Działalność apostołów i początki kościoła chrześcijańskiego

Transkrypt

1 Działalność apostołów i początki kościoła chrześcijańskiego Od zmartwychwstania Jezusa rozpoczyna się nowy okres dla apostołów, który nazywamy okresem rozwoju kościoła. Apostołowie musieli rozwiązywać bieżące problemy bez pomocy Nauczyciela, to czego się nauczyli przez trzy i pół roku jego publicznej służby, mogli teraz wykorzystać w praktycznej pracy misyjnej. Początki ich działań opisują Dzieje Apostolskie, i chociaż mamy też listy apostolskie, na podstawie których można pośrednio prześledzić losy chrześcijan w I w., Dzieje Apostolskie koncentrują się głównie na procesie rozwoju kościoła. W I w. n.e. da się wyróżnić dwa zasadnicze okresy: odchodzenie od tradycji judaistycznej z jej rysem narodowym i okres rozwoju chrześcijaństwa wśród pogan, czyli rozwój na terenie imperium rzymskiego poza Palestyną. Pośród wielu postaci, niejako bohaterami tej historii zostaje paradoksalnie kilka osób, głównie Jan i Piotr, a później także apostoł Paweł. Dzieje Apostolskie Jak wynika ze wstępu księgi (1,1) i jej porównania z trzecią ewangelią synoptyczną, autorem jest ewangelista Łukasz, adresujący swe dzieło do Teofila w celu przedstawienia mu rozwoju wydarzeń po zmartwychwstaniu Jezusa. Czas powstania księgi trudno ustalić jednoznacznie, ale na ogół przyjmuje się lata 60., kiedy to uwięziony został ap. Paweł. Niektórzy określają jej powstanie nawet na późniejsze lata 70. z powodu braku wyraźnych akcentów paruzyjnych 1 tj. związanych z ponownym przyjściem Jezusa Chrystusa, miałyby one nieco przygasnąć po zburzeniu Jerozolimy przez Rzymian w 70 r. (przedtem wielu chrześcijan było przekonanych, że zburzenie świątyni będzie mieć związek z końcem świata i powtórnym przyjściem Chrystusa, tj. paruzją). Pewne jest natomiast nienaturalne zakończenie księgi, jakby autor nie mógł pisać dalej, 1 Greckie słowo parousia (paruzja) oznacza przyjście, nadejście kogoś znaczącego, w NT stosowane jest bardzo często do powtórnego przyjścia Jezusa. 1

2 historia ap. Pawła, jego podróż do cesarza, urywa się nagle jako historia niedokończona. Z tekstu Dziejów Apostolskich wynika, że Łukasz był towarzyszem podróży misyjnych ap. Pawła, widać to szczególnie w momentach kiedy używa zaimka osobowego 2 os. lm. my, stąd jego znajomość opisywanych zdarzeń musiała być duża. Przyjmuje się obecnie hipotezę, iż Łukasz mógł korzystać z tzw. pisemnego źródła antiocheńskiego, zawierającego najstarszą historię misyjną apostołów, którą rozbudował o dodatkowe treści znane mu już z własnego doświadczenia. Jednak ocena takiej hipotezy pozostaje poza naszymi możliwościami (częściowo jest akceptowana, częściowo odrzucana). Natomiast jeśli chodzi o tekst Dziejów Apostolskich, to na bazie analizy tekstów starożytnych uznano trzy wersje tego dzieła: zachodnią, aleksandryjską i bizantyjską, z czego za autorytatywną uznaje się wersję zachodnią, jest ona także najlepiej zachowana. Dzieje napisano oczywiście po grecku i można w nich wyróżnić dwie części: początki kościoła najpierw w Jerozolimie, a dalej w całej Palestynie (rozdziały 1-12), i rozwój poza Palestyną wśród pogan (rozdziały 13-28). Wydarzeniem przełomowym między pierwszą a drugą częścią Dziejów jest tzw. Sobór Jerozolimski (15 rozdział). Początki kościoła w Palestynie Niedługo po zmartwychwstaniu Jezus ukazywał się uczniom przez 40 dni (Dz.Ap. 1,3), i chociaż uczniowie oczekiwali odbudowy i wyzwolenia Izraela (1,6), Jezus jednoznacznie dał do zrozumienia, że ich posłannictwo ma koncentrować się na ogłaszaniu ewangelii a nie na sprawach natury politycznej. Uczniowie mieli być jego świadkami w Judei, Samarii i na całym świecie. Pierwsza wspólnota chrześcijańska powstała w Jerozolimie i liczyła ok. 120 osób (1,12-15), członkami pierwszej wspólnoty była też Maria, matka Jezusa, jego bracia i siostry, choć oczywiście wyznawców rodzącej się, nowej religii było znacznie więcej (por. 1 Kor 15,6). Po uzupełnieniu grona apostolskiego do liczby 12 osób (na miejsce Judasza wybrano wspólnie Macieja, osobę, która towarzyszyła Jezusowi od jego chrztu aż do wniebowstąpienia - 1,21-26), 2

3 wszyscy zebrali się na modlitwę podczas święta Pięćdziesiątnicy, zwanego inaczej świętem Zielonych Świąt. Wtedy to doświadczyli mocy Ducha Świętego, którego obecność zaznaczyła się płomykami ognia nad każdym z nich i nadnaturalnym darem mówienia innymi językami. Dzięki temu zebrani wówczas na święcie w Jerozolimie przybysze z różnych stron ówczesnego świata, mogli usłyszeć w swoim języku ewangelię o Jezusie z Nazaretu. Pierwsze rozdziały Dziejów Apostolskich stanowią opis wystąpienia ap. Piotra i Jana, przy czym apostoł Jan nigdy nie zabiera głosu, głównym mówcą pozostaje Piotr. W rozdziałach 1-6 znajdujemy kilka mów Piotra, mianowicie: - mowa do 120 osób (w tym apostołów i Marii) na temat konieczności wybrania nowego apostoła (1,12-26), - mowa do tłumów zebranych w Jerozolimie podczas święta Pięćdziesiątnicy (2,14-41), - mowa do zebranych w świątyni zaraz po uzdrowieniu chorego (3,12-26), - wystąpienie przed Radą Najwyższą (4,1-22), - ponowne wystąpienie przed Radą Najwyższą (5,27-42), Nieco dalej zamieszczona jest także mowa Piotra w domu poganina Korneliusza (10,34-43). Wydaje się więc, że ap. Piotr był jednym z liderów (niektórzy chcą w nim widzieć głównego przywódcę wśród apostołów) kościoła jerozolimskiego. Od początku istnienia kościoła chrześcijanie musieli zmagać się z niechęcią oficjalnych kręgów żydowskich, tj. kapłanami, uczonymi w Piśmie, faryzeuszami, saduceuszami. Źródłem konfliktu była oczywiście osoba Jezusa, o którym apostołowie nauczali, że zmartwychwstał. Rada Najwyższa wydając Jezusa Piłatowi i skazując go na śmierć, liczyła na zakończenie napięć w Izraelu i utrzymanie względnego porządku. Jednak nauczanie apostołów o zmartwychwstaniu Jezusa, o odpuszczeniu grzechów dzięki jego śmierci, świadczyło o tym, że śmierć Jezusa niczego nie zakończyła, przeciwnie, rozpoczyna okres nowych problemów i kolejnych konfliktów między ortodoksją 3

4 żydowską a chrześcijaństwem. Im bardziej kościół się rozwijał, tym większa była niechęć Żydów. Pierwsze rozdziały ukazują właściwie ciągłe próby uciszenia i powstrzymania apostołów (zakazy, biczowanie, więzienie). Nauczanie apostołów bardzo trafnie oddają słowa ap. Piotra wypowiedziane do Rady Najwyższej: I nie ma w nikim innym zbawienia; albowiem nie ma żadnego innego imienia pod niebem danego ludziom, przez które moglibyśmy być zbawieni (4,12). Mowy kierowane do Żydów oparte są na swego rodzaju schemacie: wy go ukrzyżowaliście, ale Bóg wzbudził go z martwych. Narastająca nienawiść do chrześcijan osiągnęła punkt szczytowy podczas wystąpienia Szczepana, jednego z siedmiu diakonów, mających się opiekować wdowami (6,1-7), kiedy to wg relacji Łukasza słuchający Szczepana Żydzi wpadli we wściekłość i zgrzytali na niego zębami (...), podnieśli wielki krzyk, zatkali uszy swoje i rzucili się na niego (7,54.57). Kościół jerozolimski charakteryzował się szczególnym usposobieniem, wg Łukasza panował w nim duch wspólnoty i wzajemnej troski. Wspólnota dotyczyła nie tylko przekonań, ale też rzeczy materialnych, wielu sprzedawało swe posiadłości i mienie rozdzielając innym wg potrzeby. Codziennie spotykali się w świątyni na modlitwach i w domach na łamanie chleba. U tych wszystkich wierzących było jedno serce i jedna dusza i nikt z nich nie nazywał swoim tego co posiadał, ale wszystko mieli wspólne (4,32). Panowała tu atmosfera szczerej modlitwy (4,23-31;1,14;12,5). Sporą część ówczesnego kościoła stanowili ludzie biedni, często z marginesu, lub niewolnicy czy wdowy. Wdowy w kościele wczesnochrześcijańskim miały być otoczone szczególną opieką, czym mieli zająć się tzw. diakoni (dosł. słudzy ). Nieco później apostołowie wprowadzą do użytku nawet specjalną listę wdów, na której mogły się znaleźć tylko kobiety powyżej lat 60 i tylko raz zamężne (1Tm 5,9). Co ciekawe jednak, mimo iż diakoni zostali przeznaczeni do opieki nad wdowami, jako pierwsi przyczynili się (szczególnie diakoni Szczepan i Filip) do rozpowszechnienia misji głoszenia ewangelii poza Jerozolimą. 4

5 Przemówienie diakona Szczepana przed Sanhedrynem okazało się momentem przełomowym dla kościoła jerozolimskiego. Jego oskarżająca mowa doprowadziła do wybuchu nienawiści Żydów i pierwszych prześladowań wspólnoty jerozolimskiej. W efekcie, tylko apostołowie pozostaną w Jerozolimie, pozostali zaś wierni rozproszą się po miastach Izraela, głównie na terenie Judei i Samarii (8,1), potem także w Fenicji i na Cyprze (11,19). Bardzo ważną rolę misyjną odegrał diakon Filip, jego działalność bowiem (choć krótka) ukazuje dobrze charakter ówczesnego kościoła. Dociera on do Samarii i opowiada ewangelię o Jezusie, przez co zostanie nawróconych i uzdrowionych wiele osób, towarzyszą mu nadnaturalne zjawiska jak uwolnienie zdemonizowanych, czy uleczenie sparaliżowanych. Ewangelii zwiastowanej przez Filipa uwierzyło wielu Samarytan, którzy jednocześnie byli przez niego chrzczeni. To Filip był założycielem kościoła w Samarii i to w sposób zupełnie naturalny: nikt go nie wyznaczył do głoszenia ewangelii, nikt go nie przeznaczył do udzielania chrztu, taka była potrzeba chwili (Dz.Ap.8,4-13). Jedynym warunkiem jaki musiał zostać spełniony podczas udzielania chrztów przez Filipa było posiadanie żywej wiary w Jezusa, co najwyraźniej widać podczas spotkania Filipa z etiopskim dostojnikiem ( Cóż stoi na przeszkodzie abym został ochrzczony? Filip mu odpowiedział: Jeśli wierzysz z całego serca, możesz. Odpowiadając rzekł: Wierzę, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym - Dz.Ap.8,36-37). Kościół jerozolimski na wieść o wydarzeniach w Samarii wysyła apostołów Piotra i Jana, aby modlili się za tymi, którzy już uwierzyli w Jezusa i zostali ochrzczeni, o zesłanie dla nich Ducha Świętego (Dz.Ap.8,14-17), choć możliwe też, że celem tej wizyty było właściwe zorganizowanie nowopowstałej wspólnoty samarytańskiej. Wspomniany wcześniej Szczepan został ukamienowany przez Żydów, wśród których znajdował się także Saul. To on będzie potem prześladował chrześcijan, dosł. tępił zbór; wchodził do domów, wywlekał mężczyzn i niewiasty wtrącał do więzienia (8,3). Kolejne rozdziały Dziejów Apostolskich 5

6 koncentrują się już głównie na wrogiej działalności i jego przemianie duchowej, która skutkować będzie przejściem na chrześcijaństwo. Apostoł Paweł Można powiedzieć bez większej przesady, że osoba ap. Pawła stanowi w NT obok Jezusa Chrystusa, najbardziej znaczącą postać prachrześcijaństwa. Łukasz w Dziejach Apostolskich wprowadza go w pierwszej części księgi, koncentrując się na jego działalności aż do zakończenia (uwięzienia w Rzymie). Zarówno działalność misyjna jak i aktywność pisarska apostoła Pawła była bardzo duża, do naszych czasów zachowała się znaczna część jego tekstów w postaci listów Pawła, stanowiących mniej więcej połowę NT. Paweł był Żydem, nazywa siebie Hebrajczykiem, co mogło wskazywać na fakt przynależności do Żydów prawowiernych, nie ulegających procesom hellenizacji, jego rodzina należała do pokolenia Beniamina. Urodził się w Tarsie, ok. 10 r. n.e. 2, mieście w którym kwitł handel, rzemiosło a także nauka. Tars był częścią rzymskiej prowincji, leżał na znaczącym szlaku komunikacyjno-handlowym. Żaden z tekstów biblijnych nie podaje informacji na temat jego życia młodzieńczego poza krótką informacją z ust samego Pawła, że studiował w Jerozolimie u stóp rabiego Gamaliela (Dz.Ap.22,3). Gamaliel był powszechnie znanym w owym czasie nauczycielem, uczył w latach n.e., pojawia się też podczas przesłuchania apostołów Piotra i Jana (5,34). Na nauki musiał Paweł przybyć do Jerozolimy, tam też długi czas przebywać, zapewniło mu to później szacunek i autorytet wśród Żydów. Znał także dobrze język grecki i musiał być obeznany z tradycją hellenistyczną. Świadczy o tym styl pisania listów, stosowane środki wyrazu, stosowana retoryczna. Krótko mówiąc, był to człowiek szeroko wykształcony jak na Żyda ortodoksyjnego. Ponadto, posiadał obywatelstwo rzymskie, z czego niektórzy bibliści wnoszą, że musiał pochodzić z rodziny zamożnej. Na temat jego rodziny wiemy tylko tyle, że w Dziejach 2 Data narodzin św. Pawła pozostanie kwestią hipotetyczną, podany tu rok jest po prostu możliwy, prawdopodobny i często dość umownie przyjmowany. 6

7 Apostolskich pojawia się siostrzeniec Pawła ratujący go przed spiskiem Żydów. Paweł był faryzeuszem (23,5;26,5) i posiadał zawód, który pozwalał mu oprócz udzielania nauki, także utrzymanie z pracy własnych rąk. Nauczanie praw religijnych, wyjaśnianie Tory, nie mogło być wykonywane jako płatne zajęcie przez ówczesnych rabbich, stąd powinni posiadać zawód pozwalający na utrzymanie, później dowiadujemy się, że w przypadku Pawła była to praca przy szyciu namiotów (18,3). Spotkania z rodzącym się wówczas chrześcijaństwem musiały wzbudzać jego silną niechęć, prawdopodobnie taką, jaka towarzyszyła zabójcom Szczepana. Możemy przypuszczać, że Paweł, nazywany wcześniej Saulem, postrzegał chrześcijan jako groźną i wywrotową sektę. W osobie Jezusa i jego nauczaniu musiał widzieć zagrożenie dla fundamentów tradycji judaizmu, stąd też jego gorliwość w prześladowaniu kościoła. Jego pierwsze hebrajskie imię to Saul, dopiero później pojawia się Paweł, być może jako konsekwencja częstej wówczas praktyki posiadania obok imienia rodowego, także imienia łacińskiego lub greckiego, choć możliwe też, że przyjął je na cześć nawrócenia prokonsula Sergiusza Pawła (13,4-12), od tej pory bowiem Łukasz nazywa go nie Saulem, ale Pawłem. Po rozproszeniu chrześcijan na skutek prześladowania w Jerozolimie, Saul udaje się do arcykapłana z prośbą o specjalne pozwolenie w celu uwięzienia chrześcijan, których mógłby spotkać w synagogach w Damaszku, a następnie sprowadzenie ich na sąd do Jerozolimy. Podczas tej podróży ok. 35 r. n.e. przeżywa nawrócenie w pobliżu Damaszku, kiedy to w oślepiającym blasku objawia mu się Jezus, zapowiadając Saulowi, że będzie jego apostołem wśród narodów (9,1-9; 22,6-16; 26,12-18). Pierwszym chrześcijaninem, jakiego spotkał Saul był Ananiasz, który najpierw się za nim modlił i najprawdopodobniej też ochrzcił (9,10-18). Faktycznym jednak opiekunem Pawła, czy też osobą, jaka wprowadziła go w grono apostolskie, wydaje się być Barnaba (9,26-30). Z tekstu Dziejów Apostolskich zdaje się wynikać jakby Paweł natychmiast po nawróceniu nauczał w Damaszku o Jezusie Chrystusie. 7

8 Jednak sam Paweł w Liście do Galacjan wyznaje, iż po nawróceniu udał się do Arabii (chodzi raczej o tereny na wschód lub południe od Damaszku, a nie o Półwysep Arabski) i dopiero potem wrócił do Damaszku (Gal 1,17), zaś do Jerozolimy powrócił dopiero po trzech latach (Gal 1,18). Można wnioskować, że Łukasz pomija okres pobytu w Arabii, przechodząc od razu do działalności misyjnej Pawła. Zestawienie obu fragmentów pozwala ponadto zrozumieć jak wielką budził grozę i jak wielkim przeciwnikiem był dla chrześcijan, skoro jeszcze po trzech latach nadal bano się go w Jerozolimie i potrzebował wstawiennictwa Barnaby wśród apostołów, że jest człowiekiem godnym zaufania. W końcu uczniowie przyjęli go, traktując na równi z innymi. Według relacji Łukasza dość szybko też został przeznaczony do służby, jaką wykonywał już do końca życia, mianowicie do ogłaszania ewangelii o Jezusie Chrystusie wśród pogan. Pierwsza podróż misyjna ap. Pawła (Dz.Ap ) Przebywając od dłuższego czasu w kościele w Antiochii Syryjskiej, on jak i Barnaba, zostali powołani z inicjatywy Ducha Świętego (13,1-3) do pracy misyjnej: A oni wysłani przez Ducha Świętego udali się do Seleucji, stamtąd zaś odpłynęli na Cypr (13,4). Tak rozpoczęła się pierwsza podróż misyjna apostoła Pawła ok. 45 r. n.e. Uczestników podróży było trzech, tj. Paweł, Barnaba i Jan Marek jako ich pomocnik. Barnaba podobnie jak i Paweł był człowiekiem zupełnie poświęconym sprawie ewangelii, jako lewita pochodzący z Cypru, swego czasu sprzedał rolę i uzyskane stąd pieniądze przekazał apostołom na rzecz potrzebujących w kościele (4,36-37). O Marku zaś wiadomo niewiele, z Listu Pawła do Kolosan wynika, że był siostrzeńcem Barnaby (Kol 4,10), być może dzięki jego inicjatywie zabrano go jako pomocnika. Z portu w Seleucji odpłynęli na Cypr oddalony ok. 100 km na zachód od wybrzeża Syrii. W starożytności na Cyprze znajdowały się złoża i kopalnie miedzi, a od 58 r. p.n.e. wyspa była miejscem rezydencji gubernatorów 8

9 rzymskich. Najpierw zatrzymali się w Salaminie na wschodzie wyspy, spotykając się z Żydami w ich synagogach, potem przeszli wyspę aż do miasta Pafos, siedziby administracji rzymskiej i miejsca silnego kultu bogini Afrodyty, czczonej w znajdującej się tu świątyni. Na wyspie nawrócił się prokonsul Sergiusz Paweł. Odpłynąwszy na północny-zachód dotarli po ok. 250 km do miejscowości Perge, niestety już bez Marka, który powrócił do Jerozolimy. Stamtąd udali się do Antiochii Pizydyjskiej, miasta o dużej liczbie Żydów, z którymi natychmiast doszło do spotkania. Byli to w dużej części potomkowie Żydów z Jerozolimy, którzy stworzyli tu kolonię dzięki Antiochowi III królowi Syrii, założycielowi miasta sprzed ok. dwu i pół wieku. Podczas dwóch nabożeństw szabatowych zebrała się ogromna liczba słuchających nauczania Pawła (pierwsze opisane w Dziejach Apostolskich kazanie Pawła), w większości najprawdopodobniej prozelitów tj. nawróconych na judaizm pogan. Ortodoksyjni Żydzi oburzeni obrotem sprawy, wyrzucili apostołów z miasta. Paweł widząc reakcje Żydów obwieszcza oficjalnie, że wprawdzie ewangelia miała być najpierw zwiastowana Żydom, ale skoro jej słuchać nie chcą, kieruje ją do pogan (13,46). Po opuszczeniu Antiochii Pizydyjskiej i przebyciu ok. 130 km, dotarli do Ikonium, jednak mimo sukcesów wśród pogan byli zmuszeni do opuszczenia miasta na skutek nieprzyjaznej postawy Żydów. Udali się do położonej niedaleko (ok. 30 km) Listry, kolonii rzymskiej, założonej w 6 r. p.n.e. przez cesarza Augusta. Na skutek uzdrowienia przez Pawła jednego z tubylców, uznano obu apostołów za bogów w ludzkiej postaci, Pawła jako głównego mówcę za Hermesa, Barnabę za Zeusa. Po jakimś czasie nadeszli jednak Żydzi z Ikonium i Antiochii podburzając tłum (Paweł cudem uchodzi z życiem podczas próby ukamienowania). Ostatnim punktem podróży było Derbe, w którym przebywali krótko. Efektem podróży było założenie kilku kościołów chrześcijańskich na terenie dzisiejszej Turcji (dawnej Azji Mniejszej). Apostołowie zdawali sobie 9

10 sprawę, że nowo powstałe kościoły będą potrzebowały odpowiedniej opieki i sposobu zarządzania, postanowili więc z Barnabą w drodze powrotnej odwiedzić założone wspólnoty i wprowadzić nowy porządek organizacyjny ustanawiając w każdym kościele zborze tzw. starszych. Z Perge jednakże nie wracali już na Cypr ale przypłynęli do Antiochii, skąd rozpoczęli podróż. Tzw. Sobór Jerozolimski 49 r. n.e. (15 rozdz.) Pierwsza podróż misyjna szybko wywołała konflikty pośród chrześcijan pochodzenia żydowskiego. Po powrocie do Antiochii Paweł i Barnaba opowiedzieli braciom o nawróceniu pogan, co wywołało żądania, by nowi bracia zostali poddani obrzędowi obrzezania i zobowiązani do przestrzegania przepisów Prawa Mojżeszowego. Sporu nie udało się rozwiązać, więc postanowiono zasięgnąć rady apostołów i starszych w Jerozolimie, niestety i tam doszło do podziału na zwolenników i przeciwników obowiązku zachowania Tory przez nowonawróconych pogan. Problem okazał się niezwykle ważny, 10

11 określał bowiem, czy i na jakich zasadach, poganie mogą zostać chrześcijanami. Wielu Żydów uważało, że droga do chrześcijaństwa wiedzie poprzez judaizm i wszystkie jego przepisy. Jedynym rozwiązaniem okazało się ogólne zgromadzenie apostolskie i całej rady starszych. Tym sposobem doszło do pierwszego tak znaczącego zgromadzenia, nazywanego potem soborem. Rozstrzygnięcie problemu nie dotyczyło tylko kilku kościołów powstałych na skutek działalności misyjnej, ale określało stosunek chrześcijan do świata pogańskiego, miało zdecydować czy kościół pozostanie w kręgach głównie żydowskich, czy też otworzy się bardziej dla pogan. Można powiedzieć, że od decyzji zgromadzenia zależała pomyślność rozwoju chrześcijaństwa. Łukasz nie wdaje się w złożoność dysput teologicznych, jakie musiały mieć wówczas miejsce, a miały na pewno, czytamy jedynie, że gdy to już długo rozpatrywano, wstał Piotr (...), a gdy umilkli, odezwał się Jakub... (15,7.13). Zarówno Piotr jak i Jakub zajęli identyczne stanowisko, jakie prezentowali Paweł i Barnaba, mianowicie jeśli chodzi o pogan przyjmujących Jezusa jako Chrystusa, nie należy zmuszać ich do poddawania się przepisom Prawa Mojżeszowego jak np. obrzezanie, itp. Ale dla wielu chrześcijańskich Żydów, mimo wiary w śmierć Jezusa i jej znaczenie zbawcze niezależnie od osobistej sprawiedliwości wierzącego, posłuszeństwo Prawu Mojżeszowemu było nie tylko warunkiem zbawienia i przebaczenia grzechów, ale nawet podstawą wiary. Dla Pawła i jego współpracowników wiele przepisów religijnych Tory miało znaczenie czasowe, tzn. przestały obowiązywać z chwilą śmierci Jezusa (obrzezanie, składanie ofiar, obmywania rytualne i inne czynności kultowe). Tego owi Żydzi nie dostrzegali, stąd ich usilne legalistyczne dążenia wobec pogan. W późniejszej tradycji nazywano ich judaizującymi. W końcu podczas zgromadzenia Jakub (nie apostoł, brat Jana, ten bowiem został wcześniej ścięty przez Heroda - 12,1-2), nazywany też bratem Pańskim, wysunął propozycję, którą wszyscy zaakceptowali, mianowicie postanowiono nakazać nowo nawróconym aby: 11

12 - wstrzymywali się od rzeczy splugawionych przez bałwany, tzn. aby odcięli się od wszelkiej formy bałwochwalstwa; rzeczy splugawionych przez owe bałwany mogło być wiele, szczególnie rozpowszechnioną praktyką było składanie bóstwom przeróżnych ofiar, m.in. poświęcanie mięsa zwierząt ofiarnych, które potem kupowano i spożywano w domach; przyjęte rozporządzenie dotykało bardzo powszechnej wówczas praktyki, która łączyła wielu ludzi z obcymi i bałwochwalczymi z punktu widzenia Starego Testamentu kultami i praktykami; - wstrzymywali się od nierządu społeczeństwo pogańskie owych czasów wyznawało inne systemy moralne i inne zasady życia seksualnego niż judaizm, zgoła odmiennie postrzegano płciowość, preferencje seksualne, homoseksualizm, itp. Ponadto szeroko rozpowszechniony był seks i prostytucja sakralna jako z natury swej święty i społecznie pożądany. Słowo nierząd jest tłumaczeniem greckiego pojęcia pornh. ( porne ) będącego raczej pojęciem zbiorczym, oznaczającym wszelką rozwiązłość seksualną; - wstrzymywanie się od tego co zadławione i od krwi : krew już w Starym Testamencie była uważana za świętość, dzięki niej dokonywano przebłagania za grzechy, była nośnikiem życia, dlatego nie mogła być spożywana przez Żydów; to co zadławione lub dosł. uduszone chodzi najprawdopodobniej o pokarmy i zwierzęta, które nie zostały zabite i przygotowane w odpowiedni rytualnie sposób (nie upuszczono z nich najpierw krwi). Rozporządzenia (15,19-20) apostolskie kończy Jakub słowami: Mojżesz bowiem od dawien dawna ma po miastach takich, którzy go opowiadają, gdyż czyta się go w synagogach w każdy sabat (15,21). Może to sugerować, że pozostałe drobne sprawy nowo nawróceni sami ocenią, słuchając i czytając Prawo Mojżeszowe podczas nabożeństw szabatowych. Tak zredagowane postanowienie wysłano do chrześcijan w Antiochii, Syrii i Cylicji. 12

13 Druga podróż misyjna (Dz.Ap. 15,36-18,22) Tym razem uczestników wyprawy jest najpierw dwóch, potem aż czterech. Początkowo Barnaba miał zamiar zabrać ponownie Jana Marka, ale nie zgodził się ap. Paweł, był to zresztą powód poważniejszego konfliktu między nimi. Ostatecznie Barnaba odpłynął z Markiem na Cypr, Paweł natomiast wziął jako towarzysza Sylasa nauczyciela i proroka w kościele jerozolimskim i antiocheńskim. Trasa podróży misyjnej wiodła poprzez Azję Mniejszą aż do Grecji. Rozpoczęto jak za pierwszym razem, w Antiochii Syryjskiej, tyle że drogą lądową przez Tars, stamtąd słynną Bramą Cylicyjską stanowiącą jedyną przełęcz między Cylicją a Syrią, doszli do Derbe, Listry i Ikonium. W Listrze przyłączył się do nich młodzieniec Tymoteusz, syn Żydówki i ojca Greka. Paweł chcąc uniknąć zatargów z ortodoksyjnymi Żydami, postanowił obrzezać Tymoteusza, jak się potem okaże, Tymoteusz zostanie wieloletnim współpracownikiem Pawła. Kierując się na zachód doszli do Troady, gdzie po raz pierwszy Łukasz opisując podróż misjonarzy używa czasownika w 2os.lm., i posługuje się zaimkiem os. my, co wskazuje niedwuznacznie, że gdzieś w okolicach Troady Łukasz dołączył do grupy misjonarzy. W ten sposób zespół liczył sobie cztery osoby. Na drodze od Tarsu do Troady nie zakładano raczej nowych kościołów, ale odwiedzano założone wcześniej. Wyjątkiem jest być może Troada, w której mógł się nawrócić Łukasz. Na skutek objawienia przepływają do Neapolis (dzisiejsza Kavalla), północno-zachodniego wybrzeża Grecji. Obszar Macedonii, do którego w ten sposób dotarli, stanowił ojczyznę Aleksandra Wielkiego, a za czasów Pawła był podzielony na cztery okręgi. Przodującym miastem okręgu macedońskiego była wg Łukasza Filippia stanowiące jednocześnie kolonię rzymską. Nazwa pochodziła od Filipa Macedońskiego, zdobywcy miasta w IV w. p.n.e. W okolicach miasta w 42 r. p.n.e. rozegrała się bitwa między Augustem i Antoniuszem a Brutusem i Kasjuszem. Z Filippi pochodziła pierwsza chrześcijanka z Europy w osobie Lidii, wcześniejszej zwolenniczki judaizmu. W mieście ap. Paweł został z 13

14 przyjaciółmi wbrew prawu wychłostany przez Rzymian i wrzucony do więzienia. Do Filipian też napisał Paweł swój późniejszy list, a z kościołem jaki tu powstał, łączyły go szczególne więzy. Stąd poprzez Amfipolis i Apollonię wędrowali Traktem Egnacjańskim (wielkim szlakiem handlowym i wojskowym) do Tesaloniki. W Filippi znajdował się najważniejszy port Macedonii, cesarz August uczynił miasto wolnym, otrzymując autonomię w sprawach wewnętrznych. Mimo sukcesów misyjnych apostołowie musieli opuścić miasto z powodu niechęci Żydów i udać się do Berei, gdzie środowisko okazało się bardziej przychylne. Dalszy etap podróży przebiegał przez Achaję, której stolicą był Korynt, chociaż Ateny nadal stanowiły główny ośrodek kulturalny. Po przybyciu do Aten Paweł nie mógł się nadziwić obecnemu w nim bałwochwalstwu, a jego spotkania z Żydami zeszły zupełnie na plan dalszy, natomiast punkt ciężkości padł na jego doświadczenia z kulturą grecką. Jak wspomniano wcześniej, tradycja grecka nie była mu obca, przeciwnie znać ją musiał dość dobrze, co pozwoliło mu na nawiązanie dyskusji z ciekawymi świata i ostatnich nowin Ateńczykami (17,21). Ateny przeżywały swój złoty wiek w V w. p.n.e., kiedy intensywnie rozwijały się tu filozofia, sztuka i literatura. Od 146 r. p.n.e. Ateny stanowiły wolne miasto pod protektoratem Rzymu. Tu znajdował się Akropol, wzgórze z licznymi świątyniami, m.in. świątynia Nike, Erechtejon, Partenon. Idąc w kierunku północnym od Akropolu, dochodziło się do Agory czyli placu, na którym odbywały się transakcje handlowe jak i publiczne dysputy na tematy filozoficzne. Na zachodniej stronie od Akropolu znajdowało się Wzgórze Marsowe, zwane Areopagiem. Tu zbierał się miejski sąd w celu rozwiązania, czy to spraw ważkich dla miasta, czy też w ogóle problemów religijnospołecznych. Apostoł Paweł został tam zaprowadzony przez swoich rozmówców w celu lepszego zapoznania się z nową, głoszoną przezeń nauką. Wśród słuchaczy byli zarówno stoicy jak i epikurejczycy, choć można przypuszczać, że pojawili się tam przedstawiciele innych kierunków filozofii. 14

15 Ap. Paweł nawiązał do religii Ateńczyków poprzez odwołanie się do tzw. nieznanych bóstw, czczonych powszechnie, by zapewnić sobie łaskawość wszelkich, nawet nieznanych im bogów. Św. Paweł wykorzystywał wszelkie okazje by stworzyć płaszczyznę porozumienia z odbiorcami ewangelii, nie tylko przez powiązania religijne (w/w ołtarz dla nieznanego boga 17,23), ale i filozoficzne (Aratus z Cylicji i jego Fenomena, Kleantes i jego Hymn do Zeusa,17,28-29). Takiego uznania, jakie okazali mu Ateńczycy, Paweł chyba się nie spodziewał. Niestety jednak treść jego publicznej przemowy nie trafiła do Ateńczyków, szczególnie w momencie, gdy poruszył problem zmartwychwstania, który w tradycji filozoficznej ówczesnej Grecji wydawał się po prostu absurdalny. Dla większości Greków ciało reprezentowało materię, materia (przynajmniej w nurcie idealistycznym, platońskim jednak szeroko rozpowszechnionym) nie mogła należeć do świata idealnego-boskiego, była jego przeciwieństwem, idealny i czysty duch-dusza zostały złączone z materią ale jest to tylko faza przejściowa, ciało nie może pozostawać w ciągłym związku z duszą, stąd idea zmartwychwstania ciała była dla Greków bezsensowna. Z drugiej strony filozofie materialistyczne, także popularne wśród Greków, nie przyjmowały idei zmartwychwstania. Był to krótko mówiąc punkt, poza który zwiastowanie Pawła nie było w stanie się przebić, jak zaświadcza św. Łukasz a gdy usłyszeli o zmartwychwstaniu, jedni naśmiewali się, drudzy mówili: O tym będziemy cię słuchali innym razem. I tak Paweł wyszedł spośród nich (17,32). Kolejnym punktem podróży okazał się Korynt, położony ok. 65 km. na zachód od Aten. Stanowił on stolicę rzymskiej prowincji Achai, uczynionej przez Juliusza Cezara w 46 p.n.e. kolonią rzymską. Miasto znajdowało się ok. 5 km na południowy zachód od dzisiejszego centrum miasta. Korynt był połączony z dwoma portami: z Lechaeum w kierunku Italii i z Kenchrami w kierunku Azji. Było to miasto handlowe, aczkolwiek nie cieszyło się dobrą 15

16 sławą. Wraz z możliwością zakosztowania luksusu, oferowało wszelkie formy uciech cielesnych, z prostytucją sakralną włącznie. Mimo tego, Korynt należał do najpiękniejszych miast greckich, znajdowała się tam również świątynia Apollona i Afrodyty, siedzibę miał tu również prokonsul rzymski. Dużą część ludności miasta stanowili niewolnicy, zaś osób posiadających prawa obywatelskie/miejskie było stosunkowo niewiele. W czasie gdy Paweł przebywał w Koryncie (ponad półtora roku), cesarz Klaudiusz wypędził z Rzymu Żydów, którzy, jak powiada historyk rzymski Swetoniusz: bezustannie wichrzyli podżegani przez jakiegoś Chrestosa 3. Ów Chrestos może nawet odnosić się do osoby Chrystusa w formie zniekształconej ( Chrestos zamiast Christos tj. Chrystus). Wypędzenie z Rzymu miało miejsce ok r. n.e. Z tego powodu znaleźli się tam późniejsi bliscy współpracownicy Pawła Pryscylla i Akwila, zmuszeni do opuszczenia miasta. Pracowali razem szyjąc namioty. Mimo trudności ze strony Żydów, zdaje się, że Paweł opuścił Korynt z naturalnych przyczyn, dalszy pobyt misyjny nie był już potrzebny. W efekcie wyruszył w drogę powrotną poprzez Efez i Cezareę aż do Antiochii Syryjskiej, drogę liczącą ok km. 3 Swetoniusz, Żywoty cezarów, s

17 Trzecia podróż misyjna (Dz.Ap. 18,23-21,17) Celem podróży było odwiedzenie dawniej założonych przez ap. Pawła kościołów, tak jak czynił to w drugiej podróży. Dzieje Apostolskie koncentrują się na wydarzeniach, jakie rozegrały się głównie w Efezie, pozostałe traktuje dość ogólnikowo. Wyruszając z Antiochii Syryjskiej Paweł przechodzi Azję Mniejszą i dociera aż do Efezu, tam spotyka tzw. uczniów", jak nazywano początkowo chrześcijan 4. Owi uczniowie, wprawdzie nawróceni na chrześcijaństwo, jednak nie wiedzieli nawet o istnieniu Ducha Świętego. Sytuację zmienia oczywiście ap. Paweł, modląc się o zesłanie Ducha dla całej grupy. W Efezie przebywał też niejaki Apollos, nie znający pełnej nauki o Chrystusie, co z kolei starali się wyjaśnić mu chrześcijanie Pryscylla i Akwila. Oba epizody dają nam ciekawy obraz ówczesnego chrześcijaństwa, które w początkowej fazie rozwoju nie było jeszcze zintegrowane ani nie posiadało rozbudowanej i oczywistej dla wszystkich chrześcijan doktryny. Zdarzało się i tak, że przynależność do kościoła nie oznaczała uznania jednoznacznych i odgórnie ustalonych procedur. Rodzący się kościół był ruchem dynamicznym, powstającym w bardzo zróżnicowanym środowisku kulturowym i religijnym. Pobyt w Efezie trwał długo - ponad dwa lata, apostoł nauczał tu w szkole Tyranosa, dzięki czemu wiele osób mogło zapoznać się z jego nauką, ewangelię przyjmowali Żydzi, Grecy, ludzie różnych zawodów, nawet czarnoksiężnicy, którzy na znak rezygnacji z dawnych kultów palili publicznie magiczne księgi. Największy problem wywołała jednak sprawa kultu Artemidy. Miasto w czasach apostolskich stanowiło potężny ośrodek jej kultu, a mowy misyjne Pawła nt. jedyności Boga musiały wywołać spore zamieszanie. Możemy przypuszczać, że niektórzy słuchacze najprawdopodobniej zaczęli traktować swe praktyki jako bałwochwalstwo sprzeczne z nową religią, religią która nie 4 Wyznawcy Jezusa z Nazaretu nazywali siebie początkowo uczniami, określenie chrześcijanin wprowadzili niechrześcijanie (patrz Dz.Ap. 11,26). 17

18 wymagała czci dla wyobrażeń bóstwa. W zgodzie z tym pozostaje sprzeciw złotników i rzemieślników utrzymujących się z wyrobu figurek Artemidy (19,23-40). Sprawa była jednak nieco poważniejsza, bowiem w Efezie znajdował się posąg Artemidy uznawany za dar niebios zesłany od bogów, co więcej, świątynia uchodziła za jeden z cudów świata. Wystąpienia Pawła potraktowano jako atak na największe świętości 5. Ap. Paweł opuszcza Efez, i wprawdzie nie czytamy bezpośrednio o pobycie apostoła w Koryncie podczas trzeciej podróży, to możemy przypuszczać, że chcąc zrealizować plan odwiedzenia Achai (Dz.Ap. 19,21;20,2-3) odwiedził założone tam i w okolicach kościoły. Drogę powrotną miał przebyć morzem aż do Syrii, jednak z powodu planu pojmania Pawła przez Żydów, postanowił udać się poprzez Macedonię. W ten sposób przez Filippię, Troadę, Assos, Mitylene, Milet, wyspę Kos i Rodos odpłynął z Patary do Tyru, a dalej do Ptolemaidy, Cezarei i ostatecznie do Jerozolimy. Spiesząc na święto Pięćdziesiątnicy, ominął Efez organizując tylko pożegnawcze spotkanie w Milecie z radą starszych kościoła efeskiego. Podróże Pawła naznaczone były nie tylko kazaniami, ale także mocą Ducha Świętego, wielokrotnie Łukasz wspomina o uzdrowieniach i cudach jakie działy się na skutek działalności Pawła. Najbardziej spektakularnym (aczkolwiek opisanym przez Łukasza bardzo skrótowo) doświadczeniem pozostaje wskrzeszenie z martwych młodzieńca w Troadzie, który słuchając mowy ap. Pawła, nieszczęśliwie spadł z okna i umarł (20,7-12). Jest to jeden z dwóch przypadków wzbudzenia z martwych opisanych w Dziejach Apostolskich (pierwszym było wskrzeszenie chrześcijanki Tabity przez apostoła Piotra 9,36-43). 5 Dz.Ap. 19,34 sprawozdają, że dowiedziawszy się o żydowskim pochodzeniu Pawła, Efezjanie podnieśli wielki krzyk: Wielka jest Artemida Efeska!. Pozwala to przypuszczać, że taki kult w oczach Żyda uchodził po prostu za bałwochwalstwo. Wspomniany okrzyk należy chyba traktować jako próbę obrony przed zagrożeniem ze strony ewangelii. Niezależnie od tego, wielu Efezjan zebrało się nawet nie wiedząc o co dokładnie chodzi, krzyczeli na cześć bogini uniesieni poruszeniem tłumu. 18

19 Efektem podróży Pawła było założenie wielu kościołów chrześcijańskich już w połowie I w. n.e. na terenie dzisiejszej Turcji i Grecji. Do dziś obecne tam kościoły chrześcijańskie poczytują sobie za szczególne wyróżnienie historyczne związki z osobą pierwszego misjonarza Europy i w ogóle pogan. Pojmanie Pawła i podróż do Rzymu (21,27-28 rozdz.) Jeszcze podczas trzeciej podróży jeden z proroków chrześcijańskich zapowiedział Pawłowi, że zostanie pojmany w Jerozolimie (21,10-14). Nie zmienił on jednak swych planów dot. odwiedzin świętego miasta. Dość szybko Żydzi ortodoksyjni wywołali zamieszki i postanowili zabić ap. Pawła. Uratowała go jedynie ingerencja wojsk rzymskich i uwięzienie w twierdzy Antonia, przeznaczonej dla żołnierzy rzymskich. Dążenia i naciski Żydów były jednak na tyle skuteczne, że został on stamtąd potajemnie przewieziony do Cezarei, gdzie spędził ok. dwa lata (ok r. n.e.). Przyczyną tak długiego pobytu w więzieniu była wg Łukasza chęć okazania Żydom przychylności przez namiestnika/prokuratora Antoniusza Feliksa. Po odejściu Feliksa, Paweł 19

20 obawiając się wydania w ręce Żydów przez Porcjusza Festusa, odwołał się w swej sprawie do cesarza w Rzymie. Uzyskana zgoda na udanie się przed trybunał cesarski legła u podstaw jego podróży do Rzymu (25,12; 26,32), ostatniej podróży opisanej przez Łukasza. Przed wyjazdem do Rzymu Paweł miał jeszcze okazję wystąpić przed królem Agryppą 6, którego zachęcał do wiary w Jezusa z Nazaretu i proroków Starego Testamentu (26 rozdz.). Ryzyko nawracania Agryppy wydawało się dość duże, mógł przecież narazić się lub co najmniej nie spodobać Agryppie, od którego decyzji w dużym stopniu był zależny. Ale wydaje się, że dla ap. Pawła osobiste życie i bezpieczeństwo nie odgrywały istotnej roli w podjętej misji głoszenia dobrej nowiny: jeśli nadarzyła się okazja do zwiastowania ewangelii, to nawet jeśli groziło to poważnymi konsekwencjami, Paweł zrobił wszystko by okazję wykorzystać. Około 60 roku (ewent. 61) pod specjalnym nadzorem wraz z innymi więźniami, drogą morską dotarł do Sydonu, dalej omijając Cypr do Miry (w południowej część Azji Mniejszej), następnie opływając Kretę dostał się po burzliwych doświadczeniach (burza na morzu, rozbicie statku: 27 rozdz.) na Maltę. Spędziwszy na wyspie trzy miesiące wszyscy odpłynęli do Rzymu (przez Syrakuzy, Regium i Puteoli). Pobyt w Rzymie był oczywiście nadzorowany przez żołnierzy, Paweł miał osobistego żołnierza-strażnika (28,16). Mimo to, mógł żyć względnie swobodnie: pozostał przez całe dwa lata w wynajętym przez siebie mieszkaniu i przyjmował wszystkich, którzy do niego przychodzili, głosząc Królestwo Boże... (28,30-31). Niestety Łukasz nie opisuje rozprawy sądowej przed trybunałem cesarskim ani jej wyniku, nie wiadomo nic na temat dalszych wydarzeń w Rzymie, możemy o nich wnioskować pośrednio na podstawie listów apostoła. Nie wiemy też dlaczego tekst Dziejów Apostolskich 6 Marek Juliusz Agryppa II, syn Heroda Agryppy, nie był królem, lecz popularnie nadawano mu ten tytuł. Miał wielkie dobra w Syrii i Galilei. Jako zarządca dóbr świątynnych miał również obowiązek wyznaczania arcykapłana; zajmował się wszystkimi sprawami religijnymi. Wychował się w Rzymie na dworze cesarskim, toteż był zaprzyjaźniony z cesarzem Klaudiuszem, ale jako że miał dość słaby charakter, nie odgrywał żadnej roli politycznej. Oskarżany o kazirodcze życie ze swą siostrą Berenike. D.P.Crivellaro, Dzieje Apostolskie, Listy i Apokalipsa, s

21 kończy akurat w taki sposób, wyraźnie brakuje w nim dopełnienia, tak ważnego dla historii i działalności Pawła. Historia Apostoła Narodów jest historią niedokończoną w Nowym Testamencie. Listy św. Pawła i jego nauczanie Na podstawie listów Pawła (szczególnie 1-2 List do Tymoteusza i List do Tytusa) możemy wnioskować o dalszych jego losach. Wszystko wskazywałoby na to, że po dwuletnim pierwszym uwięzieniu w Rzymie, został uniewinniony, zwolniony i poświęcił się dalszej pracy misyjnej na Krecie, w Azji Mniejszej, Macedonii, Grecji, być może też w Hiszpanii. Dopiero później byłby ponownie uwięziony w Rzymie i stracony 7. Jako rok śmierci Pawła podaje się najczęściej 67 n.e. Według wczesnej tradycji chrześcijańskiej został ścięty w Rzymie, lub że zginął w Rzymie wraz z apostołem Piotrem. Być może lepiej byłoby uznać, iż kwestia okoliczności śmierci apostoła odtwarzana na podstawie Nowego Testamentu pozostaje nieznana. O szczegóły nt. temat zadbała dopiero późniejsza tradycja, w dużej mierze apokryficzna. 7 Czasami, choć rzadko, sugeruje się czy Paweł nie został skazany na śmierć zaraz po pierwszym uwięzieniu. 21

22 Pozostawione listy św. Pawła stanowią tzw. Corpus Paulinum, na który składa się tradycyjnie 14 następujących listów 8 : 1. 1 List do Tesaloniczan (druga podróż misyjna, Korynt, 51 r.) 2. 2 List do Tesaloniczan (druga podróż misyjna, Korynt, 51 r.) Cztery tzw. Listy Wielkie: 3. 1 List do Koryntian (trzecia podróż misyjna, Efez 57 r.) 4. 2 List do Koryntian (trzecia podróż, Macedonia, 57 r.) 5. List do Galacjan (trzecia podróż, Korynt, r.) 6. List do Rzymian (trzecia podróż, Korynt, 58 r.) Pozostałe listy: 7. List do Efezjan (pierwsze uwięzienie Pawła, r.) 8. List do Kolosan (pierwsze uwięzienie Pawła, r.) 9. List do Filipian (pierwsze uwięzienie Pawła, r.) 10. List do Filemona (pierwsze uwięzienie Pawła, r.) 11. List do Hebrajczyków (tradycyjnie przypisywany Pawłowi, pierwsze uwięzienie, 63 r.) List do Tymoteusza (być może 65 r.) 13. List do Tytusa (być może 65 r.) List do Tymoteusza (drugie uwięzienie, ok. 66 r.). Całokształt nauczania Pawła jakie możemy odtworzyć na podstawie jego tekstów, chociaż nie sprawia wielkich trudności, stanowi zadanie złożone i kompleksowe, Paweł bowiem porusza wiele zagadnień, często już zakorzenionych w rozbudowanej tradycji judaizmu. Przeznaczenie niniejszego opracowania nie pozwala na szczegółowe analizy nauczania ap. Pawła, jednak należy zwrócić uwagę na kilka ważniejszych elementów. 8 W ostatnich latach pojawiło się wiele opinii na temat czasu powstania poszczególnych listów ap. Pawła, jak też autorstwa. Powyższy wykaz opiera się na podejściu tradycyjnym, upatrującym w osobie apostoła Pawła autora 14 w/w listów. Uogólniając, można powiedzieć, że współczesna krytyka biblijna zanegowała autorstwo większości listów uznając Pawła za autora tylko tzw. Czterech Listów Wielkich. 22

23 Będąc Żydem wychowanym w judaizmie biblijnym i rabinicznym, a jednocześnie ogólnie obeznanym z kulturą grecką, swobodnie poruszał się w zagadnieniach filozoficzno-teologicznych związanych z tymi tradycjami. Analiza listów Pawła i kazań opisanych w Dziejach Apostolskich ukazuje to bardzo wyraźnie. Apostoł posługuje się często metodami interpretacji tekstu Starego Testamentu wypracowanymi przez ówczesnych rabinów. Ale podstawowym źródłem nauczania Pawła, obok Starego Testamentu, pozostaje Jezus Chrystus. Nie znajdziemy takiego tekstu Pawła, w którym imię Jezusa zostałoby pominięte, więcej, w każdym z rozdziałów swoich listów powołuje się na jego osobę. W Liście do Koryntian napisze nawet: Albowiem uznałem za właściwe nic innego nie umieć między wami, jak tylko Jezusa Chrystusa i to ukrzyżowanego (...) aby wiara wasza nie opierała się na mądrości ludzkiej, lecz na mocy Bożej (2,2.5). Takie wyznanie złożone przed kościołem w Koryncie ma znaczenie szczególne, bowiem jak ukazuje to tekst Dziejów Apostolskich (17-18 r.), Paweł dotarł do Koryntian podczas drugiej podróży misyjnej i tam założył kościół po pobycie w Atenach, gdzie nauczał na Areopagu Greków. Chcąc wówczas przekonać słuchaczy (filozofów greckich) do ewangelii, próbował wykazać poprzez akcentowanie podobieństw między ewangelią o Jezusie z Nazaretu a kulturą grecką, że głoszona przez niego nowa nauka jest w pełni wartościowa i godna przyjęcia. Efekt misyjny okazał się jednak bardzo słaby. Doświadczenie w Atenach nauczyło Pawła, że ewangelia nie stanie się bardziej atrakcyjna ani zrozumiała, jeśli wplecie się ją w nauki filozoficzne lub otoczy pięknymi słowami. Paweł został wyśmiany przez Ateńczyków i przychodząc do Koryntian, jak to później wyznaje we wspomnianym liście, nie chciał popełnić podobnego błędu. Najbardziej skrótowo, a zarazem niezwykle treściwie, przedstawił Paweł naukę o Chrystusie w tzw. hymnach chrystologicznych. Najprawdopodobniej znali je wszyscy ówcześni chrześcijanie, być może śpiewano je podczas wspólnych nabożeństw, mogły one stanowić także formułę wyznania wiary. 23

24 Uważa się, że są to najstarsze lub jedne z najstarszych świadectw wiary pierwszego kościoła, wyrażające sposób w jaki chrześcijanie rozumieli i postrzegali osobę i czyny Jezusa Chrystusa. W tekstach nowotestamentowych znajdujemy kilka hymnów, przy czym większość z nich została spisana właśnie przez św. Pawła: Kol. 1,15-20; 1Tym. 3,16; Fil.2,6-11; Efez. 2,14-17 (hymny chrystologiczne znajdują się też w listach apostoła Piotra i w Prologu Ewangelii Jana). Na szczególną uwagę zasługuje hymn z Listu do Filipian, który ukazuje zbawienie dokonane przez Jezusa a także jego władzę i autorytet: Który chociaż był w postaci Bożej, nie upierał się zachłannie przy tym aby być równym Bogu, lecz wyparł się samego siebie, przyjął postać sługi, i stał się podobny ludziom, a okazawszy się z postawy człowiekiem, uniżył samego siebie i był posłuszny aż do śmierci i to do śmierci krzyżowej. Dlatego też Bóg wielce go wywyższył i obdarzył go imieniem, które jest ponad wszelkie imię, aby na imię Jezusa zginało się wszelkie kolano na niebie i na ziemi i pod ziemią i aby wszelki język wyznawał, że Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga Ojca (Fil. 2,6-11). Widzimy tu wyraźnie boskie pochodzenie i boską naturę Jezusa a także jego zbawienie. Chrystus będąc równym Bogu, wyrzeka się swej chwały i staje się człowiekiem umierając na krzyżu, w efekcie zostaje wywyższony i obdarzony ponownie czcią, jaką posiadał przed inkarnacją. Znamienne, że hymn ukazuje poniżenie Chrystusa aż do śmierci, a następnie wywyższenie do chwały, zupełnie odwrotnie niż w przypadku Szatana, który wywyższając się i pragnąc równości z Bogiem, zostaje wypędzony z nieba, strącony na ziemię i ostatecznie 24

25 pokonany. Dla Pawła Chrystus jest Panem Kyriosem, co w ustach Żyda wychowanego na Starym Testamencie, oznaczało przypisanie mu boskiego autorytetu. Nieco później, kiedy rozwinął się boski kult cesarza, chrześcijanie woleli raczej ponieść śmierć niż wyznać, że cesarz jest Panem. Dla nich Panem mógł być tylko Chrystus. Jako Syn Boży jest źródłem wszelkiego stworzenia (Kol.1,15-17), stworzył świat (Hebr.1,6.10) i podtrzymuje wszystko swą mocą (Hebr.1.3), był obecny w historii dawnego Izraela, towarzyszył im podczas wędrówki po pustyni (1 Kor.10,4). To na niego czekał lud Izraela, i jego czcił przez wszystkie wieki. Paweł też na tle wszystkich autorów Nowego Testamentu ukazuje znaczenie i rolę Prawa Mojżeszowego. Postawa jaką Paweł zajmował, wynikała z wiary w Chrystusa i jego zbawienia, co prowadziło do ostrych starć z ortodoksyjnymi Żydami. Można powiedzieć, że Prawo nie zostało nadane i ogłoszone ludziom, by umożliwić im osiągnięcie sprawiedliwości i doskonałości (a taki sposób rozumowania był w dużym stopniu charakterystyczny dla ówczesnych Żydów). Prawo nie posiadało żadnej mocy, aby wnieść człowieka na wyższy poziom duchowy czy moralny. Zdaniem Pawła Prawo mogło jedynie uświadomić człowiekowi jego grzeszność (Rzym.7,7) a tym samym, co wydaje się paradoksalne, mogło jedynie postawić człowieka w sytuacji potępienia i poczucia winy (Rzym.7,9-10; Gal.3,10-11). W Liście do Rzymian jak i Liście do Galacjan ap. Paweł rozpatruje rolę Prawa bardzo wnikliwie, są to także jedyne listy, w których można znaleźć tak wyczerpujące dociekania na ten temat. Prawo miało człowiekowi uświadomić jego grzeszność i doprowadzić do postawienia sobie pytania: Kto może mnie zbawić jeśli Prawo nie jest w stanie tego dokonać? Dla Pawła odpowiedzią jest wyłącznie Chrystus umierający na krzyżu i jego sprawiedliwość przypisana tym, którzy w niego wierzą: Tak więc zakon (Prawo u.m.) był naszym przewodnikiem do Chrystusa, abyśmy z wiary zostali usprawiedliwieni (Gal.3,24). Dzięki śmierci Jezusa, wina człowieka wynikająca z przestąpienia przykazań Prawa zostaje anulowana, człowiek staje 25

26 się niewinny i sprawiedliwy w oczach Boga na podstawie ofiary Jezusa. Paweł dostrzega w Chrystusie wypełnienie ofiar starotestamentowych (Rzym.3,25; Hebr.8-10). Krótko mówiąc, przez wiarę w Jezusa wierzący mógł być oczyszczony z grzechów, przyjąć sprawiedliwość i świętość Jezusa i w ten sposób zostać uznanym przez Boga za usprawiedliwionego. W ten sposób zbawienie zostało całkowicie wyłączone z obszaru działań człowieka jest wyłącznie aktem boskim, jedynie aktem jego łaski. Człowiek może to zbawienie jedynie przyjąć wiarą. Droga do zbawienia to droga wiary w śmierć i zmartwychwstanie Jezusa. Nawrócenie i wiara w Jezusa miała też ścisły związek z praktycznym życiem, wiązała się z przemianą serca i postępowania. Każdy wierzący zawierał swoiste przymierze z Bogiem, którego wyrazem był chrzest. Symbolika chrztu, podczas którego wierzących zanurzano w wodzie, oznaczała pogrzebanie starego człowieka i powstanie do nowego życia (Kol.2,12). Zanurzenie oznaczało symboliczne obmycie z grzechów. Wierzącego obowiązywała nowa moralność, której źródłem był Jezus i jego nauka. Od tej pory (przynajmniej formalnie) wierzący stawał się uczniem Pana. Wielokrotnie Paweł nawoływał odbiorców swych listów do zmiany czynów i serca. Co charakterystyczne, jego listy przeważnie składają się z dwóch części: pierwszej teologicznej i drugiej parenetycznej, pouczającej jak żyć jako chrześcijanin. Źródłem takich pouczeń był Jezus i jego przykazania. W ogóle cała etyka Nowego Testamentu jest zdominowana życiem Jezusa i oczekiwaniem jego powtórnego przyjścia na sąd ostateczny. Nastroje paruzyjne (paruzja jako ponowne przyjście Chrystusa) chrześcijan łączyły się z oczekiwaniem bliskiego końca świata, a to z kolei miało niebagatelny wpływ na etos chrześcijański i rygorystyczną, surową moralność. Kiedy z upływem czasu stawało się coraz bardziej jasne, że Chrystus nie powróci za ich życia, apostołowie musieli rozwiązywać w swych listach i te problemy. 26

27 Listy Pawła podejmują wiele zagadnień wynikających z potrzeby chwili w jakiej znalazł się dany kościół, nie sposób opisywać je dokładnie. Mogły to być np. problemy między Żydami i poganami przyjmującymi ewangelię, stosunek pogan do dawnych praktyk religijnych, kwestie organizacyjne, porządek nabożeństw, sprawy rodzinne, herezje, stosunek do ofiar Starego Testamentu, itp. Pawłowi zawdzięczamy przede wszystkim nakreślenie relacji między osobą Jezusa z Nazaretu a Starym Testamentem, funkcję Prawa Mojżeszowego i plan zbawienia. Teksty św. Pawła stanowią część zasadniczą Nowego Testamentu, bez nich zrozumienie życia i wiary pierwszych chrześcijan byłoby niemożliwe. Chrześcijaństwo pod koniec pierwszego wieku Kościół pod koniec I w. n.e. znalazł się w sytuacji zgoła odmiennej niż w początku I w. Otocznie polityczne, stosunki z Rzymianami, rozwój chrześcijaństwa, potrzeby wewnątrz poszczególnych wspólnot, zmusiły wierzących do podjęcia nowych wyzwań i ponownej interpretacji nauki Jezusa a nawet jego śmierci. Wspomnieliśmy wcześniej o wierze w szybkie nadejście Dnia Pańskiego (paruzji), w którym odbędzie się sąd nad światem, zniszczenie zła i wybawienie sprawiedliwych, wielu chrześcijan żywiło silne przekonanie, że stanie się to jeszcze za ich życia. Niestety kościół się rozrastał, świat zmieniał ale Chrystus nie przychodził. Problemem tym zajmował się już apostoł Paweł w 1 i 2 Liście do Tesaloniczan, zachęcając do wytrwałości w wierze i ciągłej gotowości na powrót Pana Jezusa. W końcowych latach życia ap. Paweł zwracał też szczególną uwagę na konieczność nowej wewnętrznej organizacji kościołów, która mogłaby uporać się z napływem nowych wiernych. W drugiej połowie I w. n.e. były to już liczne wspólnoty, mocno zróżnicowane wewnętrznie. Chrześcijanami stawali się najróżniejsi ludzie, nierzadko pochodzący ze środowisk, gdzie panowały zwyczaje i poglądy zupełnie inne niż 27