Ks. dr hab. Maciej Bała, prof. UKSW Warszawa, Recenzja pracy doktorskiej mgr Sylwii Kłosowicz

Transkrypt

1 UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO W WARSZAWIE KATEDRA FILOZOFII BOGA I RELIGII INSTYTUT FILOZOFII WYDZIAŁ FILOZOFII CHRZEŚCIJAŃSKIEJ Ks. dr hab. Maciej Bała, prof. UKSW Warszawa, Recenzja pracy doktorskiej mgr Sylwii Kłosowicz pt. Wierność wydarzeniu jako warunek dobroci działania podmiotu według Alaina Badiou Magister Sylwia Kłosowicz jako cel swoje pracy postawiła analizę myśli francuskiego filozofa Alaina Badiou. Już sam wybór filozofa zasługuje na pewne uznanie, ponieważ na gruncie polski, co ukazuje chociażby bibliografia rozprawy, jest niewiele publikacji prezentujących filozofię francuskiego myśliciela. Praca nie pretenduje jednak do przedstawienia całości myśli Badiou, lecz koncertuje się na jednym, bardzo konkretnym zagadnieniu, a mianowicie na rekonstrukcji koncepcji etyki, którą można sprowadzić do sformułowania zawartego w tytule rozprawy: wierność wydarzeniu jest warunkiem działania podmiotu. Cele badawcze autorka jasno sformułowała we wstępie: głównym celem rozprawy jest ukazanie sposobu rozumienia przez A. Badiou wierności wydarzeniu, w kontekście przydatności tego pojęcia do formułowania norm etycznych. Innymi słowy, chodzi o zbadanie, co stoi u podstaw zaleceń moralnych, według których, zdaniem omawianego filozofa, powinni kierować się ludzie (s. 4). Jej zdaniem bardzo często myśl francuskiego autora jest rozumiana bardzo powierzchownie, przez co zacierane jest specyficzne novum obecne w zaproponowanym przez niego rozwiązaniu etycznym. Autorka we wstępie dobrze omawia zaproponowany przez siebie problem badawczy, wskazując na metodę i procedury jego rozwiązania w nawiązaniu do filozofii Alaina Badiou (s ). Zwraca uwagę na dwa poziomy zaproponowanej analizy, z jednej strony, autorka pragnie weryfikować spójność i logiczność twierdzeń Badiou, a z drugiej strony, na ile te rozwiązania są odkrywcze i wnoszą nowość do dyskursu filozoficznego. Na podkreślenie wartości pracy już na wstępie należy zaznaczyć, że doktorantka

2 musiała sięgnąć do wielu tekstów oryginalnych, z racji braku tłumaczeń na język polski. A język Alaina Badiou z pewnością nie należy do łatwych. Praca mgr Kłosowicz jest pracą interpretatorską, w której doktorantka dokonuje rekonstrukcji i poddaje analizie teksty Badiou pod kątem badanego zagadnienia. Układ i struktura pracy podporządkowane są celowi pracy, przedstawionemu we wstępie. Praca składa się z czterech części, wstępu i zakończenia. We wstępie Autorka określa cel i metodę swojej pracy oraz formułuje stanowisko, które uzasadnia w kolejnych rozdziałach. Zakończenie natomiast jest podsumowaniem treści pracy i zawiera wysunięte wnioski. Pierwszy z rozdziałów pt. Wydarzenie początkiem procedury prawdy analizuje kluczowe dla pracy pojęcie wydarzenia, które stanowi punkt wyjścia dla tzw. procedury prawdy. Słusznie autorka zauważa, że pomimo anty-metafizycznego charakteru współczesnej filozofii francuskiej, propozycja Badiou ma wymiar ontologiczny, a dokładnie polega na utożsamieniu ontologii z matematyczną teorią mnogości. Ontologia czy metafizyka rozumiana i uprawiana w sposób klasyczny jest dyskursem skończonym, ale Badiou proponuje ze swej strony potraktowanie bycia jako przedmioty matematyczne. Autorka słusznie nie dokonuje szczegółowych analiz ontologii Badiou, które rozwinął zwłaszcza w swoich ostatnich analizach, a jedynie uwypukla te tezy, które są istotne dla rozumienia wydarzenia i procedury prawdy. Dzięki temu praca zachowuje wewnętrzna spójność zmierzająca rozwiązania zasadniczego problemu pracy. W kolejnych paragrafach omówione są dwa istotne pojęcia dla rozumienia wydarzenia, a mianowicie pojęcie sytuacji oraz siedliska. Sytuacja to zbiór określonych elementów, które znajdują się w jakimś obszarze i są dostępne ludzkiemu poznaniu, z kolei siedlisko to sytuacja, w której zostanie zaprezentowana przynajmniej jedna mnogość znajdująca się na skraju pustki (s. 31). Już w tym miejscu warto zwrócić uwagę na istotną cechę recenzowanej pracy: autorka omawiając poglądy francuskiego myśliciela unika opisywania Badiou językiem Badiou. Jest to duża wartość tej pracy. Kolejny podrozdział analizuje wydarzenia w kategorii łaski, co, jak słusznie zauważa autorka, wskazywałoby na odwoływanie się do kategorii religijnych. Mgr Kłosowicz również ten aspekt odniesienia się Badiou do religii analizuje z dużą rzetelnością, i to nie tylko w tej części pracy. Francuski filozof często czerpie pewne pojęcia np. kategorię zmartwychwstania z dyskursu religijnego, 2

3 pozostając jednak całkowicie zdystansowanym do samej rzeczywistości religijnej. Zmartwychwstanie Jezusa, które jest centralnym przesłaniem św. Pawła jest według Badiou doskonałym przykładem wydarzenia, gdzie wzajemna zależność i konieczność przechodzenia od tego, co uniwersalne do tego, co pojedyncze decyduje o rozumieniu wydarzenia jako łaski (s. 40). Wydarzenie zmartwychwstania nie tylko podważyło dotychczasowe prawo żydowskie, ale samo w sobie stało się źródłem reguł i norm, jednak o innych charakterze niż to dotychczasowe. Badiou nie uznaje religii jako procedury prawdy (z czym autorka rozprawy w dalszej części pracy słusznie polemizuje), ponieważ jego zdaniem dyskurs religijny nie może sprawdzić się na gruncie filozofii, a to jest warunek dla procedury prawdy. Drugi rozdział rozprawy, zatytułowany Wzajemne uwarunkowania prawdy i wydarzenia kontynuuje analizy zapoczątkowane w rozdziale pierwszym. Za istotne autorka uważa wskazanie jak Badiou rozumie pojęcie prawdy, bo nie jest to klasyczne jej rozumienie, lecz określanie jej jako procesu. W jednym z paragrafów autorka analizuje odniesienie prawdy jako procesu do klasycznej definicji prawdy, jednakże nie precyzuje dlaczego właśnie odnosi rozumienie prawdy według Badiou do tej, a nie do innej koncepcji, np. pragmatycznej czy koherencyjnej. Filozofia francuskiego myśliciela jest bardzo odległa od klasycznego rozumienia metafizyki, a tym samym rozumienia prawdy, i może czymś zbędnym jest porównywanie tych dwóch nurtów aż tak szczegółowo. Z drugiej strony należy podkreślić, co także czyni mgr Kłosowicz, że prawda jako proces nie ma charakteru subiektywnego i jednostkowego. Ma charakter uniwersalny i dotyczy każdego człowieka. Intersującym fragmentem tej części pracy jest analiza pojęcia zła, która pojawia się w ostatnim podrozdziale tego rozdziału. Albowiem zło, jak czytamy w rozprawie, stanowi jeden z wymiarów prawdy (s. 84). Zło zostaje wpisane w procedurę prawdy. Przede wszystkim Badiou odrzuca interpretacje zła za pomocą pojęcia zła radykalnego. Ta kategoria zobowiązuje do oceny zła z perspektywy normy jaka jest niepowtarzalność, popełnienia takie zła, np. jak holocaust staję się wydarzeniem, które ma zapobiec powtórzenia takiej sytuacji. Jak stwierdza Badiou, cytowany w rozprawie, posługiwanie się kategorią Zła radykalnego prowadzi do błędnego koła, w którym Zło radykalne, będące niewspółmierną miarą dla ludzkich działań, jest jednak ciągle mierzone przez odnoszenie do niej bieżących wydarzeń i przez ocenianie ich w jego kontekście (s. 85). 3

4 Odrzucenie pojęcia zła radykalnego wiązało się także ze specyficznym podejściem do holocaustu, które nie może być traktowane w kategorii wydarzenia. Zamiast pojęcia zła radyklanego Badiou proponuje zestawianie wydarzeń, które uważamy za złe z cechami poszczególnych procedur prawdy i w zależności jak będzie korespondowało z cechami procedur będzie można konkretne działanie uznać za dobre lub złe. Trzeci z rozdziałów pracy omawia kluczowa tematyką filozofii Badiou, a mianowicie cztery wydarzeń, które są początkiem procedur prawdy. A są nimi wydarzenia jako początek polityki, sztuki, nauki i miłości. Procedura polityczna jest najbliższa francuskiemu myślicielowi, i poświęca jej wiele miejsca, bo całe jego życie jest czynnym zaangażowaniem w sferę polityki. Poza ważnymi momentami wydarzeniowymi (jak np. Rewolucja Francuska czy przemiany we Francji w roku 1968) istotną rolę powinna ogrywać rzeczywistość określana mianem Idei. Każde wydarzeniem jest takowym w rozumieniu Badiou, o ile wytwarza możliwość Idei. Np. Rewolucja Francuska nie była by rewolucją-wydarzeniem, gdyby nie zaproponowała trzech idei: równości, wolności i braterstwa. Z kolei sztuka, jak zauważa autorka, jest o tyle specyficznym wydarzeniem, iż jest przykładem występowania mnogości w obrębie prawd (s. 109), a przez co stanowi możliwość pojawienia się nowych nurtów. Kolejny paragraf, wydarzenie początkiem nauki zaczyna się od może nie najlepszego scharakteryzowania pojmowania nauki, ponieważ zadaniem autorki dominujące dzisiaj jej rozumienie to nauka jako nieprzyjazna siła, popychająca człowieka od tradycyjnych form rozumienia i odpowiedzialna za największe tragedie dwudziestego wieku (s. 117). Na potwierdzenie takiego stanowiska, mgr Kłosowicz przywołuje takich myślicieli, jak Heidegger, Adorno czy Foucault, ale mimo wszystko tak pesymistyczne postrzeganie nauki nie jest jednak nurtem dominującym we współczesnej kulturze. Intersującą uwagą Badiou, przywołaną w rozprawie, jest stwierdzenie, że nie ma możliwości sprowadzenia całej nauki do techniki, albowiem ta ostatnia nie jest procedurą prawdy (s. 118). Co więcej, nie w każdej dziedzinie nauki jest możliwa procedura prawdy, bo ogranicza ją tylko do dziedzin, które są steoretyzowane. Wydarzenie jak początek miłości to kolejna procedura, która, zdaniem autorki rozprawy, zasługuje na szczególna uwagę i poświęca jej wiele miejsca. Miłość nie jest stopieniem czy jednością dwóch osób, nie jest też tylko i wyłącznie jednością seksualną, jak chciał np. Lacan. Kluczowym pojęciem jest możliwość przejścia właśnie dzięki 4

5 miłości od przypadku do powszechności. Ten fragment pracy charakteryzuje też dojrzałość badawczą doktorantki, autorka swobodnie podejmuje polemikę, dyskusje z Badiou, odwołując się do licznych autorów takich jak Lévinas, Tischner czy Frankl. Krytyczne odniesienie autorki do filozofii Badiou jest widoczne w całej pracy, ale w moim przekonaniu, najdobitniej jest to widoczne przy analizach poświęcanych wydarzeniu w procesie miłości. Autorka nie identyfikuje się z poglądami omawianego autora, co sprawia, że praca nie ma tylko charaktery referencyjnego, lecz jest krytyczną analizą. Jest to także widoczne w ostatnim paragrafie tego rozdziału, gdzie autorka zastanowi się nad wyłączaniem religii z procedury prawdy. To wykluczenie religii zostało dostrzeżone już przez takich komentatorów Badiou, jak Žižek czy Critchley, ale mgr Kłosowicz dojrzale podejmuje dyskusje z omawianym przez siebie autorem. Zwraca między innymi uwagę dlaczego Badiou tak arbitralnie twierdzi, że na gruncie filozofii nie ma możliwości istnienia przeżyć religijnych (s. 137). Doświadczenia religijne zostają pozbawione wymiaru racjonalnego, co jest bardzo dużym uproszczeniem. Ale jak czytamy w ostatnim paragrafie tej części pracy, Badiou nie walczy z religia, ona go po prostu nie interesuje (s. 139). Ostatni z rozdziałów podejmuje kluczowy problem pracy, a mianowicie rolę wydarzenia w stawaniu się podmiotem moralnym. Autorka skupia się na odtworzeniu koncepcji podmiotowości w twórczości francuskiego myśliciela. Z jednej strony odrzuca on tradycyjne rozumienia podmiotu np. esencjalistyczne czy refleksyjne, a z drugiej strony krytykuje współczesne próby uśmiercenia podmiotu. Autorka nie tylko wiernie odtwarza poglądy Badiou, ale też intersująco prezentuje współczesne dyskusje wokół podmiotowości. Obszerność tego zagadnienia trudna jest do oddania we fragmencie pracy, ale z pewnością czytelnik może odczuć pewien niedosyt np. brak odwołania do narracyjnych koncepcji podmiotowości, które także wskazują na pewien proces tworzenia się podmiotowości. Kolejne fragmenty pracy ukazują dystans filozofii Badiou do takich koncepcji podmiotowości jak inność czy powinność. Ostatnia część rozprawy przedstawia koncepcję podmiotu Badiou, której centralnym pojęciem jest dostrzeżenie nieśmiertelności jako warunku włączania się w procedurę prawdy. Oczywiście pojęcie to nie ma charakteru religijnego, lecz wyraża zdolność człowieka do nieśmiertelności poprzez myśl i tworzenie. W stawaniu i byciu podmiotem ważną rolę ogrywa ciało, co również autorka rozprawy poddaje analizie. Ale i tutaj, zdaniem recenzenta, za mało 5

6 koncepcja Badiou został wpisana we współczesną dyskusje wokół filozofii ciała (Henry, Husserl, Ricoeur, Merlau-Ponty). Ostatni paragraf jest podsumowanie koncepcji Badiou, według którego tylko prawidłowy przebieg całej procedury prawdy jest potwierdzeniem prawidłowości wyboru moralnego. Nie sposób omówić wszystkich wątków i zagadnień, które zostały przywołane i poddane analizie przy okazji omawiania głównego tematu rozprawy. Cała praca obfituje w wielość myśli pobocznych i dodatkowych analiz. Kończąc omawianie treści rozprawy, wraz z przedstawionymi powyżej zastrzeżeniami, przechodzę do uwag o charakterze bardziej ogólnym. Rozprawa doktorska mgr Kłosowicz zasługuje na uznanie, jest rzetelną pracą badawczą poświęcona odtworzeniu myśli Alaina Badiou. Autorka, jak już zaznaczyłem w treści recenzji, nie tylko rekonstruuje argumentację francuskiego myśliciela i ocenia spójność i racjonalność jego koncepcji, ale podejmuje, momentami odważną polemikę z poglądami omawianego autora. Wskazałem w recenzji na pewne aspekty pracy, które zostawiają pewien poznawczy niedosyt, ale z pewnością nie podważa to waloru naukowego rozprawy. Z uwag charakterze ogólnym, pomijając kilka literówek, które wkradły się do tekstu, to wskazałbym zasadność ukazania koncepcji etyki Badiou (jeśli w ogóle można mówić o spójnym systemie etycznym u tego autora) na tle współczesnych dyskusji etycznych. Autorka ograniczyła się tylko do odniesienia rozwiązania zaproponowanego przez Badiou do systemy etyki powinności T. Stycznia. Ale czy np. koncepcja wierności wydarzeniu nie przypomina chociażby koncepcję Ricouerowską wierności wezwaniu i zobowiązania do świadectwa? Podsumowując, ze względu na wymienione w recenzji walory pracy i fakt, że pozytywną ocenę dotyczącą merytorycznej zawartości pracy i zaprezentowanej w niej wiedzy Autorki, rozprawa jako całość stanowi duży wkład, zarówno do rozumienia filozofii Alaina Badiou, jak i współczesnych dyskusji wokół koncepcji etyki. Pracę mgr Sylwii Kłosowicz, oceniam bardzo pozytywnie i uznaję, że spełnia ona warunki stawiane rozprawie doktorskiej. Wnioskuję zatem o dopuszczenie mgr Sylwii Kłosowicz do dalszych etapów przewodu doktorskiego. 6