Nierównoœci w zdrowiu na przyk³adzie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia i nowotworów w województwie podlaskim i œl¹skim w latach

Transkrypt

1 Krzy ak Probl Hig M, Epidemiol Maœlach D, 2007, Szpak 88(1): A. Nierównoœci w zdrowiu na przyk³adzie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia Nierównoœci w zdrowiu na przyk³adzie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia i nowotworów w województwie podlaskim i œl¹skim w latach Health inequalities expressed by mortality due to cardiovascular diseases and cancer in Podlaskie and s in MICHALINA KRZY AK, DOMINIK MAŒLACH, ANDRZEJ SZPAK Zak³ad Zdrowia Publicznego Akademii Medycznej w Bia³ymstoku Introduction. Non-communicable diseases, especially cardiovascular diseases and cancer, are the main causes of death in industrialized countries. In Poland, standardized mortality rates concerning cardiovascular diseases are twice as high as the average of 15 European Union (EU) countries. Moreover, epidemiologic data show that in comparison with other EU countries, Poland belongs to a group with high risk of cancer. In Poland, there is a considerable regional diversity when cardiovascular and cancer mortality is concerned. Regional differences concern also intensity of risk factors for these diseases. Aim. Presentation of epidemiological situation expressed as mortality due to cardiovascular diseases and cancer in Podlaskie and Silesia Provinces. Material and methods. The analyzed material was based on death statistics from Regional Statistical Office in Katowice and Bialystok registered in the years in Silesia and Podlaskie Provinces. The basis for the mortality research are standardized mortality rates, estimated per population. This standardization was carried out by direct method using age structure of the Polish population in 2003 as standard. Results. The average annual mortality due to cardiovascular diseases and cancer for Silesia Province in the years was higher than for Podlaskie Province. The most common cause of death among men in both populations was lung cancer. Average annual mortality due to this disease among men in Podlaskie Province was 81.8/ of population, and among men in Silesia Province was 85,1/ of population. The most frequent cause of death among women was breast cancer. This cancer was more frequent cause of death for women living in Silesia Province. Key words: health inequality, cardiovascular diseases, cancer Wstêp. Choroby niezakaÿne, szczególnie choroby uk³adu kr¹ enia i choroby nowotworowe, stanowi¹ g³ówn¹ przyczynê zgonów w krajach uprzemys³owionych. W Polsce standaryzowane wspó³czynniki zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych s¹ dwukrotnie wy sze ni œrednia 15 krajów Unii Europejskiej (UE). Dane epidemiologiczne wskazuj¹ równie, e w porównaniu z krajami UE Polska nale y do pañstw o wy szym ryzyku zagro enia chorobami nowotworowymi. W Polsce obserwujemy znaczne zró nicowanie regionalne w poziomie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia jak i nowotworów z³oœliwych. Ró nice regionalne wystêpuj¹ równie w natê eniu wystêpowania czynników ryzyka tych chorób. Cel pracy. Przedstawienie sytuacji epidemiologicznej w zakresie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia i nowotworów z³oœliwych w województwach podlaskim i œl¹skim. Materia³ i metody. Analizowany materia³ stanowi³y informacje o zgonach uzyskane z Wojewódzkiego Urzêdu Statystycznego w Katowicach i w Bia³ymstoku zarejestrowane w latach na terenie woj. œl¹skiego i podlaskiego. Podstaw¹ analizy umieralnoœci s¹ standaryzowane wspó³czynniki zgonów, których wartoœci podano na 100 tys. ludnoœci. Standaryzacjê wspó³czynników przeprowadzono metod¹ bezpoœredni¹, wykorzystuj¹c jako standard strukturê wieku ludnoœci Polski w 2003 r. Wyniki. Œrednia roczna umieralnoœæ z powodu chorób uk³adu kr¹ enia i nowotworów w latach kszta³towa³a siê wœród mieszkañców województwa œl¹skiego na wy szym poziomie w porównaniu z mieszkañcami województwa podlaskiego. Najczêstsz¹ nowotworow¹ przyczyn¹ zgonu wœród mê czyzn w obu analizowanych populacjach by³ rak p³uca. Œrednia roczna umieralnoœæ z powodu raka p³uca wœród mê czyzn województwa podlaskiego kszta³towa³a siê na poziomie 81,8/100 tys. ludnoœci; wœród mieszkañców województwa œl¹skiego wynosi³a natomiast 85,1/100 tys. ludnoœci. Wœród kobiet najczêstsz¹ nowotworow¹ przyczyn¹ zgonów by³ rak sutka. Nowotwór ten stanowi³ wiêksze zagro enie dla ycia mieszkanek województwa œl¹skiego. S³owa kluczowe: nierównoœci w zdrowiu, choroby uk³adu kr¹ enia, nowotwory Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Michalina Krzy ak Akademia Medyczna w Bia³ymstoku, Zak³ad Zdrowia Publicznego ul. Kiliñskiego 1, Bia³ystok szpakand@amb.edu.pl

2 40 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): Wstêp Choroby niezakaÿne, szczególnie choroby uk³adu kr¹ enia (ChUK) i choroby nowotworowe, stanowi¹ g³ówn¹ przyczynê zgonów w krajach uprzemys³owionych [1]. Dane epidemiologiczne wskazuj¹, e w porównaniu z krajami tzw. starej Unii Europejskiej (UE) Polska nale y do pañstw o wy szym ryzyku zagro enia chorobami nowotworowymi [2]. W Polsce standaryzowane wspó³czynniki zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych s¹ dwukrotnie wy sze ni w krajach UE [1,3,4,5,6]. W Polsce obserwuje siê znaczne regionalne zró - nicowanie umieralnoœci z powodu g³ównych przyczyn zgonów. Ró nice miêdzy regionami w zakresie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia dochodz¹ do 50% [4,7]. Przyczyny takiego zró nicowania nie s¹ dot¹d wyjaœnione; mog¹ zale eæ od szeregu czynników: organizacji opieki zdrowotnej, dostêpnoœci procedur diagnostyczno-terapeutycznych czy te regionalnego zró nicowania natê enia czynników ryzyka zale nych od stylu ycia oraz czynników socjo-ekonomicznych [4,8]. Cel pracy Przedstawienie i porównanie sytuacji epidemiologicznej w zakresie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia i nowotworów z³oœliwych w województwie podlaskim i œl¹skim. Materia³ i metody Analizie poddano informacje o zgonach uzyskane z Wojewódzkiego Urzêdu Statystycznego w Bia- ³ymstoku i w Katowicach zarejestrowanych w latach na terenie województw podlaskiego i œl¹skiego. Informacje o zgonach zaszeregowano wed³ug p³ci oraz wydzielonych zgodnie z ICD-10 nastêpuj¹cych grup jednostek chorobowych: choroby uk³adu kr¹ enia, choroba niedokrwienna serca, nowotwory z³oœliwe ogó³em, nowotwory z³oœliwe o³¹dka, nowotwory z³oœliwe okrê nicy, prostnicy i odbytnicy, nowotwory z³oœliwe tchawicy, oskrzela i p³uca, nowotwory z³oœliwe sutka, nowotwory z³oœliwe szyjki macicy, nowotwory z³oœliwe jajników, nowotwory z³oœliwe gruczo³u krokowego, nowotwory z³oœliwe pêcherza moczowego. W analizie umieralnoœci pos³ugiwano siê standaryzowanymi wspó³czynnikami zgonów, których wartoœæ podano na 100 tys. ludnoœci. Standaryzacjê wspó³czynników przeprowadzono metod¹ bezpoœredni¹, wykorzystuj¹c jako standard strukturê wiekow¹ ludnoœci Polski w 2003 r. Potrzebn¹ do analizy epidemiologicznej strukturê ludnoœci województwa podlaskiego i œl¹skiego uzyskano z roczników demograficznych GUS [9,10,11,12]. Wyniki badañ i ich omówienie Choroby uk³adu kr¹ enia W 2003 r. zgony z powodu chorób uk³adu kr¹ enia stanowi³y: w woj. podlaskim 45% wszystkich zgonów, w woj. œl¹skim 49,7%. Œrednia roczna umieralnoœæ z powodu ChUK wœród mê czyzn woj. podlaskiego kszta³towa³a siê na poziomie 401,8/100 tys. ludnoœci, wœród mê czyzn woj. œl¹skiego na poziomie 497,6/100 tys. ludnoœci (tab. I). Œrednia roczna umieralnoœæ z powodu choroby niedokrwiennej serca (ChNS) kszta³towa³a siê na poziomie 120,6/100 tys. dla mê czyzn woj. podlaskiego i 206,9/100 tys. wœród mê czyzn w woj. œl¹skim (ryc. 1). Standaryzowany wed³ug wieku wspó³czynnik zgonów z powodu ChUK uleg³ obni eniu o 12% (541,1/100 tys r.; 473,9/100 tys r.); z powodu ChNS odnotowano 4% spadek umieral- Tabela I. Standaryzowany wspó³czynnik zgonów z powodu ChUK i ChNS wœród mê czyzn i kobiet w woj. podlaskim i œl¹skim w latach Table I. Standardized mortality rates for cardiovascular diseases (CVD) and coronary heart disease (CHD) among men and women in Podlaskie and s in the period Rok Mê czyÿni Kobiety Mê czyÿni Kobiety Year Males Females Males Females ChUK ChNS ChUK ChNS ChUK ChNS ChUK ChNS CVD CHD CVD CHD CVD CHD CVD CHD ,7 139,8 383,7 68,1 541,1 214,0 576,3 143, ,6 127,2 383,8 62,3 504,4 209,5 551,4 165, ,6 121,9 393,8 58,8 496,9 205,1 552,5 172, ,5 109,6 402,3 58,5 471,8 201,2 506,2 158, ,5 104,6 422,3 59,1 473,9 204,7 517,9 169,9 Œrednioroczny wspó³czynnik zgonów 401,8 120,6 397,2 61,4 497,6 206,9 540,9 161,9 Average annual mortality rate WskaŸnik dynamiki Change index

3 Krzy ak M, Maœlach D, Szpak A. Nierównoœci w zdrowiu na przyk³adzie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia noœci (214,0/100 tys r.; 204,7/100 tys r.). Wœród mê czyzn woj. podlaskiego odnotowano 2% wzrost umieralnoœci z powodu ChUK (398,7/100 tys r.; 407,5/100 tys r.) i 25% zmniejszenie umieralnoœci z powodu ChNS (139,8/100 tys r.; 104,6/100 tys r.). Wspó³czynnik zgonów/100 tys. / mortality rate per 100 thousand mê czyÿni - woj.podlaskie / males - kobiety - woj.podlaskie / females - mê czyÿni - woj.œl¹skie / males - kobiety - woj.œl¹skie / females - Siesia province Ryc. 1. Umieralnoœæ z powodu choroby niedokrwiennej serca wœród mê czyzn i kobiet w woj. œl¹skim i podlaskim w latach (wsp./100 tys.) Fig.1. Coronary hart disease mortality among males and females in Podlaskie and s in (per 100 thousand) Umieralnoœæ mê czyzn z powodu ChUK w woj. œl¹skim kszta³towa³a siê na poziomie wy szym w porównaniu z woj. podlaskim. Choroby uk³adu kr¹ enia, jak i choroba niedokrwienna serca, stanowi³y znacznie wiêksze zagro enie ycia kobiet w woj. œl¹skim ni w woj. podlaskim. Œrednia roczna umieralnoœæ kobiet z powodu ChUK w woj. podlaskim kszta³towa³a siê na poziomie 397,2/100 tys. ludnoœci; wœród mieszkanek woj. œl¹skiego na poziomie 540,9/100 tys. ludnoœci. W woj. œl¹skim standaryzowany wed³ug wieku wspó³czynnik zgonów kobiet z powodu ChNS wynosi³ œrednio 161,9/100 tys. ludnoœci; w woj. podlaskim 61,4/100 tys. ludnoœci. W analizowanym okresie odnotowano 19% wzrost umieralnoœci z powodu ChNS kobiet w woj. œl¹skim (143,2/100 tys r.; 169,9/100 tys r.) i 13,2% zmniejszenie umieralnoœci z tego powodu wœród kobiet w woj. podlaskim (68,1/100 tys r.; 59,1/100 tys r.). Nowotwory z³oœliwe W 2003 r. nowotwory z³oœliwe stanowi³y 23,2% przyczyn wszystkich zgonów w woj. podlaskim i 25% w woj. œl¹skim. Œrednia roczna umieralnoœæ mê czyzn z powodu nowotworów z³oœliwych w omawianym okresie w woj. podlaskim kszta³towa³a siê na poziomie 255,6/100 tys. ludnoœci; wœród mê czyzn woj. œl¹skiego na poziomie 278,7/100 tys. ludnoœci (tab. II). Tabela II. Standaryzowany wspó³czynnik zgonów z powodu nowotworów z³oœliwych wœród mê czyzn i kobiet w woj. podlaskim i œl¹skim w latach Table II. Standardized mortality rates for cancer among men and women in Podlaskie and s in the period Województwo podlaskie œl¹skie Rok Mê czyÿni Kobiety Mê czyÿni Kobiety Year Males Females Males Females ,6 163,0 272,5 198, ,6 173,3 273,5 207, ,5 161,4 280,7 211, ,2 169,5 290,9 204, ,2 178,3 276,0 206,7 Œrednioroczny wspó³czynnik zgonów 255,6 169,1 278,7 205,8 Average annual mortality rate WskaŸnik dynamiki Change index Najczêstsze przyczyny zgonów mê czyzn z powodu nowotworów w obu populacjach dotyczy³y (tab. III): tchawicy, oskrzela i p³uca (81,8/100 tys. woj. podlaskie, 85,1/100 tys. woj. œl¹skie), okrê - nicy, prostnicy i odbytnicy (24,3/100 tys. woj. podlaskie, 25,1/100 tys. woj. œl¹skie), o³¹dka (23,7/ 100 tys. woj. podlaskie, 22,6/100 tys. woj. œl¹skie), gruczo³u krokowego (18,8/100 tys. woj. podlaskie, 15,4/100 tys. woj. œl¹skie) oraz pêcherza moczowego (11,2/100 tys. woj. podlaskie, 10,1/100 tys. woj. œl¹skie). Wœród kobiet najczêstsze przyczyny zgonów z powodu nowotworów dotyczy³y (tab. III): sutka (22,4/100 tys. woj. podlaskie, 27,4/100 tys. woj. œl¹skie), okrê nicy, prostnicy i odbytnicy (19,4/100 tys. woj. podlaskie, 23,3/100 tys. woj. œl¹skie), tchawicy, oskrzela i p³uca (15,4/100 tys. woj. podlaskie, 21,0/100 tys. woj. œl¹skie), o³¹dka (11,0/ 100 tys. woj. podlaskie, 12,3/100 tys. woj. œl¹skie), jajnika (11,1/100 tys. woj. podlaskie, 10,9/100 tys. woj. œl¹skie). Jednym z g³ównych priorytetów kierunków badañ w dziedzinie zdrowia publicznego w Polsce jest ocena nierównoœci w stanie zdrowia i ich uwarunkowañ, przy pos³ugiwaniu siê obiektywnymi wskaÿnikami stanu zdrowia populacji [8]. Sytuacja zdrowotna ludnoœci Polski wskazuje na znaczne ró nice w poziomie umieralnoœci w zakresie chorób sercowo-naczyniowych i nowotworów z³oœliwych pomiêdzy poszczególnymi województwami [1,7]. Ró nice w natê eniu wystêpowania czynników ryzyka tych chorób w obu regionach, odnotowane w szeregu badañ [13,14,15,16,], tylko w czêœci mog¹ t³umaczyæ ró nice w umieralnoœci.

4 42 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): Tabela III. Standaryzowany wspó³czynnik zgonów z powodu nowotworów z³oœliwych wœród mê czyzn w woj. podlaskim i œl¹skim w latach Table III. Standardized mortality rate for cancer among males in Podlaskie and s in Rok Mê czyÿni Mê czyÿni Year Males Males Rak tchawicy, Rak okrê nicy, Rak o³¹dka Rak gruczo³u Rak pêcherza Rak tchawicy, Rak okrê nicy, Rak o³¹dka Rak gruczo³u Rak pêcherza oskrzela prostnicy krokowego moczowego oskrzela prostnicy krokowego moczowego i p³uca i odbytnicy i p³uca i odbytnicy Cancer of Colorectal Stomach Prostate Urinary Cancer of Colorectal Stomach Prostate Urinary trachea, cancer cancer cancer bladder trachea, cancer cancer cancer bladder bronchus cancer bronchus cancer ,7 26,8 20,7 16,3 12,2 81,3 23,8 23,8 14,0 9, ,2 18,1 25,0 18,2 11,3 84,4 25,0 24,3 14,5 9, ,0 24,3 23,0 20,4 7,8 87,2 25,8 21,8 16,6 9, ,8 27,9 26,0 19,5 12,8 90,4 24,7 21,6 16,6 11, ,1 24,4 23,7 19,6 12,0 82,3 26,3 21,8 15,1 10,8 Œrednioroczny 81,6 24,3 23,7 18,8 11,2 85,1 25,1 22,7 15,4 10,1 wspó³czynnik zgonów Average annual mortality rate WskaŸnik dynamiki Change index Tabela IV. Standaryzowany wspó³czynnik zgonów z powodu nowotworów z³oœliwych wœród kobiet w woj. podlaskim i œl¹skim w latach Table IV. Standardized mortality rate for cancer among females in Podlaskie and s in Rok Kobiety Kobiety Year Females Females Rak sutka Rak okrê nicy, Rak tchawicy, Rak o³¹dka Rak jajnika Rak sutka Rak okrê nicy, Rak tchawicy, Rak o³¹dka Rak jajnika prostnicy oskrzela i p³uca prostnicy oskrzela i p³uca i odbytnicy Breast Colorectal Cancer of Stomach Ovarian Breast Colorectal Cancer of Stomach Ovarian cancer cancer trachea, cancer cancer cancer cancer trachea, cancer cancer bronchus bronchus ,5 19,9 12,7 11,8 11,8 27,9 22,8 18,4 12,6 9, ,8 21,1 13,6 11,5 11,3 27,6 21,5 19,3 11,9 11, ,7 15,8 14,6 12,5 10,5 27,5 24,0 22,9 12,7 10, ,8 20,7 18,5 10,3 10,9 27,5 23,8 22,5 11,8 11, ,3 19,4 17,6 9,0 10,8 26,5 24,5 21,9 12,3 11,8 Œrednioroczny 22,4 19,4 15,4 11,0 11,1 27,4 23,3 21,0 12,3 10,9 wspó³czynnik zgonów Average annual mortality rate WskaŸnik dynamiki Change index Interesuj¹ce jest, i ró nice wskaÿników sytuacji zdrowotnej obserwujemy tak e w przypadku umieralnoœci niemowl¹t, przeciêtnego dalszego trwania ycia oraz zapadalnoœci i chorobowoœci z powodu chorób cywilizacyjnych [7]. Wprawdzie czêœæ tych ró nic wyt³umaczyæ mo na wadami systemów rejestracyjnych statystyki publicznej i ochrony zdrowia, jednak wiêkszoœæ wynika z rzeczywistych terytorialnych uwarunkowañ œrodowiskowych, zwi¹zanych z m. in. z sytuacj¹ ekonomiczn¹ i poziomem wykszta³cenia ludnoœci, stylem ycia, zanieczyszczeniem œrodowiska naturalnego, a tak e ró nic w funkcjonowaniu systemu ochrony zdrowia [4,8].

5 Krzy ak M, Maœlach D, Szpak A. Nierównoœci w zdrowiu na przyk³adzie umieralnoœci z powodu chorób uk³adu kr¹ enia Wyjaœnianie przyczyn terytorialnego zró nicowania sytuacji zdrowotnej oraz wdra anie i ewaluacja programów prewencji i promocji zdrowia zmierzaj¹cych do redukcji tych ró nic, powinno znaleÿæ siê w centrum zainteresowania polityki zdrowotnej pañstwa [8]. Województwa podlaskie i œl¹skie s¹ regionami znacznie ró ni¹cymi siê miêdzy sob¹ pod wzglêdem stopnia uprzemys³owienia, urbanizacji, zanieczyszczenia œrodowiska, struktury spo³eczno-zawodowej ludnoœci czy rozpowszechnienia czynników ryzyka, które wp³ywaj¹ na umieralnoœæ z powodu chorób uk³adu kr¹ enia i nowotworów z³oœliwych [17]. Porównanie tych dwóch odleg³ych populacji pod k¹tem omawianych czynników ryzyka mog³oby t³umaczyæ obserwowane, negatywne zjawiska z zakresu umieralnoœci, jak równie wykazaæ koniecznoœæ prowadzenia badañ w kraju nad wp³ywem œrodowiska na zdrowie cz³owieka. Wnioski Z porównania g³ównych przyczyn zgonów w populacjach dwóch odleg³ych regionów Polski województw podlaskiego i œl¹skiego w latach mo na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski: 1. Umieralnoœæ ludnoœci w woj. œl¹skim z powodu chorób uk³adu kr¹ enia jak i choroby niedokrwiennej serca kszta³towa³a siê w analizowanym okresie na znacznie wy szym poziomie ni w woj. podlaskim, zarówno wœród mê czyzn jak i kobiet. 2. Szczególnie niekorzystna sytuacja wystêpowa³a wœród kobiet w woj. œl¹skim, u których stwierdzono 19% wzrost umieralnoœci z powodu ChNS w okresie 5 lat, co wskazuje na koniecznoœæ adresowania do tej grupy dzia³añ maj¹cych na celu ograniczenie wybranych czynników ryzyka tej choroby. 3. Standaryzowany wed³ug wieku wspó³czynnik zgonu z powodu nowotworów z³oœliwych ogó- ³em by³ w omawianym okresie na wy szym poziomie wœród mieszkañców woj. œl¹skiego ani- eli podlaskiego. W obu analizowanych populacjach nast¹pi³ niewielki wzrost umieralnoœci z powodu nowotworów z³oœliwych. 4. Pomimo istniej¹cej ró nicy w umieralnoœci z powodu nowotworów ogó³em miêdzy regionami, umieralnoœci z powodu 5 g³ównych ich lokalizacji nie wykazywa³a istotnych ró nic. 5. Wœród kobiet obu województw szczególnie niekorzystna sytuacja wystêpowa³a w odniesieniu do nowotworów tchawicy, oskrzela i p³uca odnotowano 39% wzrost umieralnoœci z tego powodu w woj. podlaskim i 19% w woj. œl¹skim. Piœmiennictwo / References 1. Goryñski P, Wojtyniak B, Kuszewski K. Monitoring oczekiwanych efektów realizacji Narodowego Programu Zdrowia Ministerstwo Zdrowia, PZH Warszawa Ga³êcki J, Stawiñska-Witoszyñska B. Analiza umieralnoœci z powodu nowotworów z³oœliwych w populacji miasta Poznania. Wiad Lek 2002, 55(supl.1, cz.1): Brzostek T i wsp. Wybrane czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca w grupie kobiet w wieku lat mieszkaj¹cych w Krakowie. Wiad Lek 2004, 57(supl.1): Broda G, Rywik S. Wielooœrodkowe ogólnopolskie badanie stanu zdrowia ludnoœci projekt WOBASZ. Zdefiniowanie problemu oraz cele badania. Kardiol Pol 2005, 63(supl. 4): Opolski G. Opieka Kardiologiczna w Polsce. Stan obecny, perspektywy, zagro enia. Kardiol Pol 2002, 57: Opolski G i wsp. Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Chorób Uk³adu Sercowo-Naczyniowego POLKARD Kardiol Pol 2003, 59: Wojtyniak B, Goryñski P. Sytuacja zdrowotna Polski. PZH Zak³ad Statystyki Medycznej, Warszawa Wysocki MJ, Sakowska I, Car J. Miary obci¹ eñ zdrowotno-spo³ecznych nowe mierniki sytuacji zdrowotnej ludnoœci. Przegl Epidemiol 2005, 59: ***Rocznik Statystyczny Województwa Œl¹skiego Urz¹d Statystyczny w Katowicach, Katowice ***Rocznik Statystyczny Województwa Œl¹skiego 2003.Urz¹d Statystyczny w Katowicach, Katowice ***Rocznik Statystyczny Województwa Podlaskiego 2002.Urz¹d Statystyczny w Bia³ymstoku, Bia³ystok ***Rocznik Statystyczny Województwa Podlaskiego 2003.Urz¹d Statystyczny w Bia³ymstoku, Bia³ystok Drygas W i wsp. Ocena poziomu aktywnoœci fizycznej doros³ej populacji Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63(supl.4): Biela U i wsp. Czêstoœæ wystêpowania nadwagi i oty³oœci u kobiet i mê czyzn w wieku lat. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63(supl.4): Polakowska M. Na³óg palenia tytoniu w populacji polskiej. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63(supl.4): Kozakiewicz K. Czynniki socjoekonomiczne i ich zró nicowanie w populacji polskiej. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63(supl.4): Brajczewski C. Niektóre ekologiczne i spo³eczne uwarunkowania umieralnoœci ludnoœci miejskiej w wieku lat. Czêœæ I. Umieralnoœæ z powodu nowotworów. Zdrowie Publiczne 1995, 56(7-8):