TEMAT : WIEM WSZYSTKO O MOJEJ MIEJSCOWOŚCI Wielokulturowość mojej gminy.

Transkrypt

1 Monika Ciastkowska Publiczne Gimnazjum im. POZ w Bodzanowie TEMAT : WIEM WSZYSTKO O MOJEJ MIEJSCOWOŚCI Wielokulturowość mojej gminy. Od wielu wieków gminę Bodzanów zamieszkiwali przedstawiciele różnych kultur : Holendrzy, Niemcy, Żydzi i oczywiście Polacy. Ślady ich działalności, której pozostałości widoczne są do dnia dzisiejszego znajdują się w zaniku. To zjawisko ma wiele przyczyn, lecz mimo wszystko nigdy nie powinniśmy zapominać o tych ludziach ich kultura, zwyczaje i tradycje są nam obce, ale mimo to warte naszej pamięci. Początkowo Bodzanów należał do klasztoru Norbertanek w Płocku. Książę mazowiecki Bolesław II nadał osadzie prawa chełmińskie. Na mocy przywileju, mieszkańcy zostali zwolnieni ze świadczeń na rzecz księcia i klasztoru. Dochody pochodzące z targów i kar sądowych przypadały zakonowi. Przywilej lokacyjny potwierdził w 1436 r. książę mazowiecki Bolesław IV. Ludność czerpała źródła utrzymania z rolnictwa i rękodzieła, a zwłaszcza z wyrobu sukna. W 1570 r. miasto posiadało ponad 16 łanów ziemi, liczyło 35 rzemieślników, w tym 7 piekarzy, 7 kuśnierzy, 7 krawców, 4 kowali. W czasie wojen drugiej połowy XVII i początku XVIII w. Bodzanów wielokrotnie był niszczony. Poprzedniego znaczenia nie odzyskał w kolejnych wiekach. Od 1820 r. noszono się z planami odebrania mu praw miejskich. Ostatecznie zamysł wcielono w życie w 1869 r. kiedy to ostatecznie stracił prawa miejskie. Bodzanów od najdawniejszych lat był osadą targową. Bywały tu trzy jarmarki rocznie. Część ludności zajmowała się więc handlem. Nie było tu żadnych fabryk, za to na przełomie XV i XVI wieku rozwinął się chałupniczy przemysł sukienniczy. Nie był on jednak bardzo rozwinięty. Rzemieślników też było niewielu. Tak więc do głównych zajęć ludności Bodzanowa należało rolnictwo tak pozostało do współczesności Społeczność żydowska ze swymi tradycyjnymi zajęciami, małymi warsztatami, obwoźnym handlem wrosła w pejzaż mazowieckich wsi i miasteczek. Żydzi zaczęli osiedlać się w Bodzanowie od 1800 roku. W 1830 roku powstała gmina żydowska. W 1857 roku w mieście żyło 240 Żydów. W okresie międzywojennym, w 1921 roku w Bodzanowie żyło 807 Żydów, stanowiąc 39% ogółu mieszkańców. W 1939 roku w Bodzanowie było ich około Żydów, co stanowiło 70% ogółu mieszkańców. Znaczna część domów w Bodzanowie przed II wojną światową stanowiła własność żydowską. Po rozpoczęciu II wojny światowej - we wrześniu 1939 roku Bodzanów

2 zajęły wojska niemieckie. Miasteczko Bodzanów został otoczone przez niemieckich bandytów 3 marca Żydzi zostali wywiezieni z Bodzanowa do obozu pracy przymusowej w Działdowie, a następnie do gett w okolicach Kielc i do Częstochowy, a także do obozu w Treblince. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali wszystkie ważne i wartościowe dla Żydów obiekty m. in. Synagogę (położoną przy ul. Mickiewicza), mykwę*, cheder** i cmentarz (założony w XVIII). Ostatni znany pochówek odbył się w 1939 roku. Na powierzchni 0,2 hektara zachował się zaledwie 1 nagrobek, pochodzący z 1937 roku. Inskrypcja na macewie*** głosiła: "Płaczę z żalu, Za moją córką, która odeszła Niewinna i uczciwa i błogosławiona, Sławna jak córka króla, JUTEL Córka błogosławionej pamięci Kolonimusa Zeeva SALZMAN. Odeszła od nas przed swym czasem w święto Eshter 5698". W 2004 roku z inicjatywy uczniów naszej szkoły - Publicznego Gimnazjum im. POZ w Bodzanowie przeprowadzono prace porządkowe na kirkucie. Społeczny komitet we współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce ufundował pomnik z tablicą pamiątkową w języku polskim, angielskim i hebrajskim: "Cmentarz żydowski założony w końcu XVIII w. W drugiej połowie 1941 roku Żydzi Bodzanowa zostali wywiezieni do Getta w Nowym Dworze i do obozu pracy w Działdowie. W końcu 1942 roku zostali wymordowani w Auschwitz - Birkenau. Cześć ich pamięci". Ostatnim - dobrze zachowanym zabytkiem religii i kultury żydowskiej w Bodzanowie jest drewniana kuczka (ganek) pobudowana przy jednym z domów. W przeszłości służyła mieszkańcom do obchodzenia święta Sukkot. W tym czasie stawała się miejscem modlitw i schronienia wiernych. Z około 1300 bodzanowskich Żydów, holokaust przeżyło 51. Do rodzinnego miasteczka po zakończeniu II wojny światowej powróciło kilkunastu - wszyscy w następnych latach wyemigrowali z Polski. Nie tylko mieszkańcy pochodzenia żydowskiego bardzo wpisali się w historię naszej gminy. Kolejną grupą społeczną, różniącą się od Polaków kulturą i religią byli przybyli z Niderlandów i sąsiadującej z nimi Fryzji osadnicy Holenderscy zwani Olendrami ****. Pierwsze wsie w Królestwie Polskim zakładali na Żuławach Wiślanych. Przywykli oni do zamieszkiwania w swej ojczyźnie na terenach podmokłych, często zalewanych przez wodę. Do perfekcji opanowali sztukę melioracji i umiejętność życia w miejscach

3 niesprzyjających ludzkiej gospodarce. Potrafili dzięki ciężkiej pracy i posiadanej wiedzy oswoić rzekę. Wykorzystywali jej życiodajną moc. Historia Olędrów w gminie Bodzanów to historia wsi Białobrzegi. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1319 r. W 1900 r. miała 7 domów i 62 mieszkańców, gospodarujących na 102 morgach ziemi. Olędrzy żyli w zamkniętych społecznościach, a ich życie charakteryzowała skromność i dochowanie wiary. Tak zorganizowana grupa ludności tworzyła samowystarczalną społeczność, z czasem w znacznym stopniu izolującą się od świata zewnętrznego. Sukcesy Olędrów w osuszaniu i zagospodarowywaniu Żuław zachęcały do osiedlania ich w innych miejscach, a szczególnie wzdłuż Wisły, coraz dalej na południe. Dzięki ich umiejętnościom i wiedzy osuszono i zagospodarowano Dolinę Wisły. Osadnicy holenderscy dotarli na Mazowsze w XVIII wieku. Pierwsza grupa została sprowadzona na nadwiślańskie tereny zalewowe do dóbr kazańskich. Niestety ślady tamtejszego osadnictwa są bardzo ubogie. Kolejne mazowieckie wsie gdzie Olędrzy stanowili znaczącą większość to Sady, Wymyśle, Świniary. Tam budowali swoje domy, zbory. Druga fala kolonizacji holenderskiej Mazowsza przypadła na lata W tym czasie powstała większość mennonickich wiosek: Sycymin Niemiecki, Nowe Grabie k. Dobrzykowa, Zyck Niemiecki i inne. Lata 60-te XIX w. to koniec osiedlania się mieszkańców pochodzenia holenderskiego na Mazowszu. W Polsce mennonici zamieszkiwali do 1945 roku. Wojna i ustalenia Konferencji Jałtańskiej doprowadziły do całkowitego wysiedlenia mieszkańców olenderskich wsi. Tak zakończyła się historia ludzi, którzy wybrali ziemie polskie jako swoją ojczyznę. Pola należące do osadników położone były prostopadle do rzeki. Od niej dzielił je wał przeciw powodziowy. Przez środek wsi, równolegle do rzeki biegła droga przy której pobudowane były domy. Gospodarstwa Olędrów różniły się od typowych, polskich, chłopskich gospodarstw. Budynki stawiano na naturalnych lub sztucznie usypanych wzgórzach. Usypana platforma mogła mieć 3-4 m wysokości, 20 m szerokości, 60 m długości. TYPOWY BUDYNEK OLENDERSKI Chroniło to gospodarstwa przez zalaniem. W jednym długim budynku znajdowały się pomieszczenia mieszkalne jak i gospodarcze (stajnia z oborą, kurnik). Część mieszkalna była skierowana zawsze w stronę górnego biegu rzeki wówczas woda zalewająca opuszczone izby wpływała do części gospodarczej wypłukując obornik na pola, a nie na część mieszkalną. Innym, starszym i rzadziej występującym na Mazowszu typem domostwa był dom nazwany kątowym lub fryzyjskim. W domach tego typu także wszystkie pomieszczenia znajdowały się pod jednym dachem, ale przylegały do siebie pod różnymi DOM KĄTOWY kątami. Ten rodzaj domów występuje także na Żuławach. Obok budownictwa drewnianego spotyka się też domy wybudowane z czerwonej cegły.

4 To na terenie zamieszkiwanym przez Olędrów krajobraz wydaje się najbardziej polski niż w innych częściach Mazowsza, tu najczęściej można spacerować wiejską drogą wysadzaną wierzbami tak charakterystyczną i związaną od stuleci z obrazem polskiej wsi. Osadnictwo holenderskie to wspaniały przykład, jak można koegzystować z naturą, czerpać wiele korzyści, a jednocześnie nie niszczyć jej. Słowa p. Zbigniewa Krajewskiego z Pracowni Etnograficznej im. Witolda Dynowskiego UW w pełni opisują stosunki pomiędzy Polakami, a Olędrami : To również przykład jak dwie różniące się społeczności mogły przez wiele stuleci żyć obok siebie bez konfliktów i jak wiele mogły nauczyć się od siebie. Kultura Olędrów przetrwała w pamięci współczesnych. Na przełomie 2008 i 2009 roku w Muzeum Mazowieckim w Płocku powstała wystawa pt: Mennonici na Żuławach-Ocalone dziedzictwo. Osadnictwo Olenderskie na Mazowszu. Wśród zbiorów znajdują się m.in. narzędzia i meble. Na wielu szafach czy skrzyniach nadal widać linię granicy wody podczas podtopień gospodarstw. Na ww. wystawie możemy znaleźć także informacje dotyczące życia codziennego Olędrów. Wnieśli oni dużo innowacji nie tylko w budownictwie i ochronie gospodarstw przed wylewami, ale też w sztuce kulinarnej. Specjalnością olenderską były suszone owoce (zwłaszcza śliwki). Do ich przygotowania służyły wolnostojące budynki murowane z czerwonej cegły, w których najczęściej były dwa oddzielne pomieszczenia suszarnia i powidlarnia, gdzie gotowano powidła z buraków cukrowych, których uprawą także się zajmowali. Do dzisiaj takich budynków zachowało się niewiele. W niektórym wsiach dalej produkuje się takie powidła. W roku szkolnym 2009/2010 tą wystawę można było oglądać także w naszym gimnazjum. Od początku XIX w. na obszarze wsi Kępa Holenderska (później Kępa Niemiecka) osiedlali się Niemcy. W 1882 r. miała 19 domów i 183 mieszkańców oraz 486 morgów powierzchni. Miejsce osiedlenia w pobliżu rzeki i lasów wymuszało specyficzny sposób zakładania gospodarstw i rozplanowania zabudowy, dlatego wygląd wsi po opuszczenia jej przez Holendrów i zasiedlenia przez Niemców nie ulegał zmianie. Osadnicy niemieccy częściej od Holendrów stawiali zabudowania typu kątowego. Oglądając stare mapy czy czytając spisy ludności może nam się wydawać, że gmina Bodzanów nie była prawdziwą Polską gminą, ponieważ zamieszkiwali ją ludzie różnych narodowości i kultur. To jednak udowadnia tylko, że przez wieki to miejsce było dla nich spokojnym i bezpiecznym miejscem, w którym mogli stworzyć dom. Nie spotkali się tu z dyskryminacją ze względu na wyznawaną religię, czy styl życia. Zapewne gdyby losy II wojny światowej potoczyły się inaczej do teraz dużym odsetkiem mieszkańców naszej gminy byliby Żydzi i Holendrzy.

5 *- w judaizmie zbiornik z bieżącą wodą (niekiedy basen) do ablucji oraz mycia naczyń skalanych nieczystością rytualną. **- szkoła żydowska o charakterze religijnym *** - żydowska stela nagrobna, najczęściej w formie pionowo ustawionej, prostokątnej płyty kamiennej lub drewnianej ****- nie oznacza konkretnej narodowości lecz określa pewien sposób gospodarowania i pracy w określonych warunkach. ŹRÓDŁA: (2004) Szałygin Jerzy, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa. -(2003) Kaniewska Maria Mennonici, "Spotkania z Zabytkami, nr.9,warszawa - zbiory Muzeum Mazowieckiego w Płocku ( wystawa: Mennonici na Żuławach- Ocalone dziedzictwo. Osadnictwo Olenderskie na Mazowszu ).