Zbiór i roszenie lnu. prof. IWNiRZ dr hab. Krzysztof Heller

Transkrypt

1 Zbiór i roszenie lnu prof. IWNiRZ dr hab. Krzysztof Heller 1

2 Spis treści 1. Wyrywanie lnu 1.1.Termin wyrywania lnu 1.2.Sposób ręcznego wyrywania lnu 2. Suszenie słomy 3. Odziarnianie słomy 4. Roszenie słomy metoda słania Wybór ścieliska Pora roku Czas słania Ilość słomy na powierzchnię ścieliska Sposób rozścielenia słomy lnianej Zabiegi w czasie roszenia Sposoby określenia zakończenia procesu roszenia Zbieranie słomy wyroszonej 2

3 1. Wyrywanie lnu 1.1 Termin wyrywania lnu Optymalnym terminem wyrywania lnu, z przeznaczeniem na włókno, jest faza wczesnożółtej dojrzałości słomy lnianej (zielonożółta dojrzałość) tj. wówczas, gdy łodygi są pożółkłe do 1/3 wysokości, a liście opadły od dołu do około 1/4 wysokości łodygi a torebki nasienne zaczynają żółknąć. Len nasienny zbieramy w fazie tzw. dojrzałości żółtej, tzn. wówczas gdy łodygi są już całkowicie pożółkłe, liście opadły z 2/3 wysokości rośliny. Torebki nasienne są żółte. Nasiona lnu są w pełni uformowane, zaczynają brązowieć. Okresy dojrzałości lnu Faza dojrzałości Dojrzałość zielona Dojrzałość wczesno żółta (zwana zielonożółtą) Dojrzałość żółta Dojrzałość pełna (zwana brunatną) Charakterystyka Faza, która następuje bezpośrednio po przekwitnięciu kwiatów w łanie. Łodygi lnu i torebki są w całości zielone. Najniższe liście łodyg zaczynają żółknąć i opadać. Torebki nasienne mimo, że są w pełni wykształcone, zawierają nasiona miękkie, wodniste, białozielonenie wykształcone w pełni. Znajdujące się w łodygach włókno jest delikatne i słabe. Plantacja charakteryzuje się wyglądem ogólnym w odcieniu zielonożółtym. Liście od dołu do około ¼ wysokości opadły, a pozostałe żółkną. Torebki nasienne są żółte. Nasiona w torebkach są zupełnie wykształcone o kolorze bladożółtym (dojrzewają w torebkach po wyrwaniu łodyg). W niektórych torebkach spotyka się jeszcze nasiona białe. Włókno w tym czasie jest już wykształcone, dostatecznie mocne i delikatne. O ile pogoda jest sprzyjająca, powinno się przystąpić do wyrywania lnu. Następuje po około 4-7 dniach po dojrzałości wczesniożółtej. Łodygi i torebki przybierają odcień złocistożółty, a najstarsze z nich mają brunatne pasy i luźne brunatne nasiona wewnątrz torebek. Przy potrząsaniu łodygami torebki wydają charakterystyczny chrzęst (dzwonią). Dolne części łodyg nabierają odcienia brunatnego i jedynie górne partie roślin utrzymują kolor ciemnożółty. Łodygi są całkowicie pozbawione liści. Torebki są brunatne, a niekiedy porażone przez grzybki czernieją. przy zmiennej pogodzie niektóre torebki wówczas pękają. Nasiona są brunatne, twarde i błyszczące. Włókno w tym czasie mimo że staje się jeszcze bardziej mocne, traci na swojej jakości ze względu na postępujący proces lignizacji (zdrewnienia) stając się bardziej twarde, kruche i mniej przydatne do celów przędzalniczych. Rośliny odmian lnu włóknistego wyrywamy w fazie zielonożółtej dojrzałości (dotyczy odmian: Artemida, Atena, Luna, Modran, Nike, Sara, Selena, Temida). Odmianę Bukoz (len oleisty) oraz stare odmiany lnu włóknistego z kolekcji nasion wyrywamy na początku fazy pełnej dojrzałości ( nie dopuścić do pękania torebek nasiennych) 3

4 Fot. 1 Plantacja lnu włóknistego (dotyczy odmian: Artemida, Atena, Luna, Modran, Nike, Sara, Selena, Temida)- w fazie zielonożółtej dojrzałości roślin nadaje się do wyrywania Fot. 2 Plantacja lnu oleistego (odmina Bukoz) w fazie żółtej dojrzałości roślin nadaje się do wyrywania 1.2 Sposób ręcznego wyrywania lnu Sprzęt ręczny polega na wyrywaniu roślin w sposób następujący: prawą ręką chwyta się garść łodyg pod nasadą ich rozgałęzień, a lewą ręką nieco poniżej. Łodygi silnie zaciśnięte w obu dłoniach wyrywa się jednym szarpnięciem z ziemi. Po narwaniu pełnej garści roślin wyciąga się od strony korzeniowej pojedyncze chwasty, uderza kilkakrotnie luźno trzymana częścią korzeniową o ziemię, w celu wyrównania łodyg i otrząśnięcia ziemi z korzeni. Oczyszczone i wyrównanie łodygi lnu układa się cieką, równa warstwą na ziemi. Przed wyrwaniem lnu usuwa się grube chwasty lub też omija się je podczas wyrywania łodyg lnu. Wyrywanie lnu najlepiej przeprowadzić rano przed obeschnięciem rosy lub wieczorem po jej opadnięciu wilgotną glebę łatwiej otrząsnąć z korzeni lnu. 4

5 2. Suszenie słomy Lp Wykonana czynność Sposoby suszenia słomy lnianej Charakterystyka stosowanych zabiegów 3 stopniowy sposób suszenia słomy lnianej Wstępne suszenie Dosuszenie słomy w daszkach 3. Suszenie lnu związanego w snopki i ustawionego w sztygach Wyłożone na lnisku, tj. na polu na którym len uprawiano, cienkie warstwy łodyg w czasie 1-2 dni tracą znaczną część wody, tężeją, sztywnieją, staja się bielsze i przydatne do dalszego ich ustawiania. Podnoszone z warstwy łodygi ustawia się w daszki wolnostojące o długości boków do 2 m, przy rozstawie łodyg (ścian daszka) w części korzeniowej na szerokość 70 cm cm (tj % wysokości roślin lnu (1 m). Należy pamiętać, aby jaśniejszą stronę warstwy (wybieloną przez słonce) ułożyć wewnątrz daszka a stronę warstwy leżącą na ziemi ułożyć na zewnątrz daszka Daszki formułuje się z kilku garści lnu ustawionych ukośnie względem siebie, garście stykają się ze sobą torebkami, natomiast między częściami korzeniowymi pozostawiona jest wolna przestrzeń (70 cm). Daszki chronią słomę przed szkodliwymi skutkami deszczu i dają nasionom możliwość całkowitego dojrzewania. Aby ułatwić ustawianie daszków należy przciągnąć drut miedzy kołkami wbitymi w ziemię i na tym drucie oprzeć len z dwóch stron tak aby utworzyć daszek. Po wstępnym suszeniu (p.1) i dosuszeniu słomy w daszkach (p.2) wiąże się len w snopki o ciężarze od 2-4 kg i składa się stodołach w celu późniejszego odziarnienia Czas trwania suszenia 1-2 dni zależnie od stanu pogody Przy słonecznej pogodzie do 3 dni Torebki nasienne Przy sprzyjającej pogodzie ok. 2 dni 1. Uproszczony sposób suszenia słomy lnianej Uproszczony sposób suszenia Stosowany przy długotrwałej, słonecznej pogodzie i braku dostatecznej liczby rąk do pracy; Len pierwotnie dosusza się w warstwie (p.1), po dwóch dniach odwraca się wyłożone warstwy (za pomocą drążka); po następnych dwóch dniach (wybielenie dwustronne) warstę łodyg zbiera się w garście i wiąże się w snopki (2-4 kg); zestawione w sztygach snopki po 1-2 dniach, przy wilgotności słomy w granicach % można dostarczyć do magazynu w celu późniejszego odziarnienia Przy słonecznej pogodzie 5 dni od momentu wyrwania lnu 5

6 3. Odziarnianie słomy W chałupniczych metodach przerobu len odziarniano rozgniatając torebki nasienne tłuczkiem lub kijem. Znacznie lepszym sposobem ręcznego odziarniania lnu jest obrywanie torebek nasiennych na grzebieniach drewnianych lub metalowych a następnie gniecenie tych torebek i oczyszczanie z plew. 4. Roszenie. Roszenie słomy lnianej jest to proces biologicznej degradacji (rozkładu) pektyn łączących włókno techniczne z otaczającymi je tkankami (szczególnie z drewnem). Roszenie może odbywać się w basenach - metodą moczenia lub na polu - metodą słania. W Polsce dominuje technologia roszenia metodą słania. Podczas roszenia na polu, na łodygach wyścielonego lnu rozwijają się grzyby saprofityczne (głównie Cladosporium herbarum, a także Mucor pumbeus i Rizopus nigricans) oraz bakterie (Bacillus mesentericus, Bacillus asterosporus, Bacterium coli), które rozkładają pektyny łączące włókno z otaczającymi tkankami, co umożliwia podczas dalszego procesu technologicznego słomy roszonej metodami mechanicznymi (międlenie, trzepanie) wydobycie włókna lnianego. W czasie roszenia metodą słania, w dni wilgotne i deszczowe, łodygi znajdujące się w górnej części rozścielonego lnu są bardziej nawilżone, natomiast w dni suche (bez opadów i rosy) bardziej wilgotne są łodygi znajdujące się w spodniej warstwie rozścielonego lnu. Nierównomierne uwilgocenie lnu powoduje nierównomierne roszenie lnu co zmusza plantatora lnu do odwrócenia wyścielonego lnu aby wyrównać warunki wilgotnościowe. W połowie procesu roszenia tj po 2-3 tygodniach od wyścielenia należy odwrócić len Wybór miejsca do rozścielenia słomy lnianej Łąka Najlepszym miejscem do rozścielania słomy lnu jest łąka, na której w porze jesiennej występują obficie mgły i rosy..łąka musi być uprzednio nisko skoszona, kretowiska wyrównane, liście i zanieczyszczenia usunięte. Pastwisko Dobrym miejscem do rozścielania lnu może być należycie utrzymane pastwisko, jednak pod warunkiem, że przed roszeniem będą z niego usunięte odchody zwierząt, gdyż w tych miejscach następuje bardzo szybki porost trawy. Koniczynisko Gorszym miejscem do rozścielenia lnu jest koniczynisko, bowiem koniczyna jako roślina szerokolistna, szybko przerasta rozesłaną słomę, co powoduje niejednakowe i niekorzystne warunki nawilżania słomy. Silnie przerastającą koniczyna stwarza konieczność częstego odwracania lnu. Ściernisko, lnisko Mniej odpowiednim ścieliskiem jest ściernisko i lnisko: takich ścielisk należy w miare możliwości unikać. We wszystkich przypadkach przy rozścielaniu lnu należy unikać zagłębień, tj. miejsc, w których utrzymuje się woda przez dłuższy czas oraz miejsc ocienionych przez drzewa. Gromadząca się w zagłębieniach woda może powodować gnicie słomy, zwłaszcza gdy jest ona roszona w okresie chłodów jesiennych. Drzewa dające cień powodują niejednokrotnie zbyt duże nawilżenie łodyg lub przesychanie, co odbija się ujemnie na przebiegu procesu roszenia. 6

7 4. 2. Pora roku odpowiednia do rozścielenia lnu Zasadniczo len można rosić w ciągu całego roku i dlatego rozróżnia się rozścielanie: Jesienne Zimowe Wiosenne Letnie Len najlepiej rozścielić w okresie wczesnej jesieni w czasie od 20 VIII 15 IX Czas rozścielenia lnu Len najlepiej rozścielić tuż po deszczu, albo też na rosę. Aby uniknąć potargania słomy, len należy rozścielić przy bezwietrznej pogodzie Ilość słomy na powierzchnie ścieliska Na 1 ha powierzchni ścieliska rozściela się kg słomy odziarnionej prostej t.j. na 100 m 2 (1 ar) wyściela się kg słomy lnianej odziarnionej. Aby uzyskać włókno lepszej jakości należy zmniejszyć ilość słomy na jednostkę powierzchni (np. 20 kg na 100 m 2 ) Sposób rozścielenia słomy lnianej Słomę należy rozścielać w proste rzędy (ławy) warstwą jednolicie cienką (0,5-0,75 cm), dbając o to, aby słoma w rzędach była ułożona jak najdokładniej równolegle. Odległość miedzy rzędami powinna wynosić ok. 20 cm. Wierzchołki słomy we wszystkich rzędach powinny się układać w jednym kierunku. Nie wolno rozścielać w ten sposób, aby wierzchołki jednego rzędu stykały się z korzeniami drugiego rzędu, względnie na nich leżały. Pomiędzy powierzchniami rozścielonej słomy różnych odmian należy zastosować odpowiednią odległość. Po przygotowaniu ścieliska i prawidłowym rozłożeniu snopków przystępuje się do czynności właściwej rozścielenia, polegającej na rozcinaniu sznurków wiążących snopy, a następnie na rozścieleniu słomy możliwie w równomiernej grubości. Garściowanie słomy należy wykonać w następujący sposób: od rozwiązanego snopa oddziela się energicznie jedną ręką garść słomy o ciężarze ca 300 g, a drugą ręką przytrzymuje się pozostałą część. Oddzielanie garści powinno być bardzo staranne, aby uniknąć potargania słomy. Z rozłożonych garści formułuje się cienką, o jednej grubości warstwę słomy (grubość warstwy 0,5 0,75 cm) przez rozpostarcie ich na ścielisku, zwracając równocześnie uwagę na równoległe ułożenie łodyg i ich wyrównanie w części korzeniowej Zabiegi w czasie roszenia Rozesłaną słomę należy możliwie dokładnie przycisnąć do podłoża. W okresie przebywania lnu na ścielisku nie wolno dopuścić do przerastania słomy trawą, gdyż powoduje to duże straty włókna długiego, a niekiedy prowadzi do daleko posuniętego zniszczenia włókna. W celu uniknięcia przerastania słomy trawą a przede wszystkim w celu wyrównania procesu roszenia wyścielony len należy odwracać. Odwracanie wyścielonego lnu należy tak wykonać aby uniknąć potargania słomy. Do tego celu służy długi, gładki kij, który podsuwa się pod część wierzchołkową rozścielonej słomy, unosi się ja do góry i odwraca przez część korzeniową na drugą stronę. Po odwróceniu słomę należy docisnąć do podłoża. W warunkach agro-klimatycznych Polski, roszenie lnu na polu trwa od 28 do 40 dni. W czasie roszenia należy odwracać wyścieloną słomę (pierwszy raz po 2. tygodniach od 7

8 wyścielenia) co przyspiesza i wyrównuje proces roszenia. Bardzo wskazane jest, aby odwracanie stosować przed deszczem. W przypadku zniszczenia rzędów przez wiatr, należy je wyrównać i ułożyć łodygi równomiernie Sposoby określenia zakończenia procesu roszenia Pierwszym objawem wyroszenia słomy jest jaśnienie łodyg zwłaszcza w części korzeniowej, spowodowane wydobywaniem się na powierzchnię pojedynczych pęczków włókna. W dalszej kolejności łodygi przybierają kolor szary i szaro-stalowy - z charakterystycznymi plamkami, które wywoływane są przez grzybnie powodujące proces roszenia. Do określenia stopnia wyroszenia przystępuje się mniej więcej w 3 tygodnie od wyścielenia słomy lnianej, a zimą mniej więcej po 2 miesiącach. Właściwy stopień wyroszenia lnu określa się na próbkach lnu z różnych miejsc plantacji. Badanie to polega na sprawdzaniu pojedynczych i garści łodyg, czy włókno lekko oddziela się od drewna. W przypadku słomy mokrej przy ściąganiu włókna od części korzeniowej do wierzchołka tworzy się charakterystyczny łuk. Taśma włókna wyraźnie i dość łatwo odkleja się od całej powierzchni, dzieląc się jednocześnie na pasemka. W przypadku słomy suchej należy łamać pojedyncze łodygi i oddzielać drewnik od łyka bez strzępienia się tasiemki włókien wskazuje na właściwe wyroszenie słomy. Najwłaściwszym jednak sposobem jest pobranie reprezentatywnych próbek w postaci kilku garści z różnych miejsc scieliska i przerobienie ich metoda chałupniczą. Jeżeli po przerobieniu ich włókno jest czyste, bez paździerzy, dowodzi to, ze proces roszenia jest skończony Zbieranie słomy wyroszonej Wyroszony len podnosi się ręcznie lub też specjalnymi widłami o zagiętych zębach, za pomocą których łodygi nagarnia się w wiązki odpowiadające wielkością pojedynczemu snopkowi. Do podnoszenia wyroszonej słomy wykorzystać można tępy sierp. Jeżeli podnoszona słoma jest bardzo wilgotna, należy ustawić ją w daszki, kaptury lub dzwony w celu dosuszenia do takiej wilgotności (17-18 %), aby słoma bez obawy mogła być wiązana w snopki i magazynowana. Jeżeli w czasie suszenia naturalnego padają długotrwałe deszcze, wówczas słomę należy zebrać i wysuszyć mechanicznie w suszarce. Zbieranie powinno być staranne, należy zwracać uwagę na wyrównanie słomy w części korzeniowej i równoległe jej ułożenie. 8