauki. Podobnie jak obserwowaliêmy to w odniesieniu do wczeêniej omawianych typów promocji nauki, wielu respondentów jest zdania, e popularyzacjà nauki powinny w instytucjach naukowych zajmowaç si wyspecjalizowane w tym osoby, dla których przygotowywanie specjalnych materia ów na u ytek mediów 13

14 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 i szerokiej opinii publicznej by oby g ównym, normalnie wynagradzanym zaj ciem. Problem z popularyzacjà tkwi bowiem równie w tym, e udzia w niej nie jest zazwyczaj wynagradzany przez instytucje nauki, a uprawianie jej to dla uczonych prywatna aktywnoêç w czasie wolnym. Na Êwiecie to jest tak, e nie naukowcy produkujà wiadomoêci medialne. Robià to specjalne komórki prasowe (dziennikarz prasy popularnej). Wi kszoêç badanych zauwa a przy tym, e, jak dotàd, rzecznicy prasowi placówek naukowych nie pe nili i nie sà w stanie pe niç tej funkcji. Sà bowiem ulokowani centralnie, co czyni z nich raczej rzeczników rektora i osoby odpowiedzialne za informacje dotyczàce administracji i dydaktyki. Promocja natomiast musi byç prowadzona na szczeblu o wiele bardziej podstawowym: na wydzia ach, w instytutach i na poziomie samych zespo ów badawczych. Tak aby by a jak to si coraz cz Êciej dzieje w projektach finansowanych z funduszy europejskich cz Êcià projektu badawczego. Kontakt z rzecznikami prasowymi i s u bami PR. Par razy próbowa am. To jest walenie g owà w Êcian : jak coê b dzie, to przyêlemy. OczywiÊcie nigdy nie przysy ajà. Ten sam problem dotyczy prywatnych instytucji naukowych (dziennikarz prasy popularnej). Nauka nie jest na ogó postrzegana przez polskie media jako temat atrakcyjny. Dlatego do opinii publicznej przebija si stosunkowo niewiele informacji z tej dziedziny. Niektórzy uczestniczàcy w badaniu dziennikarze majà g bokà ÊwiadomoÊç, e ich periodyki sà czasopismami niszowymi, mogà wi c zajmowaç si problematykà, która w mediach ogólnopolskich z pewnoêcià nie mia aby mo liwoêci zaistnieç. Ka dy chce byç w Wyborczej, ale to si nie uda. Ale sà kana y niszowe, do których warto si dobijaç, ró nego rodzaju dodatki (dziennikarz prasy popularnej). Uczestniczàcy w badaniu dziennikarze obserwujà, e nawet jeêli dana jednostka nauki zabiega o promocj, robi konferencje prasowe, przygotowuje odpowiednie materia y, to odzew w mediach jest relatywnie s aby. Jeden z dziennikarzy jest w stanie podaç wiele przyk adów opisywanych przez niego ciekawych wynalazków technicznych, o których pomimo niewàtpliwej atrakcyjnoêci w prasie ogólnopolskiej nie uda si nic napisaç. Nauki medyczne promujà si doêç dobrze. Ale po konferencji naukowej na konferencj prasowà przychodzi 6 uczonych i 2 dziennikarzy. Bo to nie jest news. Bo nikogo to nie interesuje. [ ] My mo emy o tym pisaç, bo mamy takiego czytelnika. W gazecie cz sto nie by oby zainteresowania (dziennikarz periodyku bran owego). Z drugiej strony jednak dziennikarze i osoby zajmujàce si popularyzacjà nauki sà zdania, e uczeni tak e z regu y nie doceniajà roli popularyzacji i rzadko zabiegajà o szersze upowszechnianie wiedzy o wynikach swoich badaƒ. Ten pesymistyczny obraz nie zmienia faktu, e w doêç powszechnej opinii respondentów sytuacja promocji nauki nieco si poprawia. Symptomem tej poprawy sà na przyk ad pikniki naukowe i festiwale nauki. Niektórzy odnotowujà, e podnosi si poziom stron internetowych placówek naukowych. Inni wià à swój optymizm z faktem, e instytucje grantodawcze (w tym europejskie) coraz cz Êciej wymagajà, by cz Êcià projektu by a jego promocja, a Êrodki przeznaczane na nià sà kwalifikowanym kosztem, który trzeba wpisaç do kosztorysu. 1.4 Czy wiadomo, co dzieje si w polskiej nauce? Zarówno popularyzatorzy nauki, jak dziennikarze sygnalizujà problem z pozyskiwaniem wiedzy na temat tego, co dzieje si w polskiej nauce. Polscy naukowcy nie majà bowiem zdaniem dziennikarzy nawyku dzielenia si informacjami o tym, czym si zajmujà. Najtrudniej jest dotrzeç do Êrodowisk, które nie czujà potrzeby si dzieliç. [ ] Jak sk oniç kogoê, kto nie chce si chwaliç, by to robi? (dziennikarz PAP). Nie ma te adnych centralnych baz danych (Polskiej Akademii Nauk czy poszczególnych uczelni), do których mogliby si gnàç. Istniejà dwa serwisy naukowe Polskiej Agencji Prasowej, w tym niedawno powsta y Nauka w Polsce. Respondenci na ogó wyra ajà zadowolenie z jego istnienia, natomiast nie wszyscy uwa ajà, e dzia a on dostatecznie skutecznie. Jak skar y si jeden z dziennikarzy, nawet Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego nie zawsze przekazuje do prasy informacje o zagranicznych nagrodach 14

15 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 otrzymywanych przez polskich uczonych. Inny zauwa a, e w Polsce na uczelniach i w instytutach odbywa si wiele publicznych wyk adów. Nie ma natomiast adnej centralnej bazy informacyjnej, gdzie mo na by si o tym dowiedzieç. Dziennikarze przyznajà, w praktyce ich dost p do bie- àcych informacji o wydarzeniach naukowych jest w ogromnej mierze przypadkowy i oparty na prywatnych kontaktach. Cz sto si zdarza, e informacje docierajà do nich za poêrednictwem naukowców z zupe nie innej dziedziny ni ta, której dana wiadomoêç dotyczy. Niektórzy uczeni bowiem, bardziej wyczuleni na potrzeby promocji, zdajà sobie spraw, e jeêli oni nie zawiadomià o czymê dziennikarza, to nikt inny tego nie zrobi. Zdaniem dziennikarzy jednak wiele informacji po prostu do nich nie dociera. Generalnie nie wiem, co si bada. Mam swoich znajomych i wspó pracowników. Czasem si znajdzie coê w internecie (dziennikarz prasy popularnej). Tak jak i we wczeêniej omawianych przypadkach, cz stym êród em informacji jest internet. Tu jednak o wiele atwiej znaleêç informacje o odkryciach zagranicznych, czy to europejskich, czy amerykaƒskich. Jedna z dziennikarek wyra a opini, e ciekawe informacje cz Êciej znajduje na stronach prywatnych i w blogach m odych uczonych ni na oficjalnych stronach placówek naukowych. Dziennikarze korzystajà te z informacji zamieszczanych na stronach Fundacji Nauki Polskiej, gdzie sà podawane informacje o przyzna-wanych grantach, czy z og oszeƒ o przewodach doktorskich. Wielu respondentów przyznaje, e o wielu rzeczach dowiaduje si po prostu z mediów, bo mimo wysi ków nie potrafià ich znaleêç u êróde. To samo dotyczy naukowców. Nie wiedzà o sobie wzajem, a imprezy popularyzatorskie cz sto sà na tyle s abo promowane, e informacje o nich nie docierajà do innych uczonych Oczekiwane formy relacji pomi dzy naukà a instytucjami popularyzatorskimi Jak ju powiedziano, inne sà oczekiwania i wymogi dotyczàce popularyzacji masowej, a inne adresowanej do odbiorcy lepiej przygotowanego. A. Media popularne W przypadku przekazów skierowanych do masowych odbiorców dziennikarz nie oczekuje od naukowca, e napisze tekst nadajàcy si bezpoêrednio do druku. Oczekuje natomiast informacji, e jest jakiê temat do opisania, i adresu kontaktowego do osoby, która mo e o tym opowiedzieç. Na ogó spodziewa si, e b dzie to kontakt do uczonego bezpo- Êrednio pracujàcego nad odkryciem lub prowadzàcego badania. W informacji dla dziennikarza powinno byç wi c krótko wy o one, o co chodzi, i podany jakiê adres kontaktowy Jak ju wielokrotnie powiedziano, dziennikarze najch tniej otrzymywaliby informacje od ulokowanych jak najbli ej zespo ów badawczych rzeczników prasowych, którzy byliby zainteresowani promocjà projektu. Dla dziennikarza istotne jest oczywiêcie, czy dany materia nadaje si na news. Jak wyjaênia jeden z uczestników badania, przygotowujàc informacj dla dziennikarzy, nale y si zastanowiç, co rzeczywiêcie mo e byç interesujàce dla opinii publicznej i dla kogo. Dziennikarz zak ada, e on znacznie lepiej ni naukowiec przygotuje materia dziennikarski, news. Dlatego oczekuje spotkania i rozmowy. W jego przekonaniu uczony rzadko jest w stanie przygotowaç materia gotowy do publikacji. Materia y pisane sà dla mnie mniej wa ne. Nie chc, eby uczony pisa. Prosz o rozmow (dziennikarz prasy bran owej). atwiej jest dotrzeç do tego naukowca, napisaç samemu i daç mu do autoryzacji (dziennikarz PAP). Jak wyjaêniajà respondenci dziennikarze, w komunikacji z uczonym dziennikarz wyst puje w roli t umacza. Materia naukowy, jeêli ma dotrzeç do szerokiej publicznoêci, wymaga uproszczeƒ, których naukowcowi trudno jest dokonaç. Czasem jakiê temat jest przedmiotem debaty. Tymczasem to trzeba przeciàç. Powiedzieç: tak jest i ju (popularyzator nauki). Dziennikarz, tak jak potencjalny czytelnik, wielu rzeczy z naukowego wywodu mo e nie zrozumieç. Dlatego w aênie korzystne jest, e artyku pisze dziennikarz, j zyk nauki zostanie bowiem prze o ony na poj cia powszechnie zrozumia e i niewymagajàce specjalistycznego przygotowania. Stàd jednak koniecznoêç autoryzacji. Pozwoli ona uczonemu sprawdziç, czy dziennikarz w aêciwie zrozumia omawiane zagadnienie, a zarazem pomo e mu pogodziç si z tym, e nie wszystkie subtelnoêci mo na zawrzeç w materiale prasowym. 15

16 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 Oprócz informacji o danym odkryciu dziennikarze oczekujà od swojego informatora wsparcia, które pozwoli im lepiej zrozumieç temat. Cennym materia em uzupe niajàcym mo e byç wiedza o historii badaƒ nad danym zagadnieniem, sposób, w jaki odkrycie mo e prze o yç si na praktyk, wyjaênienie, dlaczego dane osiàgni cie jest wa ne. Dobrze wi c, by uczony potrafi odpowiedzieç na te pytania. Warto te, by podsunà dziennikarzowi materia y pomocnicze, najlepiej popularnonaukowe, wskaza tytu y innych autorów, którzy pisali na ten sam temat, poda adresy stron internetowych, na których mo na poszukiwaç dodatkowych informacji. Argumentem za publikacjà materia u jest jego atrakcyjnoêç, w tym atrakcyjnoêç wizualna. Jak podkreêla jeden z respondentów, wspó czesna prasa w ogromnej mierze bazuje na zdj ciach i ilustracjach. A obrazy zwiàzane z naukà cz sto sà bardzo atrakcyjne, co uczeni nie zawsze doceniajà. Stàd rada, by przygotowujàc materia dodaç do niego obowiàzkowo równie jakieê ilustracje. B. Media niszowe Istniejà równie media niszowe, skierowane do lepiej przygotowanej publicznoêci, które interesujà si materia em bardziej pog bionym i wyspecjalizowanym. Zaliczamy do nich zarówno wyspecjalizowane czasopisma popularnonaukowe ( Mówià wieki, Przeglàd Techniczny itp.), jak bezpoêrednie wystàpienia w formie publicznych wyk adów i prezentacji. W odró nieniu od poprzednio omówionej sytuacji, tutaj uczony nie korzysta z poêrednictwa dziennikarzy, lecz musi w atrakcyjny dla publicznoêci sposób materia przygotowaç sam S owo i obraz Umiej tnoêç interesujàcej prezentacji w asnej dziedziny nauki i w asnych badaƒ jest w opinii badanych kwestià indywidualnych predyspozycji, czy to do pisania ciekawych tekstów, czy do wystàpieƒ publicznych. Wszyscy wypowiadajàcy si w tej kwestii badani podkreêlajà jednak, e zasadniczà sprawà jest to, czy uczony potrafi przyst pnie wyjaêniç omawiane kwestie. W opinii respondentów, uczeni z regu y majà problem z wyzwoleniem si z j zyka swojej dziedziny, którym zwykli pos ugiwaç si na co dzieƒ. Popularyzacja tymczasem wymaga mówienia j zykiem odbiorcy, cz sto te pos ugiwania si uproszczeniami i dzia- ajàcymi na wyobraêni porównaniami. Jeden z respondentów, by to wyjaêniç, odwo uje si do przyk adu matematyki: tam przyj tym sposobem argumentacji jest przeprowadzanie dowodu w postaci przekszta cania równaƒ. I to w aênie zniech ca tych, którzy matematyki nie lubià i nie rozumiejà. By dotrzeç do czytelnika niespecjalisty, konieczne jest porzucenie tego j zyka, odwo- anie si do porównaƒ, przytoczenie zjawisk, które mogà byç tymi wzorami opisane. A wi c odejêcie od tego, co stanowi istot matematycznego rozumowania. Istotne jest, by jeêli jest to wystàpienie na ywo by o ono dobrze przygotowane, by osoba wyst pujàca mia a dok adnie okreêlony temat wystàpienia i potrafi a kontrolowaç czas jego trwania. Jednà z form o ywiania wywodu jest prowadzenie prezentacji w formie panelu dyskusyjnego. Wówczas paneliêci powinni spotkaç si przed wystàpieniem i uzgodniç, o czym b dà mówiç, a tak e przygotowaç jakieê wàtki, które mogà byç kontrowersyjne, co równie mo e byç dla publicznoêci atrakcyjne. Po àdane jest, by wyk ad by urozmaicony, aby odbiorca obcowa nie tylko z przekazem s ownym, lecz równie móg obejrzeç coê, co b dzie mu objaêniaç lub ilustrowaç to, co zosta o powiedziane lub napisane. Interaktywne metody prezentacji sà cz Êciej wykorzystywane w prezentacji nauk przyrodniczych. Stàd jak dotychczas ich przewaga na ró nych imprezach popularyzatorskich (jak festiwale nauki) nad humanistykà. Jak si bowiem okazuje, atwiej jest pokazaç jakiê eksperyment czy urzàdzenie ni elementy warsztatu nauk humanistycznych. Aczkolwiek i tutaj za pomocà rozmaitych wizualizacji mo na w wi kszym stopniu przyciàgnàç uwag s uchaczy i czytelników. Problem polega jednak na tym, e uczeni nie majà nawyku si gania po takie uatrakcyjnienia, a cz sto te nie potrafià korzystaç z mo liwoêci oferowanych przez urzàdzenia multimedialne. Osoby organizujàce takie publiczne odczyty i imprezy naukowe zwracajà uwag na to, e same te imprezy równie wymagajà promocji. Trzeba na przyk ad przygotowaç informacje prasowe o spotkaniu i rozes aç zaproszenia. Do tego równie potrzebne sà materia y, które powinny zostaç dostarczone przez bohaterów wydarzenia w terminie umo liwiajàcym ich wykorzystanie w przygotowaniu imprezy. Jako e obecnie najcz Êciej zaproszenia rozsy a si mailem, a imprezy majà swoje strony internetowe, szczególnie po àdane jest, by materia y dostarczane by y w formie elektronicznej. Instytucje zajmujàce si popularyzacjà nauki oczekujà tak samo jak wszyscy infmormacji o kierunkach prac, publikacjach, nagrodach itd. Czasopisma oczekujà, e w przypadku ksià ki zostanie im wys any egzemplarz do recenzji (ten obyczaj majà du e, komercyjne wydawnictwa, wydawnictwa naukowe cz sto tego nie robià). Równie tam, gdzie promocja ma form wyk adu, zdarza si, e dziennikarze nie tylko b dà chcieli przeprowadziç rozmow z autorem, ale równie chcieliby dostaç egzemplarz jego ksià ki. 16

17 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk Podsumowanie Generalnie rzecz bioràc, przedstawiciele badanych podmiotów uwa ajà, e polskie instytucje naukowe nie informujà otoczenia o prowadzonych pracach i nie promujà swoich osiàgni ç w sposób dostateczny. Nie ma tak e ogólnopolskich, aktualnych baz danych czy informatoriów, w których mo na by uzyskaç informacje na temat prowadzonych badaƒ i uzyskiwanych osiàgni ç. Choç badani obserwujà pewne korzystne zmiany w placówkach naukowych, takie jak powstawanie centrów transferu technologii czy pewnà popraw jakoêci stron internetowych, to z ich punktu widzenia sà to zmiany ciàgle jeszcze za ma e. Cz Êç badanych zauwa a istnienie wielu programów majàcych na celu promocj i komercjalizacj nowatorskich technologii oraz wysi ek ró nego rodzaju organizacji zajmujàcych si takà promocjà, podkreêlajà jednak, e z regu y sà to inicjatywy powstajàce w otoczeniu Êwiata nauki, a nie z inicjatywy instytucji nauki. Postrzegane przyczyny tego stanu rzeczy majà charakter systemowy. W opinii badanych istniejàce regulacje prawne (dotyczàce sposobów punktowania dorobku naukowego, wspó pracy placówek nauki z otoczeniem gospodarczym czy praw autorskich i mo liwoêci korzystania z zysków pochodzàcych z wdro eƒ) powodujà, e uczeni nie sà zainteresowani ani zmotywowani do tego, by ich osiàgni cia by y promowane na zewnàtrz. Niektórzy respondenci wskazujà, e w istniejàcym systemie prawnym instytucje naukowe zachowujà si racjonalnie, inwestujàc raczej w promocj dydaktyki ni we wdro enia czy popularyzacj nauki. Obok sta ych dotacji paƒstwowych, które nie sà zale ne od tego, jak skutecznie osiàgni cia sà promowane, g ównym êród em dodatkowych Êrodków dla placówki naukowej mo e byç prowadzenie odp atnych studiów wy szych. Natomiast w przypadku opracowywania nowych technologii czy prac eksperckich warunki zawierania umów sà z regu y tak niekorzystne dla uczonych, e znacznie bardziej op aca im si prowadziç takie aktywnoêci bez udzia u uczelni, w oparciu o umow o dzie o bàdê poprzez podmiot inny ni macierzysta placówka naukowa. W konsekwencji, jeêli prowadzà takà dzia alnoêç, to promujà jà poza paƒstwowym instytutem, w którym pracujà. A instytucje prywatne, które korzystajà z tego stanu rzeczy, sà sprawnym partnerem biznesowym swojego otoczenia i zabiegajà o to, by wyniki ich prac by y znane zainteresowanym podmiotom. W przekonaniu badanych obowiàzujàce prawo i tradycyjna hierarchiczna struktura nauki utrwalajà wyniesione z poprzedniego systemu nawyki. Nale y do nich brak zrozumienia potrzeby wspó pracy z gospodarkà i powiàzania w asnych kierunków badaƒ z potencjalnym wdro eniem w dziedzinach praktycznych. Ma to równie zwiàzek z g bokim niedofinansowaniem badaƒ naukowych, które sprzyja wybieraniu kierunków teoretycznych niewymagajàcych kosztownych eksperymentów lub prac niewymagajàcych du ych nak adów finansowych. W opinii badanych potrzeb wspó pracy z gospodarkà stosunkowo najlepiej rozumiejà dobre instytuty badawczo-rozwojowe oraz uczelnie prywatne, które prowadzàc rozmaite aktywnoêci naukowe, muszà na nie zarabiaç. W opinii badanych istniejàce w placówkach naukowych komórki do spraw komunikacji w ma ym stopniu zajmujà si problematykà badaƒ i nauki. Przede wszystkim zaê placówkom nauki brak skutecznych narz dzi komunikacji wewn trznej, które pozwoli yby zbieraç i centralizowaç wiedz na temat prowadzonych badaƒ w jednym miejscu. Postulowane przez respondentów kierunki zmian dotyczà wi c przede wszystkim wprowadzenia takich regulacji, które spowodowa yby, e instytucje nauki i ich pracownicy byliby zainteresowani wspó pracà z otoczeniem, promocjà i wdro eniem swoich osiàgni ç. W przekonaniu badanych takie zmiany powinny doprowadziç do sytuacji, w której promocja prac badawczych sta aby si elementem pracy uczelni przynoszàcym jej oczywiste korzyêci (analogiczne do tych, jakie przynosi obecnie promocja odp atnych studiów). Respondenci nie sàdzà natomiast, by po wprowadzeniu idàcych w tym kierunku zmian promocjà nauki zajmowali si uczeni. Ich zdaniem funkcje mened era i popularyzatora nauki wymagajà na ogó innych predyspozycji ni te, którymi charakteryzujà si naukowcy. Dlatego do wype niania zadaƒ promocyjnych powinny 17

18 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 1 zostaç powo ane specjalne stanowiska ulokowane przy zespo ach badawczych bàdê wi kszych jednostkach zajmujàcych si jednolità tematykà. AktywnoÊç informacyjna jednostek naukowych powinna przede wszystkim przejawiaç si w informowaniu otoczenia o prowadzonych pracach badawczych, co jak dotàd robià w ma ym stopniu. Jako przyczyn respondenci w pierwszej kolejnoêci wskazujà braki scentralizowanych aktualnych baz danych dotyczàcych prowadzonych prac. Jak ju wspomniano, instytucje nauki nie posiadajà narz dzi, by informacje takie skutecznie zbieraç na swoim w asnym terenie sprawa ich upublicznienia jest w tym kontek- Êcie wtórna. Zdecydowana wi kszoêç osób z otoczenia instytucji naukowych informacji poszukuje w internecie. Z tego te powodu naturalnym medium dla takiej komunikacji powinny byç prowadzone przez placówki naukowe strony www, a tak e poczta elektroniczna. Równie po stronie potencjalnych odbiorców informacji p ynàcych z instytucji naukowych nie ma obyczaju odbierania przekazów ze Êwiata nauki. Wiele instytucji (np. administracji paƒstwowej czy samorzàdowej) nie ma odpowiednich komórek, które Êledzi yby, co dzieje si w polskiej nauce w interesujàcych danà instytucj dziedzinach, a jeêli takie komórki istniejà, to nie jest atwo je zidentyfikowaç. Nawet Êrodowisko dziennikarzy zajmujàcych si popularyzacjà nauki nie by o zintegrowane Stowarzyszenie Dziennikarzy Naukowych jest organizacjà zupe nie nowà. Tak e podmioty gospodarcze, w szczególnoêci du e firmy mi dzynarodowe, nie wykazywa y dotàd zainteresowania pracami badawczymi wykonywanymi w polskich instytutach. Osoby chcàce prowadziç aktywnoêç komunikacyjnà w placówkach naukowych muszà wi c przede wszystkim nauczyç si odnajdywaç podmioty, które powinny byç adresatami ich przekazów. W istniejàcej niekorzystnej sytuacji prawnej uczeni chcàcy promowaç swoje osiàgni cia naukowe, zw aszcza ci, którzy poszukujà mo liwoêci ich aplikacji w gospodarce, powinni uzyskaç wsparcie w postaci szkoleƒ dotyczàcych obowiàzujàcego prawa, które pomog yby im znajdowaç najkorzystniejsze rozwiàzania formalne umo liwiajàce wspó prac mi dzy instytucjà nauki a otoczeniem. Wa nym obszarem doszkalania powinny byç równie tematy zwiàzane z prawem autorskim i patentowym. Poniewa promocja nauki z regu y na pewnym etapie dzia aƒ musi wiàzaç si z osobistym udzia em uczonego w charakterze prelegenta czy na przyk ad osoby wyja- Êniajàcej dzia anie danego urzàdzenia, zasadne jest równie szkolenie uczonych w zakresie publicznych wystàpieƒ. Zdaniem badanych, nale y k aêç w nich nacisk przede wszystkim na prostot wypowiedzi. Zreferowane tutaj informacje uzyskane od odbiorców promocji nauki pozostajà w ra àcej sprzecznoêci z wynikami ankiety dotyczàcej praktyki promocyjnej rozes ane do instytucji naukowych. Ich zestawienie dobrze pokazuje kontrast pomi dzy tym, co o zapotrzebowaniu na promocj nauki sàdzà instytucje naukowe (nadawcy), a tym, jak oceniajà je instytucje z otoczenia nauki (odbiorcy). Jak bowiem widaç z wyników ankiety, istniejàce dzia ania komunikacyjne sà przez badane instytucje nauki uwa ane za wystarczajàce i skuteczne, natomiast ich potencjalni odbiorcy niemal nie zauwa ajà tej aktywnoêci. Potwierdza to prezentowanà tutaj tez, i instytucje naukowe nie odczuwajà potrzeby komunikowania swoich osiàgni ç badawczych otoczeniu i nie sà do tego w aden sposób systemowo motywowane. 18

19 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 2 2 Opracowywanie koncepcji dzia aƒ promocyjnych Przedstawione wnioski z badaƒ dotyczàcych praktyki promocyjnej instytucji naukowych nie pozostawiajà wàtpliwoêci: jeêli nauka ma staç si integralnà cz Êcià ycia spo ecznego w Polsce i wp ywaç na rozwój gospodarki, obowiàzkiem jej przedstawicieli jest zmiana dotychczasowego stylu informowania o prowadzonych badaniach i ich rezultatach. Co to jednak oznacza: dobrze promowaç nauk? Zacznijmy od kilku kwestii doêç oczywistych i mimo to cz sto w praktyce promocyjnej zapominanych. Dzia ania promocyjne powinny byç planowanà, d ugotrwa à oraz systematycznà aktywnoêcià komunikacjà adresowanà do grup istotnych z punktu widzenia istnienia instytucji. Nie mo na liczyç na to, e coê powiedziane raz zostanie zapami tane, dotrze do wszystkich naszych odbiorców i zapisze si na trwa e w ÊwiadomoÊci spo ecznej. Nawet je eli uda nam si trafiç na czo ówk WiadomoÊci, musimy pami taç, e obejrzy je tylko jakaê cz Êç grupy, do której zamierzaliêmy dotrzeç. Trzeba wi c u yç jeszcze innych technik i narz dzi, eby informacja dotar a faktycznie do tych, którzy naszym zdaniem powinni si z nià zapoznaç. Dlatego te dzia ania PR w nauce (jak i zresztà gdzie indziej, bo nauka nie jest tu adnym wyjàtkiem) powinny mieç form ciàg ych, regularnych i systematycznych aktywnoêci komunikacyjnych lub promocyjnych, które okreêlamy mianem sta ego PR instytucji. Obok systematycznej dzia a noêci PR prowadzonej w asnymi Êrodkami placówki naukowej (np. przez wsypecjalizowanà komórk lub dedykowanego do tych zadaƒ pracownika) czasami realizuje si kampani czyli projekt dzia ania z konkretnie okreêlonym celem i adresatami. Kampania oznacza mobilizacj zasobów ludzkich i finansowych w stopniu wy szym ni zwykle, dlatego jest realizowana w okreêlonym czasie. Po zakoƒczeniu kampanii nie powinno si jednak zaprzestaç jakiejkolwiek komunikacji, dzi ki kampanii uzyskujemy jej nasilenie i mo emy zrealizowaç jakiê konkretny cel. Kampania zaczyna si od analizy sytuacji, wyznaczenia celów, okreêlenia jej adresatów i spodziewanych rezultatów. Dzi ki temu po zakoƒczeniu dzia aƒ mo na sprawdziç, jakie efekty uda o si osiàgnàç, i skorygowaç strategi w kolejnym okresie jej realizacji. Trzeci obok sta ej dzia alnoêci PR i kampanii typ dzia- alnoêci to akcja. Akcja jest krótsza ni kampania, ale te wià e si z pewnà mobilizacjà si i Êrodków. Z akcjà mamy do czynienia wówczas, gdy podejmujemy dzia ania komunikacyjne lub promocyjne towarzyszàce konkretnemu wydarzeniu (np. kongresowi, konferencji czy publikacji wyników badaƒ). Tak rozumiane akcje promocyjne bàdê komunikacyjne sà cz Êcià typowych dzia aƒ PR. Istotne jest tylko, aby mia y jasno okreêlone cele i sposoby ich osiàgni cia i aby nie zast powa y systematycznych dzia aƒ komunikacyjnych. To znaczy, eby wpisywa y si w szerszy kontekst dzia aƒ komunikacyjnych, eby nie by y jednostkowymi akcjami podejmowanymi przez instytucj od czasu do czasu. Do stworzenia efektywnego planu dzia aƒ informacyjnych konieczne jest przygotowanie spójnej koncepcji, czyli strategii komunikacyjnej. Strategia to koncepcja, która okreêla, z ró nym stopniem szczegó owoêci, co, komu i po co chcemy powiedzieç. Wszystkie trzy okreêlone powy ej typy dzia- aƒ komunikacyjnych realizowane przez placówk naukowà sta y PR, kampanie i jednorazowe akcje powinny byç zgodne z ogólnà strategià komunikacyjnà instytucji. Oznacza to jedno: ka da instytucja powinna sobie takà strategi w postaci mniej lub bardziej rozwini tej, zale nie od skali i zakresu potrzebnych jej dzia aƒ wytworzyç. Cz sto jest tak, e w danej instytucji nie ma opracowanej i przyj tej strategii, ale istnieje jakaê koncepcja komunikowania siebie zewn trznemu Êwiatu. Wówczas zadanie jest nieco atwiejsze, nale y bowiem to myêlenie wyartyku owaç, uzgodniç w ramach instytucji i uporzàdkowaç w postaci koncepcji strategicznej. W zale noêci od sytuacji mo na tworzyç strategie d ugo- i krótkoterminowe. Strategie zazwyczaj planowane sà na okres oko o roku do dwóch, ale wymagajà bie àcego i systematycznego sprawdzania i uaktualniania w zale noêci od rozwoju sytuacji. Jasne okreêlenie celów, jakie chcemy osiàgnàç, pozwala dzi ki ewaluacji okreêliç, na ile nam si to uda o, a wi c czy dzia ania, które podj liêmy, by y skuteczne. JeÊli oka e si, e ich skutecznoêç by a niewielka, a w ka dym razie niesatysfakcjonujàca, mo emy zmodyfikowaç dzia ania i u yç nowych instrumentów czy Êrodków. Opracowanie strategii komunikacyjnej z regu y przebiega wed ug nast pujàcych kroków: 1. Ocena organizacji i analiza sytuacji wyjêciowej, okreêlenie aktualnego wizerunku instytucji (analiza SWOT, czyli silnych i s abych stron instytucji, szans i zagro eƒ od angielskiego: strengths, weaknesses, opportunities, threats). 19

20 Promocja w nauce. Poradnik dobrych praktyk 2 2. Zaplanowanie dzia aƒ komunikacyjnych, czyli zdefiniowanie celów dzia aƒ komunikacyjnych, okreêlenie grup docelowych i treêci przekazu, dobór narz dzi, w koƒcu opracowanie bud etu i harmonogramów. 2.1 OkreÊlenie sytuacji wyjêciowej i analiza otoczenia Niezb dnym etapem przygotowania strategii jest analiza istniejàcej sytuacji komunikacyjnej instytucji naukowej. Nale y od niej zaczàç planowanie strategii, a do jej opracowania mo na wykorzystaç: informacje od kierownictwa instytucji (bàdê innych jej komórek) Przewa nie analiz rozpoczyna si od spotkaƒ z kadrà kierowniczà, które s u à ustaleniu, jakie cele funkcjonowania organizacji majà zostaç zrealizowane poprzez komunikacj oraz jak jest definiowana misja instytucji. Nale y tak e ustaliç, jakie przedsi wzi cia kierownictwo uwa a za istotne. Wa ne jest równie okreêlenie, jakie zasoby (finansowe, organizacyjne) mogà byç przeznaczone na te cele. analiz danych zastanych W przypadku kampanii i akcji promocyjnych nale y uzyskaç maksymalnie szczegó owe informacje o przedmiocie promocji od pracowników odpowiedzialnych za konkretne przedsi wzi cia. Warto te sprawdziç, czy instytucja nie ma jakichê zrealizowanych wczeêniej opracowaƒ, badaƒ opinii, niezale nych ekspertyz lub porównaƒ mi dzynarodowych. internet Internet jest niezwykle u ytecznym êród em informacji. Z jednej strony pozwala odtworzyç, jak instytucja jest postrzegana (analiza blogów, grup dyskusyjnych, publikacji medialnych umieszczanych w internecie). Z drugiej natomiast umo liwia dotarcie do danych, które mogà byç wykorzystane zarówno w planowaniu (np. analizy rynkowe lub spo eczno-demograficzne, dzia ania konkurencji), jaki i realizacji kampanii (niezale ne raporty, ekspertyzy). monitoring mediów Jest kluczowy do okreêlenia postrzegania instytucji i jej konkurencji. Pozwala równie skonfrontowaç oczekiwania instytucji co do przekazów, które powinny docieraç do publicznoêci, z rzeczywistym ich funkcjonowaniem w debacie publicznej. Niestety w wi kszoêci przypadków dost p do archiwów prasowych Nast pnie mamy etap implementacji strategii, sk adajàcy si z dwóch elementów: 1. Realizacja zaplanowanych dzia aƒ. 2. Ewaluacja, czyli sprawdzenie skutecznoêci przeprowadzonych dzia aƒ. jest p atny (aczkolwiek niedrogi). Jednak sà to koszty, które warto ponieêç, szczególnie przy planowaniu d u szej kampanii. badania opinii Przygotowujàc strategi, niecz sto dysponujemy Êrodkami na przeprowadzenie badaƒ opinii. Jednak ich nieprzeprowadzenie grozi b dnym bàdê nietrafnym zaplanowaniem kampanii. Planujàc dzia ania komunikacyjne, nale y przyjàç za o enie, e nie wiemy, jak myêlà ci, do których chcemy trafiç. Dlatego zw aszcza w przypadku wi kszych kampanii warto przeznaczyç pewne Êrodki na badania, bo redukujemy w ten sposób ryzyko, e znacznie wi ksze pieniàdze wydane na kampani zostanà zmarnowane wskutek przyj cia b dnej koncepcji. Planujàc dzia ania komunikacyjne, mo na wykorzystaç badania: iloêciowe (sonda e), przydatne do okreêlenia charakterystyki spo eczno-demograficznej adresatów dzia aƒ komunikacyjnych, poziomu wiedzy o instytucji (tak e jej rozpoznawalnoêci), rozpowszechnienia konkretnych opinii na temat instytucji, osób czy produktów, jakoêciowe (takie jak Focus Group, czyli grupowe wywiady zogniskowane lub indywidualne wywiady pog bione), pozwalajàce na zbadanie tego, jak ludzie myêlà i postrzegajà rzeczywistoêç, poznanie stereotypów i deficytów informacyjnych wêród adresatów oraz rekonstrukcj mechanizmu powstawania opinii na temat instytucji, u yteczne tak e przy sprawdzaniu zrozumia oêci komunikatów. informacje uzyskane od kompetentnych informatorów Niekiedy uzupe niajàco stosuje si technik zbierania informacji od kompetentnych, ale niezale nych od instytucji prowadzàcej kampani informatorów (ekspertów, praktyków). Jest to uzasadnione w sytuacjach, gdy organizacja nie posiada bud etu na badania opinii i zbieranie informacji na temat praktyki 20