UNIWERSYTET TRZECIEGO WIEKU JAKO INSTYTUCJA AKTYWIZUJĄCA OSOBY STARSZE BADANIA WŁASNE

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2012, 81, 1, IZABELA WRÓBLEWSKA, JERZY BŁASZCZUK UNIWERSYTET TRZECIEGO WIEKU JAKO INSTYTUCJA AKTYWIZUJĄCA OSOBY STARSZE BADANIA WŁASNE THE UNIVERSITY OF THE THIRD AGE AS AN INSTITUTION STIMULATING ELDERLY PEOPLE PERSONAL RESEARCH Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu Dyrektor Instytutu Pielęgniarstwa: dr n. med. Lucyna Sochocka Streszczenie Wstęp. Uniwersytety Trzeciego Wieku są jedną z najpopularniejszych form aktywizacji ludzi w podeszłym wieku. Ich działalność powoduje zwiększenie sprawności intelektualnej, fizycznej i społecznej seniora, wzrost jego satysfakcji, a także podniesienie jakości życia. Cel. Uzyskanie informacji dotyczących wpływu uczestnictwa w zajęciach UTW na aktywizację osób starszych. Materiał i metody. Badanie przeprowadzono na podstawie autorskiej ankiety wśród 114 słuchaczy UTW we Wrocławiu. Wyniki. Ankietowanymi są w większości kobiety (68,42%), a motywem podjęcia studiów chęć poszerzenia wiedzy, utrzymanie sprawności intelektualnej (po 81,58%) oraz utrzymanie więzi z osobami z tej samej grupy wiekowej (55,26%). Uczestnictwo w UTW powoduje, że 90 (78,94%) badanych częściej wychodzi z domu, 75 (65,78%) bardziej dba o swój wygląd, 60 (52,63%) ma szersze kontakty towarzyskie, a 39 (34,21%) więcej przyjaciół. Wnioski. Dla respondentów starość jest naturalnym etapem życia, a przynależność do UTW powoduje większą aktywność intelektualną i fizyczną. SŁOWA KLUCZOWE: starość, UTW, aktywność. Summary Introduction. Third Age Universities are one of the most popular forms of elderly people activation. They increase intellectual, physical and social ability of the seniors. They increase his/her satisfaction and quality of life also. Aim. Research based on self-prepared questionnaire among 114 students of TAU in Wrocław. Results. Among students women were the greater part (68.42%). Their main quest was for increasing general knowledge, keeping the mental skills (both groups for 81.58%), and staying in contact with the people of the same age (55.26%). Attending TAU was described to cause that 90 women (78.94%) were going out more often, 75 (65.78%) were taking care of their look, 60 (52.63%) had more social contacts and 39 (34.21%) more friends. Conclusion. For the respondents the senescence is a natural period of life. Being part of TAU increases their intellectual and physical activity. KEY WORDS: senescence, TAU, activity. Wstęp Proces starzenia się ludności polegający na systematycznym wzroście udziału osób starszych w stosunku do całej populacji obserwuje się już od ponad ćwierć wieku. Stanowi on jeden z najtrudniejszych problemów współczesnego świata, który dotyczy także Polski [1]. Wzrost liczby seniorów wymógł zmianę oceny ich roli społecznej, co powoduje, że obecna, holistyczna wizja osoby starszej oznacza postrzeganie jej jako jednego z wielu aktywnych elementów społeczeństwa [2]. Potwierdzają to badania naukowe, które dowodzą, że starość może być okresem aktywności i twórczej działalności seniora, jeśli zapewni się mu maksymalnie dobrą, troskliwą i profesjonalną opiekę rodziny, przedstawicieli ochrony zdrowia, a także różnego rodzaju instytucji. To w nich seniorzy mają możliwość nie tylko poszerzania i aktualizowania swojej wiedzy, ale także sposobność brania udziału w życiu społecznym. Zwiększenie sprawności intelektualnej, fizycznej i społecznej powoduje wzrost satysfakcji seniora, który zaczyna cenić swoją dojrzałość [3, 4]. Współczesne podejście do starości powoduje dostrzeganie potrzeby jak największej aktywizacji ludzi starszych poprzez umożliwienie im kontaktów z rówieśnikami, zaspokojenie potrzeby samorozwoju, kształcenia się i zdobywania nowych umiejętności. Taką możliwość dają seniorom Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW), które w znacznym stopniu przyczyniają się do tak istotnego u seniorów utrzymania, a także rozbudowywania istniejących więzi społecznych. Są także miejscami spotkań osób o podobnych problemach i zainteresowaniach. To tam osoby starsze mogą realizować swoje niespełnione marzenia czy nawiązywać nowe przyjaźnie, a także poprawiać kondycję umysłową i fizyczną, co w znacznej mierze wpływa na ich samopoczucie i podnosi jakość życia. We współczesnym świecie, gdzie szybko dokonują się wszelkie zmiany działalność UTW jest niezwykle

2 32 Izabela Wróblewska, Jerzy Błaszczuk korzystna i potrzebna, szczególnie w aspekcie całościowego rozwoju człowieka. Senior, który ma możliwość korzystania z ustawicznego kształcenia, edukacji trwającej przez całe życie jest osobą lepiej radzącą sobie w życiu codziennym, a rozbudowana sieć kontaktów interpersonalnych pozwala łatwiej zmagać się z trudami związanymi z okresem starości. Wielu autorów dowodzi, że czynnikami szczególnie przyśpieszającymi proces starzenia są brak aktywności i osamotnienie. UTW poprzez integrację środowiska seniorów, liczne propozycje czynnego spędzania czasu dążą do utrzymania możliwie wysokiej jakości życia i powodują poprawę samopoczucia ludzi starszych [5]. Cel pracy Celem pracy było uzyskanie informacji dotyczących wpływu uczestnictwa w zajęciach organizowanych przez UTW na aktywizację osób starszych. Materiał i metody Badanie przeprowadzono w grudniu 2011 r. wśród 114 (95%) słuchaczy (z grupy 120 osób 100%) UTW we Wrocławiu. W tym celu stworzono autorską, anonimową ankietę zawierającą pytania metryczkowe oraz szczegółowe odnoszące się do postrzegania przez respondentów starości. Zbierano także informacje dotyczące opinii starszych osób na temat zasad funkcjonowania UTW oraz wpływu przynależności do tej placówki dydaktycznej na życie respondentów. W niektórych pytaniach istniała możliwość udzielenia kilku odpowiedzi. Wyniki Wśród badanych przeważały kobiety (78 osób 68,42%). Większość ankietowanych była stosunkowo młoda i mieściła się w przedziale wiekowym lat (111 osób 97,37%), w badanej populacji znalazły się także 3 osoby mające poniżej 59 lat (2,63%). Respondentom zadano między innymi pytanie: Czym jest dla nich starość? Większość ankietowanych odpowiedziała, że starość jest dla nich kolejnym etapem życia (87 osób 76,32%), a 21 osób (18,42%) zaznaczyło odpowiedź, że czasem zasłużonego odpoczynku. Niewielka statystycznie część respondentów stwierdziła, że jest to okres, w którym się choruje (6 osób 5,26%), jest to także wyrok lub czas oczekiwania na śmierć (po 3 osoby 2,63%). Również poglądy dotyczące wieku w jakim człowiek staje się osobą starszą były zróżnicowane i tak: 48 (42,11%) badanych odpowiedziało, że o starości można mówić po 70. r.ż., 30 (26,32%), że po 60. r.ż., 21 (18,42%), że po 80. r.ż., 9 (7,89%), że po 90. r.ż., a po 3 (2,63%), że po 50. lub 100 r.ż. Interpretując wyniki badań należy wziąć pod uwagę charakterystykę analizowanej grupy, która prawie w całości, bo w 97,37% (111 osób) pochodziła z miast powyżej mieszkańców, a tylko 3 (2,63%) ze wsi. Wyższe wykształcenie miały 72 osoby (63,16%), a średnie zawodowe lub ogólnokształcące 42 (36,84%). Źródłem dochodu była w większości przypadków emerytura (108 osób 94,74%), następnie renta (9 osób 7,89%), a tylko 3 (2,63%) badanych utrzymywało się z pracy. Większość ankietowanych była zamężna/żonata (60 osób 52,63%), 24 osoby (21,05%) były wdowami/wdowcami, 21 (18,42%) osobami rozwiedzionymi, a 9 (7,89%) pannami/kawalerami. Stwierdzono, że ankietowani są osobami aktywnymi fizycznie, co zostało potwierdzone w uzyskanych wynikach dotyczących aktywności ruchowej i form spędzania wolnego czasu. Aż 102 osoby (89,47%) deklarowały codzienne uprawianie jakiejś formy sportu. Tylko 12 (10,53%) respondentów zaznaczyło odpowiedź negatywną. Ankietowani sądzą, że aktywność ruchowa poprawia ich samopoczucie (75 osób 65,79% zdecydowanie poprawia, 27 osób 23,68% raczej poprawia). Większość respondentów (69 osób 60,53%) nie korzysta jednak z form aktywności ruchowej proponowanych przez UTW. Z kolei w pytaniu dotyczącym formy spędzania wolnego czasu wśród najczęstszych odpowiedzi znalazło się podróżowanie (60 osób 52,63%), realizacja swoich hobby (51 osób 44,74%), uprawianie sportu (33 osoby 28,95%), działalność w różnego rodzaju organizacjach i stowarzyszeniach (27 osób 23,68%), regularne zajmowanie się wnukami (21 osób 18,42%), czynna praca (9 osób 7,89%), czy też inne formy spędzania wolnego czasu (6 osób 5,26%). Tylko 3 (2,63%) z badanych przyznało się do uczucia nudy. Stwierdzono także, że aż 63 (55,26%) ankietowanych nie martwi się o swoją przyszłość. Respondentów pytano także: jakie źródła informacji zachęciły ich do wzięcia udziału w zajęciach? Badania dowiodły, że najlepszą formą przekazywania wiadomości dla osób starszych są rozmowy ze znajomymi (84 osoby 73,68%), w następnej kolejności znalazły się strony internetowe (39 osób 34,21%). Duża statystycznie część respondentów dowiedziała się o możliwości zapisów i korzystania z UTW z prasy (30 osób 26,32%), programów telewizyjnych (21 osób 18,42%) i radiowych (12 osób 10,53%). Tylko dla 6 (5,26%) ankietowanych źródłem informacji były specjalistyczne publikacje. Ankietowani w większości byli słuchaczami Uniwersytetu od 1 do 2 i od 2 do 4 lat (po 54 osoby 47,37%), nieliczną grupę stanowiły osoby, które korzystają z tej instytucji od 5 do 10 lat (6 osób 5,26%). Wśród badanych nie było nikogo, kto byłby słuchaczem dłużej niż 10 lat (0%). Badanych zapytano także o motywy podjęcia studiów, i tak jednakowa liczba osób odpowiedziała, że chciała poszerzyć swoją wiedzę i utrzymać sprawność intelektualną (po 93 osoby 81,58%). Celem ponad połowy respondentów (63 osoby 55,26%) było utrzymanie więzi z osobami z tej samej grupy wiekowej, 51 osób (44,74%) badanych chciało w ten sposób zachować sprawność fizyczną, 42 (36,84%) zagospodarować czas wolny, 30 (26,32%) poczuć się osobą kompetentną, bez względu na wiek, 24 osoby (21,05%) realizują swoje młodzieńcze marzenia o studiowaniu, a 12 (10,53%) poprzez uczestnictwo w zajęciach chce pozbyć się uczucia osamotnienia. Ankietowanych zapytano też: w jakich formach zajęć proponowanych przez UTW biorą najchętniej udział? Uzyskane wyniki zaprezentowano na rycinie 1.

3 Uniwersytet Trzeciego Wieku jako instytucja aktywizująca osoby starsze badania własne 33 Większość respondentów (105 osób 92,11%) stwierdziła, że umiejętność obsługi wybranych programów komputerowych może pomagać w życiu starszemu człowiekowi, 6 osób (5,26%) zaznaczyło odpowiedź negatywną, a 3 (2,63%) nie miało zdania na ten temat. Jeśli chodzi o przydatność korzystania z telefonu komórkowego, to 99 (86,84%) seniorów wypowiedziała się na ten temat pozytywnie, 3 (2,63%) negatywnie, a 12 (10,53%) osób nie miało zdania w tej kwestii. Identycznie wyglądały wyniki dotyczące umiejętności obsługi Internetu oraz zainteresowania nauką języków obcych. Stwierdzono, że u 57 osób (50%) ankietowanych dzięki uczestnictwie w zajęciach rozbudziły się nowe zainteresowania lub miały okazję rozwinąć te, które już istniały. Tylko 9 (7,89%) badanych odpowiedziało, że aktywność na UTW nie wpłynęła na rozwinięcie ich wiedzy. Uzyskane wyniki nie potwierdzają wpływu przynależności do UTW na poczucie większej przydatności (tak 36 osób 31,58%, nie 24 osoby 21,05%, nie wiem 54 osoby 47,37%), lepsze zrozumienie przez dzieci (tak 48 osób 42,11%, nie 15 osób 13,16%, nie wiem 51 osób 44,74%), większe poważanie wśród Rycina 1. Najczęściej wybierane formy zajęć proponowanych na UTW. Figure 1. Incidence of the TAU activities choice. Rycina 2. Zależności pomiędzy przynależnością do UTW a relacjami z najbliższym otoczeniem. Figure 2. Dependencies between TAU membership and relations with the nearest environment.

4 34 Izabela Wróblewska, Jerzy Błaszczuk wnuków (tak 30 osób 26,32%, nie 18 osób 15,79%, nie wiem 66 osób 57,89%), ułatwione odrabianie z nimi lekcji (tak 12 osób 10,53%, nie 36 osób 31,58%, nie wiem 66 osób 57,89%), lepsze zrozumienie przez rodzinę (tak 48 osób 42,11%, nie 6 osób 5,26%, nie wiem 60 osób 52,63%). Natomiast widoczny jest wpływ uczestnictwa w zajęciach UTW na odczuwanie zwiększonej radości w kontaktach z rodziną (tak 72 osoby 63,16%, nie 15 osób 13,16%, nie wiem 27 osób 23,68%). Badania potwierdziły wpływ przynależności do UTW na relacje z najbliższym otoczeniem. Uzyskane wyniki przedstawiono na rycinie 2. Badano także, czy przynależność do UTW ma jakikolwiek wpływ na odczucia i zachowania słuchaczy. Zaobserwowano, że studenci rzadziej odczuwają smutek (tak 57 osób 50%, nie 12 osób 10,53%, nie wiem 45 osób 39,47%), życie daje im więcej zadowolenia (tak 93 osoby 81,58%, nie 6 osób 5,26%, nie wiem 15 osób 13,16%), są z siebie bardziej zadowoleni (tak 87 osób 76,32%, nie 6 osób 5,26%, nie wiem 21 osób 18,42%), mają więcej energii do działania (tak 84 osoby 73,68%, nie 9 osób 7,89%, nie wiem 21 osób 18,42%). Badania nie potwierdziły wpływu uczestniczenia w zajęciach UTW na ułatwienie podejmowania decyzji (tak 39 osób 34,21%, nie 18 osób 15,79%, nie wiem 57 osób 50%), lepszy sen (tak 30 osób 26,32%, nie 39 osób 34,21%, nie wiem 45 osób 39,47%), zmniejszenie drażliwości (tak 33 osoby 28,95%, nie 21 osób 18,42%, nie wiem 60 osób 52,63%) czy zmniejszenie lęku o własne zdrowie (tak 42 osoby 36,84%, nie 24 osoby 21,05%, nie wiem 48 osób 42,11%). Ankietowani dostrzegają, że przynależność do UTW wpływa korzystnie na postrzeganie osób starszych przez najbliższą rodzinę lub znajomych (63 osoby 55,26%). Słuchacze wrocławskiego UTW byli świadomi możliwości dostępu do konsultacji prawnych (99 osób 89%) i medycznych (87 osób 76,32%). Dyskusja Nie jesteśmy w stanie zatrzymać procesu biologicznego starzenia się organizmu, na który niekorzystnie wpływa szereg fizycznych i chemicznych czynników szkodliwych, a fizjologiczne zmiany biochemiczne i degeneracyjne o charakterze postępowym następują we wszystkich komórkach, tkankach i narządach, i dotyczą wszystkich układów [6]. Ludzie po 65. r.ż. są szczególnie predysponowani do wystąpienia wyżej wymienionych zaburzeń również z powodu przejścia na emeryturę, utraty pozycji społecznej, pogorszenia warunków materialnych czy tak powszechnej w tym wieku samotności [7]. Zaproponowanie seniorom różnych form aktywizacji może zmniejszyć straty jakie niesie ze sobą proces starzenia, co z kolei ma wpływ na osobowość człowieka oraz jego życie emocjonalne i duchowe. Jeśli dodatkowo senior zastosuje zasady profilaktyki gerontologicznej, zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia niepełnosprawności, a tym samym zależności od innych. Idee te są nadrzędnymi zadaniami polityki społecznej wobec osób starszych i starości. Są one realizowane przez Uniwersytety Trzeciego Wieku, które stwarzają ludziom starszym szansę na aktywne życie, co przeciwdziała ich marginalizacji. Działalność UTW ma przeciwdziałać alienacji seniorów i dzięki temu powodować, że jego słuchacze będą postrzegali starość w sposób naturalny i traktować ją głównie jako kolejny etap życia. Teorię tę potwierdziły przeprowadzone badania. Ankietowani dodatkowo stwierdzili, że człowiekiem starszym jest osoba mająca dopiero co najmniej 70 lat, a więc według nich granica starości przebiega dalej niż podaje literatura medyczna czy mówi definicja WHO. Taki punkt widzenia może być spowodowany stosunkowo młodym wiekiem badanych (sytuacja ta wydaje się oczywista ze względu na średnią życia w Polsce). Dodatkowo ankietowani w większości pochodzili z dużych miast, mieli wyższe wykształcenie i wciąż pozostawali w związkach małżeńskich, co zdaje się mieć dodatkowe znaczenie w ich ocenie starości. Zaobserwowano, że badani są grupą aktywną zarówno intelektualnie jak i fizycznie, co zostało potwierdzone w uzyskanych wynikach dotyczących aktywności ruchowej i form spędzania wolnego czasu. Większość z nich jest ludźmi chętnie uczestniczącymi w proponowanych przez UTW wycieczkach oraz biorącymi czynny udział w działalności różnego rodzaju organizacji i stowarzyszeń. Ogólna aktywność może dodatkowo powodować pozytywne nastawienie do życia, co znalazło swój wyraz w pytaniu dotyczącym przyszłości znacząca statystycznie grupa badanych nie martwi się o nią. Starość może być wspaniałym, prawdziwie złotym okresem życia, w którym dzięki ustawicznej edukacji poprawieniu ulegają funkcje intelektualne i zwiększa się zakres kompetencji seniora. Może być sztuką polegającą na dojrzewaniu na każdym polu i w każdej dziedzinie, a realizowaną na podłożu UTW [8, 9, 10, 11]. Udowodnili to badani deklarując chociażby chęć brania udziału w różnych formach zajęć proponowanych przez UTW. O mobilności ankietowanych świadczy ich otwarcie się na różnego rodzaju nowinki techniczne, a uzyskane wyniki świadczą o znacznym zainteresowaniu dotyczącym otrzymywanej na UTW wiedzy teoretycznej i praktycznej. Potwierdzają one potrzebę tworzenia Uniwersytetów, a także ogólne ich założenia, które mówią o zaspokajaniu potrzeb samokształcenia, poznawania środowiska, poszerzania wiedzy i umiejętności, wykonywania społecznie użytecznych działań, bycia uznanym za część społeczeństwa, grupy, wypełnienia wolnego czasu, utrzymywania więzi towarzyskich oraz stymulacji psychicznej i fizycznej [12]. Badanie dowodzi, że aktywizacja intelektualna, psychiczna, społeczna i fizyczna osób starszych, poszerzanie wiedzy i umiejętności seniorów, angażowanie słuchaczy w różnego rodzaju aktywność powoduje podtrzymanie istniejących już więzi społecznych, a także rozbudzenie i rozwinięcie komunikacji międzyludzkiej.

5 Uniwersytet Trzeciego Wieku jako instytucja aktywizująca osoby starsze badania własne 35 Wnioski 1. Dla respondentów starość jest naturalnym, kolejnym etapem życia. 2. Dla badanych osoba starsza to człowiek po 70. roku życia. 3. Słuchacze UTW we Wrocławiu są aktywni intelektualnie i fizycznie. 4. Motywem podjęcia studiów na UTW jest chęć poszerzania swojej wiedzy, utrzymania sprawności intelektualnej oraz utrzymanie więzi z osobami z tej samej grupy wiekowej. Piśmiennictwo 1. Trafiałek E.: O nową politykę społeczną wobec starości. [W:] Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku, Frackiewicz L. (red.): Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2003, Pikuła N.: Etos starości w aspekcie społecznym. Gerontologia dla pracowników socjalnych. WAM, Kraków Goroszkiewicz H., Bień B.: Podstawowa opieka geriatryczna. Pielęgniarstwo XXI Wieku, 2005, (3), Zych A.: Leksykon gerontologii. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Zielińska-Więczkowska H., Ciemnoczołowski W., Kędziora-Kornatowska K.: Poczucie koherencji a występowanie stanów depresyjnych u słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Psychogeriatria Polska, 2009, 6 (3), Bień B.: Stan zdrowia i sprawności ludzi starszych. [W:] Polska starość, Synak B. (red.), Gdańsk 2003, Szczerbińska K. (red.): Dostępność opieki zdrowotnej i pomocy społecznej dla osób starszych w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, Frąckiewicz L.: Społeczno-demograficzne problemy starzenia się społeczeństwa polskiego. [W:] Seniorzy w społeczeństwie Europy XXI wieku, Pędlich W. (red.), Białystok 2001, Sobów T.: Praktyczna psychogeriatria. Continuo, Wrocław Steuden S.: Psychologia starzenia się i starości. PWN, Warszawa Kowalewski J.: Ludzie starzy w polskim społeczeństwie w pierwszych dekadach XXI wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź Borczyk W.: Edukacja osób starszych. Rola i znaczenie Uniwersytetów Trzeciego Wieku. [W:] Małopolskie Studia Regionalne 2/17/2009, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków Adres do korespondencji: dr n. med. Izabela Wróblewska Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu ul. Katowicka Opole tel.: