MIASTA POLSKIE JAKO POTENCJALNE METROPOLIE O ZNACZENIU KONTYNENTALNYM (PRÓBA IDENTYFIKACJI)

Transkrypt

1 ródło: Ilnicki D., 2003, Miasta polskie jako potencjalne metropolie o znaczeniu kontynentalnym (próba identyfikacji), (w:) XVI Konwersatorium Wiedzy o Miecie, Uniwersytet Łódzki, Łód dr Dariusz Ilnicki Zakład Zagospodarowania Przestrzennego Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski ul. Szewska 50/51, Wrocław ilnicki@geogr.uni.wroc.pl MIASTA POLSKIE JAKO POTENCJALNE METROPOLIE O ZNACZENIU KONTYNENTALNYM (PRÓBA IDENTYFIKACJI) Zarys treci: Opracowanie stanowi prób wyznaczenia grupy miast polskich, które mog by postrzegane jako potencjalne metropolie o znaczeniu kontynentalnym. Wyboru dokonano w oparciu o 37 rodzajów działalnoci, nawizujcych do dziesiciu cech metropolii sformułowanych przez B., Jałowieckiego (1999). Dane zaczerpnito z internetowych stron Polskich Ksiek Telefonicznych według stanu na marzec 2003 ( Wykorzystujc metod Z. Kamiskiego (1971), do okrelania centralnoci orodków usługowych, uwzgldniajc liczb działajcych instytucji oraz nadwyk znaczeniow, wskazano na Warszaw, Pozna, Wrocław, Gdask, Kraków jako metropolie. Z listy potencjalnych metropolii wyłczono Łód oraz Katowice pomimo, e zostały zaliczone do tego samego co pozostałe, pierwszego, poziomu hierarchicznego. Ze wzgldu na istotny dystans dzielcy Warszaw od pozostałych miast oraz opierajc si na badaniach J.V. Beaverstocka, i in., (1999), mona mówi o niej jako o miecie globalnym (wiatowym). Istniej wic przesłanki do tego, aby Warszawa mogła by równorzdnym partnerem Pragi i Berlina w Europie rodkowo Wschodniej. Słowa kluczowe: metropolie, cechy metropolii, hierarchia miast, współczynnik centralnoci, I. Wprowadzenie Szersze badania nad metropoli jako form, struktur i procesem metropolizacji nabrały tempa na przełomie lat 80 i 90-tych XX wieku. Jednake zainteresowanie metropoli, jaki i obszarami metropolitalnymi posiada wczeniejszy rodowód. Na wiecie pierwsze badania nad metropoliami oraz funkcjonalno przestrzennie zwizanymi z nimi obszarami metropolitalnymi rozpoczto na przełomie lat 40 i 50-tych. Wówczas w Stanach Zjednoczonych wypracowano załoenia identyfikacji metropolii wraz z ich obszarami metropolitalnymi (Standard Metropolitan Area - SMA). Natomiast badania nad rozwojem osadnictwa wielkomiejskiego pojawiły si ju około 1910 roku (Gontarski, 1980).

2 2 W Polsce po raz pierwszy identyfikacj metropolii oraz delimitacj obszarów metropolitalnych przeprowadził GUS w 1968 roku. Po wzbogaceniu bazy informacyjnej, o wyniki NSP 1970 roku, powtórzono to badanie. Dla wspomnianych dwóch okresów wyznaczono odpowiednio 17 oraz 21 metropolii (Gontarski, 1973). Rozwaania na temat metropolii koncentruj si w obrbie czterech nurtów. Pierwszy z nich dotyczy identyfikacji metropolii. Najczciej wskazuje si na kryterium liczby ludnoci. Metropolia musi mie co najmniej 1 mln. mieszkaców (Jałowiecki, 1999, 2000). Jednak podkrela si, e jakkolwiek masa jest niezbdna, to naley rozpatrywa j jako warunek konieczny, ale nie wystarczajcy. Natomiast, przy tworzeniu ich listy, coraz wikszego znaczenia nabieraj funkcjonujce w niej instytucje o zasigu, nie tylko ponadregionalnym, ale co najmniej krajowym, kontynentalnym, z przesuniciem nacisku na globalny ich charakter. Nie chodzi ju jedynie o silnie rozwinity sektor usług jako taki, ale o obecno potencjału innowacyjnego z jednoczesn wysok skłonnoci oraz podatnoci do jego przyswajania (Smtkowski, 2001). Dodatkowo wskazuje si na wyjtkowo oraz specyfik miejsca (milieu miasta), które popierane subiektywnym postrzeganiem przez mieszkaców miasta miejsca zamieszkania jako metropolii sprzyja jej powstawaniu. Drugi nurt rozwaa, dotyczy braku rozstrzygni definicyjnych. Skutkuje to, mówieniem o metropolii poprzez pryzmat znanych okrele, takich jak: aglomeracja, konurbacja, obszar metropolitalny, czy w kocu rozpatruje si j w relacjach rdze peryferie. Wprowadza to bałagan pojciowy, graniczcy z eklektyzmem (np. metropolie... to aglomeracje miejskie..., Jałowiecki, 2000, s. 20). W trzecim nurcie wskazuje si na due zrónicowanie wystpujce pomidzy zidentyfikowanymi metropoliami. Dlatego czsto formułowane jest pytanie, czy istniej poziomy hierarchiczne w obrbie miast metropolii? Czy metropoliami s tylko miasta globalne, wiatowe, czy te mamy do czynienia z ich poziomami: regionalnym, krajowym, subkontynentalnym, kontynentalnym? Czwarty nurt dotyczy relatywnie najnowszego zagadnienia zwizanego z procesem metropolizacji, jak i sam metropoli, a mianowicie tzw. klasy metropolitalnej. Pod pojciem tym rozumie si grup osób tworzcych, a jednoczenie jedynych konsumentów dobrodziejstw metropolitalnoci miejsca. S oni jej rezydentami. Takie ujcie uzasadnia mylenie, e metropolitalno jest dla

3 3 obcych, a nie swoich. Zwróci uwag naley, e klasa metropolitalna jest jednoczenie twórc i tworzywem. Generuje przestrze przepływów w sieci, zarzdza nimi, ale równie sama w nich uczestniczy, podlega im. Powstawanie metropolii wie si z procesem globalizacji. Przejawia si on w przepływach kapitału, informacji, umidzynarodowieniu rynku pracy oraz rozwoju ponadnarodowych korporacji. Obecnie to nie gospodarki poszczególnych krajów, nie wchodzce w ich skład zwarte homogeniczne regiony, ale powstajca wieloorodkowa sie metropolii, o funkcjach globalnych, zaczyna zarzdza szeroko rozumianymi przepływami. Tym samym, w coraz wikszym stopniu kształtuj gospodark, społeczestwo i przestrze. To one zaczynaj gra pierwszoplanow rol. Staj si aktorami rzeczywistoci, któr same tworz. Otoczenie jedynie statystuje, biernie przyglda si rosncym dysproporcjom, pomidzy centrum a otoczeniem, dla którego rdze staje si coraz mniej osigalny. Dlatego te trudno si dziwi, e miasta polskie staraj si włczy w proces tworzenia sieci miast globalnych. Miasta o najwikszym znaczeniu w sieci osadniczej widz szanse dla swego dalszego wzrostu. Ich rozwój, ewolucja, odbywa si bdzie jeszcze przy pomocy zaplecza, z jednoczesnym wpinaniem si w sie miast wiatowych. II. Cel, metoda, ródła Celem niniejszej pracy jest próba identyfikacji polskich miast, jako potencjalnych metropolii. Otwart pozostaje kwestia poziomu, kategorii do których miałyby zosta one zaliczone. Biorc pod uwag ich rzeczywisty potencjał, wydaje si, e w głównej mierze bra pod uwag naley kontekst kontynentalny. Jedynie w przypadku Warszawy mona mówi o aspiracjach do miana metropolii globalnej. Rozwaania i sformułowane wnioski kocowe, opiera si bd o dokonan hierarchi orodków miejskich w układzie kraju. Okrelone zostanie miejsce oraz ich rola jako orodków usługowych. Do tego celu wykorzystano jedn z metod okrelania

4 4 centralnoci, opierajc si o kryterium liczby rodzajów instytucji usługowych 1. W wykorzystanej formie jest to algorytm zaproponowany przez Z. Kamiskiego (1971) 2. ródło metody to algorytm okrelania centralnoci orodków usługowych i stref ich wpływów zaproponowany przez O. Boustedt`ea (1967) 3. O stopniu centralnoci danego rodzaju usług wiadczy to, z jak czstoci jest on zwizany z mniejsz, lub wiksz liczb miejsc. Na centralno nie ma wpływu liczba placówek usługowych zlokalizowana w orodku, a jedynie sam fakt wystpowania. Centralno tworz tylko te rodzaje usług, których działalno wykracza poza dan jednostk osadnicz. Tym samym stwarzaj one przesłanki do tworzenia wizi osadniczych. Innymi słowy, dany rodzaj usług uwzgldniany jest do okrelenia centralnoci, gdy nie wystpuje przynajmniej w jednym orodku. Pierwszej modyfikacji, która ułatwiła interpretacj współczynnika dyspersji, a w konsekwencji współczynnika centralnoci, dokonał A. Schwartz (1968). Dla wygody interpretacyjnej wprowadził on pojcie bonitacji punktowej j-tego rodzaju instytucji usługowej wyraonej formuł: C j m j = m gdzie: m j liczba miejscowoci, w których wystpuje dany rodzaj instytucji j; m ogólna liczba miejscowoci na badanym obszarze. Oznacza to, e im wysza warto bonitacji punktowej, tym wyszy stopie centralnoci usług, a tym samym mniejsza przestrzenna czstotliwo ich wystpowania i odwrotnie. Warto współczynnika centralnoci mieci si w przedziale od zera do plus nieskoczonoci, gdy w dalszym cigu jest prost sum wartoci czstkowych. Ograniczenie to usunł Z. Kamiski (1971). Odniósł on centralno danego orodka do wartoci, jak posiada jednostka, w której zlokalizowane s (mog by) wszystkie 1 centralno orodków usługowych okrela si w dwóch etapach. W pierwszym kroku okrela si centralno danego rodzaju usług, a nastpnie centralno orodka usługowego (miejskiego). Jest on wypadkow centralnoci rodzajów usług zlokalizowanych w danej jednostce, 2 pomocnicz rol w opracowaniu spełnia metoda grupowania hierarchicznego technik J. H. Warda (1963), 3 w postpowaniu Boustedt`ea dla kadego rodzaju usług obliczano współczynnik dyspersji. Oblicza si go odnoszc liczb jednostek osadniczych, wyposaonych w dany rodzaj usług, do ogólnej liczby wszystkich jednostek uwzgldnionych w badaniu. Nastpnie poprzez sumowanie współczynników dyspersji, w danej jednostce, uzyskiwano współczynnik centralnoci orodka usługowego,

5 5 uwzgldnione w badaniu rodzaje usług. Wówczas współczynnik centralnoci Ci orodka usługowego i wyraa si nastpujcym wzorem: C i k j= 1 = z j= 1 C C j j gdzie: C j - warto bonitacji punktowej j -tego rodzaju usługi; k - liczba rodzajów instytucji usługowych w danym orodku; z - liczba wszystkich uwzgldnionych w badaniach rodzajów usług. Dochodzi wic, do unormowania i zamknicia współczynnika centralnoci orodka w obustronnie zamknitym przedziale 0 C 1. Wykorzystujc t metod, autor niniejszego opracowania ma wiadomo, e odnosi si ona, czy te powstała, jako odpowied na christallerowsk sie osadnicz, składajc si z hierarchicznych elementów wyznaczonych w oparciu o potencjał demograficzny oraz sposób składowania i dystrybucji zapasów. Nie oznacza to, e metropolie rozpatrywane bd w rozumieniu i sensie miejsc centralnych. Metod traktuje jako przesłank do wyznaczenia, w oparciu o cechy bdce egzemplifikacj sieci przepływów: kapitału, informacji, technologii, wyobrae, dwików i symboli; wzłów którymi s metropolie. Jakkolwiek, metoda posiada swe ródła w silnie zaznaczonych zwizkach miasta z otaczajcym regionem, charakterystycznych dla gospodarki przemysłowej, to jednak nie wydaje si, aby nie mogła by wykorzystana do wskazania jednostek sieci osadniczej pretendujcych do miana miasta metropolii. Innymi słowy, mona powiedzie, e chodzi o wyznaczenie grupy miast najwaniejszych, lub te charakteryzujcych si najwikszym potencjałem, zdolnym do konkurowania z innymi jednostkami zarówno na kontynencie oraz wiecie. Badanie posiada charakter statyczny. Opiera si na danych według stanu na marzec 2003 roku. Podstawowe ródło informacji stanowiły Polskie Ksiki Telefoniczne (PKT). Dane o liczbie działajcych w danym miecie instytucji i

6 6 nawizujcych profilem działalnoci do cech miast metropolii, zaczerpnito bezporednio ze strony internetowej ( 4. III. Hierarchia miast polskich polskie metropolie Opierajc si na sformułowanych przez B. Jałowieckiego (1999) dziesiciu kryteriach (cechach) metropolii 5 dokonano wyboru 37 działalnoci 6. Wybór był zdeterminowany istniejcymi w PKT kategoriami. Z jednej strony opisuj one stopie zaawansowania procesu metropolizacji oraz mog by interpretowane jako składowe metropolitalnoci danego miejsca. Wskaza naley, e obliczone wskaniki centralnoci, zgodnie z załoeniami lecymi u podstaw wyboru, przyjły bardzo wysokie wartoci. Mieszcz si one w przedziale od 99.8 % (dla kategorii ambasady i obsługa cudzoziemców) do 70,7 % (dla działalnoci internet) 7. Warto zwróci uwag, e w wyrany sposób, w grupie analizowanych działalnoci, mona wydzieli pi ich grup, ze wzgldu na rzadko wystpowania. Jednak z uwagi na du rónorodno trudno dokona ich łcznego okrelenia. Pierwsza z nich utworzona przez siedem rodzajów działalnoci, a mianowicie: ambasady, obsług cudzoziemców, holdingi, public relation, obsług targów, organizacj targów, przedstawicielstwa firm 4 pomocniczy charakter posiadały dane zawarte na nastpujcych stronach internetowych: (1) - aktualne dane na temat liczby ludnoci miast wiata w rozbiciu na kraje wraz z wizualizacj zamieszczonych danych liczbowych, (2) - lista miast globalnych, (3) - współrzdne geograficzne miast wiata o liczbie ludnoci powyej 100 tys. mieszkaców, 5 (1) przyjmuje pochodzce z zagranicy czynniki produkcji, (2) eksportuje czynniki produkcji (3) goci zagraniczne firmy, (4) jest bezporednio połczona sieci transportu i komunikacji z zagranic (5) oraz posiada rozbudowan "infostruktur", (6) posiada rozwinity sektor usług nastawiony na zagranicznych klientów (centra kongresowe i wystawiennicze itp.), (7) posiada rodki masowego przekazu o zasigu midzynarodowym, (8) regularnie organizuje rónego typu midzynarodowe spotkania, (9) posiada instytucje krajowe i regionalne zajmujce si relacjami zagranicznymi i majcymi midzynarodow mark (stowarzyszenia, kluby sportowe itp.), (10) zajmuje si paradyplomacja (członkostwo w organizacjach midzynarodowych jak np. stowarzyszenia miast bliniaczych, metropolii), 6 (1) ambasady, (2) obsługa cudzoziemców, (3) holdingi, (4) public relation, (5) obsługa targów, (6) organizacja targów, (7) przedstawicielstwa firm zagranicznych, (8) importerzy, (9) doradztwo personalne, (10) eskpertyzy, wdroenia, (11) wywiadownie gospodarcze, (12) składy celne, (13) handel zagraniczny, (14) instytuty naukowe, (15) recykling, (16) banki danych, (17) brokerzy, (18) fittnes, (19) catering, (20) deweloperzy, (21) windykacja, (22) szkoły wysze niepubliczne, (23) szkoły wysze publiczne, (24) bukmacherzy, (25) marketing i promocja, (26) konsulting, (27) porednictwo pracy, (28) agencje dedektywistyczne, (29) biura maklerskie, (30) laboratoria, (31) doradztwo finansowe, (32) galerie, (33) biura poselskie, (34) spedycja, (35) izby gospodarcze, (36) celne agencje, (37) internet 7 taka niska warto wynika z faktu zaliczenia do tej grupy instytucji równie kawiarni i klubów internetowych. Obecnie mona mówi o około 60 firmach bdcych dostarczycielami szeroko rozumianych usług internetowych,a zlokalizowanych w 27 miastach (Ilnicki, 2003; Uwzgldniajc tylko te lokalizacje współczynnik centralnoci kształtowałby si na poziomie 96,7 %,

7 7 zagranicznych, wskazuje nie tylko na ponadregionalny, ale ponadnarodowy charakter. Poprzez pryzmat tej grupy, w jednoznaczny sposób, mona wskazywa miasta mogce by nie tylko potencjalnymi metropoliami. Łcznej analizie poddano zbiór 884 miast. Z grupy tej, w blisko 300 nie wystpiła adna z analizowanych działalnoci. S to miasta małe, których liczba mieszkaców nie przekracza 20 tysicy. W 90 % s to jednostki poniej 10 tys. mieszkaców. Najliczniejsz grup tworz miasta o liczbie mieszkaców w przedziale 2 3 tysicy. Stanowi one ¼ wszystkich jednostek. Natomiast miasta poniej 5 tys. mieszkaców to 66 % jednostek pozbawionych przynajmniej jednej instytucji metropolitalnej. Na podstawie współczynników centralnoci, dla poszczególnych działalnoci, dokonano okrelenia hierarchii orodków miejskich w skali kraju (rys. 1 A, B). Na podstawie uporzdkowanego cigu jednostek miejskich, ze wzgldu na współczynnik centralnoci, dokonano wydzielenia 9 grup (poziomów) hierarchicznych (por. rys. 1 A). Prezentujc wyniki w układzie przestrzennym, dla lepszego ich uczytelnienia, pominito najniszych pi poziomów hierarchicznych (por. rys. 1 B). Uzyskane wyniki, jak i rozkład przestrzenny, odpowiadaj wyobraeniom o hierarchii miejskich jednostek osadniczych. Najwysze poziomy hierarchiczne obejmuj ponad 12 % wszystkich miast (109). Ponad połowa (64) wchodzi w skład czwartego poziomu bardzo silnie zrónicowanego ze wzgldu na potencjał demograficzny, jak i liczb funkcjonujcych rodzajów działalnoci. Zrónicowanie na tym poziomie jest takie, jak w pozostałych trzech analizowanych łcznie. Dystans w liczbie rodzajów działalnoci jest dwukrotny. Natomiast dla potencjału demograficznego ponad 10-cio krotny. Miasta tworzce trzy najwysze poziomy, za wyjtkiem 9-ciu (Nowy Scz, Piła, Siedlce, Ostrów Wielkopolski, Zamo, Leszno, Biała Podlaska, Kołobrzeg, Sopot), posiadaj powyej 100 tys. mieszkaców. Równoczenie zdecydowana wikszo z nich, to siedziby obecnych oraz byłych województw. Gros z nie-siedzib starych województw, bo a 7 z 10, to miasta wchodzce w skład konurbacji górnolskiej. Warto zwróci uwag na relatywny brak miast wyszych poziomów hierarchicznych, w Polsce północno wschodniej, oraz dominacj jednego orodka w Polsce wschodniej (Białystok, Lublin, Rzeszów). Jest to odbicie podziału administracyjnego istniejcego

8 8 do 1975 roku. Ukształtowanych rónic intraregionalnych nie zniwelował podział na 49 województw. Wskaza naley na nisk pozycj w hierarchii Wałbrzycha i Jeleniej Góry. Miasta pierwszego poziomu hierarchicznego to 7 najwikszych aglomeracji. Jedynie jednostki tego poziomu hierarchicznego mona wskazywa jako potencjalne metropolie o znaczeniu kontynentalnym. Wyznaczenie to, jest zgodne z pogldami prezentowanymi w literaturze przedmiotu. W tym miejscu przywoła mona midzy innymi prace: W., Komorowskiego (2000); A. Kukliskiego i in. (2000); B. Jałowieckiego (2000); M., Smtkowskiego (2001). W powołanych pracach wymieniane s wszystkie miasta. Pojawiaj si w rónej liczbie oraz kolejnoci, co do ich wanoci. Najczciej obok Warszawy, jako metropolie wskazuje si: Pozna, Trójmiasto, Kraków oraz Wrocław. Rzadziej pojawia si Łód oraz Katowice rozpatrywane przewanie w kontekcie konurbacji górnolaskiej. Jakkolwiek pierwsza pozycja Warszawy nie podlega dyskusji, to istotny jest dystans jaki dzieli j od pozostałych. Nawet przy nie uwzgldnianiu przez współczynnik centralnoci liczby działajcych instytucji, rónice sigaj 15 %, odnoszc warto wskanika dla najlepszej Warszawy, w stosunku do najgorszych Katowic. Z kolei, gdy uwzgldnimy liczb działajcych instytucji, ukae nam ona ponad trzykrotn przewag Warszawy (2417 instytucji), nad drugim w kolejnoci Poznaniem. Natomiast faktyczne zrónicowanie widoczne jest gdy przeanalizujemy warto tak zwanej nadwyki znaczeniowej, bdcej nadwyk poday nad popytem miejscowym 8. W tym ujciu wskanik ten mona interpretowa jako teoretyczn moc impulsu, jaki metropolia moe wysła i dziki którego sile zosta usłyszan przez inne metropolie. Warszawa posiada blisko 11 % nadwyk poday nad popytem miejscowym. Na dalszych miejscach znajduje si: Pozna (3,1 %), Wrocław (2,6 %), Gdask i Katowice (1,7 %), Kraków (1,4 %) oraz Łód z niewidoczn nadwyk 0.4 %. Wykorzystujc łczne podejcie, naley zweryfikowa wczeniejsze zaliczenie do grupy potencjalnych metropolii o znaczeniu kontynentalnym, wszystkich siedmiu miast. Wydaje si, e w wietle analizy trzech wielkoci, istniej podstawy do 8 policzono j jako rónice pomidzy frakcj działajcych instytucji a ludnoci zamieszkujcej dane miasto w granicach administracyjnych,

9 9 wyłczenia z zestawu Łodzi oraz Katowic. Równoczenie tak wysoki potencjał własny Warszawy pozwala na mówienie o niej jako metropolii wiatowej (globalnej). IV. Warszawa w kontekcie wiatowym Wykorzystujc kryterium liczby ludnoci miast, w ich granicach administracyjnych, na wiecie mona mówi o blisko 300 metropoliach, które przekroczyły 1 mln. mieszkaców. Ponad połowa z nich (52 %) ley na kontynencie azjatyckim (rys. 2 A). Bardzo wyranie widoczny jest brak przeciwwagi dla, lub dominacj kontynentu azjatyckiego. Razem z Europ tworzy zwarty obszar wystpowania metropolii. Zaskakujco słabo na tym tle wypada Ameryka Północna, a szczególnie Stany Zjednoczone, z 9 miastami powyej 1 miliona mieszkaców. Przywołujc stwierdzenie, e liczba ludnoci jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczajcym, a który to czynnik uzupełniony o dodatkowe kryteria, takie jak: (1) doskonało usług, instytucji i wyposaenia; (2) potencjał innowacyjny w zakresie technicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym oraz (3) wyjtkowo i specyfika miejsca, prowadzi do wyranego uszczuplenia listy metropolii wiatowych (globalnych) (por. rys. 1 B). W literaturze przedmiotu, blisko 80 miast wskazywanych jest przez rónych autorów, jako metropolie wiatowe (Beaverstock, i in., 1999). Najwiksz czstoci wystpowania, w grupie 15 przeanalizowanych prac, a co najmniej 9 razy wymieniane s: Londyn, Pary, Tokio, Nowy Jork, Fraknfurt, Zurich, Los Angeles, Chicago, Hong Kong, Sydney, Amsterdam, Sao Paulo, Toront, San Francisco, Mediolan oraz Singapur. Cztery pierwsze z wymienionych miast, pojawiły si we wszystkich opracowaniach. Na licie metropolii brak jest, nie tylko Warszawy, ale jakiejkolwiek stolicy (poza Berlinem i Moskw) pastw Europy rodkowo Wschodniej. J.V. Beaverstock, i in., (1999), opierajc si o wczeniej przeprowadzone identyfikacje metropolii, zaproponowali własn ich list. Podstaw jej ustalenia były cztery grupy działalnoci. Wzito po uwag firmy: rozrachunkowe (accountancy), reklamowe (advertising), finansowo bankowe (banking/finance), prawnicze (law). Kryterium wyboru miast do analizy, był fakt zlokalizowania w danym miecie siedziby lub przedstawicielstwa firmy majcej zasig wiatowy. Upraszczajc, to liczba działajcych firm była podstaw przypisania do okrelonego poziomu hierarchicznego.

10 10 Z listy 122 miast jedynie 55 okrelono mianem metropolii, które zaklasyfikowano do trzech grup (metropolie: Alpha 10 miast; Beta 10; Gamma 35) (por. rys. 2 B). W obrbie kadej z grup wyróniono po trzy subpoziomy. Pozostałe 67 jednostek okrelono mianem metropolii kształtujcych si (por. rys. 2 B). W rozkładzie przestrzennym metropolii mona wyróni trzy centra: północno amerykaskie, europejskie oraz azjatyckie. Równoczenie zwróci naley uwag na widoczny podział wiata na bogat północ i biedne południe. W kontekcie głównego celu pracy istotny jest, fakt identyfikowania Warszawy jako metropolii na poziomie gamma (por. rys. 2 C). Równoczenie, jedynie Praga znajduje si o jeden subpoziom wyej. Jednake rónice s nieistotne, zarówno w liczbie zlokalizowanych instytucji (rónica o jedn na korzy Pragi), jak i ich strukturze. W tym kontekcie wydaje si, e Warszawa moe podj konkurencyjn walk o prymat metropolii Europy rodkowo Wschodniej. Podkreli naley istotne podobiestwo struktury firm o zasigu globalnym, zlokalizowanych w Warszawie, do działajcych w miastach europejskich, takich jak: Londyn, Pary, Frankfurt, Mediolan, Zurich, Bruksela), bezwarunkowo uznawanych za globalne metropolie (por. rys. 2 D). Oczywicie, pozostaje jeszcze rónica w liczbie zlokalizowanych firm. Jest ona blisko trzykrotnie mniejsza w Warszawie ni Londynie, dwukrotnie ni Paryu. Od pozostałych dzieli j przecitnie dystans oscylujcy w granicach 150 % 9. Kształt przestrzeni europejskich metropolii zdeterminowany jest, w głównej mierze, przez firmy rozrachunkowe oraz finansowo bankowe. W wyrany sposób wida nawizywanie, zarówno lokalizacji, jak i miejsca w hierarchii metropolii, do przebiegu tak zwanego banana europejskiego. Innymi słowy Warszawa pełni istotn rol na kontynencie europejskim oraz posiada powizania z metropoliami zlokalizowanymi na innych kontynentach. Fakt ten mona traktowa jako dobry prognostyk do dalszego wzrostu znaczenia Warszawy w Europie rodkowo Wschodniej. Jednak warunkiem jest skoordynowanie działa na rzecz promocji na szczeblu rzdowym oraz samorzdowym. 9 podobiestwo struktur sprawdzono wykorzystujc analiz grupowania hierarchiczne technik J. H. Warda. Warszawa wchodzi w skład skupienia z wyej wymienionymi metropoliami zaliczanymi do poziomu Alfa i Beta. Skupienie to jest proporcjonalnie rozwinite brak dominacji jednego z czterech rodzajów firm uwzgldnionych w badaniu,

11 11 V. Zakoczenie i wnioski kocowe Identyfikacja metropolii, jak i sam proces prowadzcy do ich powstania, podobnie, jak wczeniej transformacja polskiej gospodarki oraz globalizacja, budz głbokie emocje. Poddaj si im wszyscy ci, którzy w tych procesach uczestnicz, jak i ci, którzy s jedynie biernymi obserwatorami. Wynika to z faktu, e wszyscy czerpa bd potencjalne korzyci oraz (lub) ponosi skutki zachodzcych procesów. Odpowiedzi na ostatnio zachodzce procesy w polskiej rzeczywistoci s: utworzona w 1990, a zarejestrowana w 1993, Unia Metropolii Polskich, skupiajca obecnie 11 najwikszych miast w Polsce (Białystok, Bydgoszcz, Gdask, Katowice, Kraków, Lublin, Łód, Pozna, Szczecin, Wrocław, Warszawa); oraz zapis, w przyjtej ustawie o zagospodarowaniu przestrzennym, o obowizku identyfikacji obszarów metropolitalnych w celu równowaenia rozwoju, oraz wyznaczania obszarów problemowych. Na podstawie postpowania badawczego stwierdzi naley, e zarówno wykorzystane ródła oraz zastosowane metody pozwoliły na okrelenie hierarchii orodków, z jednoczesnym wyznaczeniem jednostek najwaniejszych w sieci osadniczej, z dominujc rol Warszawy. Wskazano na Pozna, Wrocław, Gdask oraz Kraków, jako potencjalne metropolie o znaczeniu kontynentalnym. Łczc wyniki niniejszych bada z uzyskanymi przez J.V. Beaverstocka, i in., (1999), mona wskazywa na Warszaw jako metropoli wiatow (globaln). Wskazanie to jest tym bardziej wiarygodne oraz uzasadnione, e jakkolwiek liczba instytucji tworzcych metropolitalno jest wyranie mniejsza, to optymizmem napawa podobiestwo struktury uwzgldnionych rodzajów firm, zlokalizowanych w Warszawie, do działajcych w europejskich miastach globalnych, takich jak: Londyn, Pary, Frankfurt, Mediolan, Zurich czy Bruksela. Z drugiej strony wskaza naley na słabnc rol Warszawy oraz miejsce w zbiorze miast globalnych, w generowaniu pasaerskiego ruchu lotniczego 10. Wydaje si, e jedynie od stopnia zaangaowania oraz rzeczywistych działa na rzecz podniesienia stopnia atrakcyjnoci Warszawy, zalee bdzie, czy stanie si ona znaczcym wzłem sieci przepływów na kontynencie oraz oknem Europy rodkowo Wschodniej na wiat. 10 na podstawie Timberlake M., Smith D.A., Shin K.-H., (1999),

12 12 Literatura Beaverstock J.V., Smith R.G., Taylor P.J., 1999, A Roster of World Cities, Cities, Volume 16, Issue 6, December, s (lub Globalization and World Cities (GaWC) Research Bulletin 5, ( Boustedt O., 1967, Orodki centralne i ich strefy wpływu (tłum.) (w:) Przegld Zagranicznej Literatury Geograficznej, z. 2, s , Gontarski Z., 1973, Problemy statystyki miejskiej w pracach Głównego Urzdu Statystycznego (w:) Podstawowe problemy rozwoju statystyki regionalnej, Biblioteka Wiadomoci Statystycznych, T. 20, s , Gontarski Z., 1980, Obszary metropolitalne w Polsce, Biuletyn KPZK PAN, z. 109, Ilnicki D., 2002, Współczesne przekształcenia w sferze usług nowych (w:) Koncepcje teoretyczne i metody bada geografii społeczno ekonomicznej i gospodarki przestrzennej (w druku), Jałowiecki B., 1999, Metropolie, Wysza Szkoła Finansów i Zarzdzania w Białymstoku, Jałowiecki B., 2000, Społeczna przestrze metropolii, Uniwersytet Warszawski, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Kamiski Z., 1971, Próba opracowania miernika statystycznego do bada nad hierarchi funkcjonaln sieci osadnictwa wiejskiego, Miast, nr 6, s , Komorowski W., 2000, Czynniki potencjału midzynarodowego miast polskich w latach , Przeglad Geograficzny, Nr 4., s , Kukliski A., Kołodziejski J., Markowski T., Dziemianowicz W., (red), 2000, Globalizacja polskich metropolii., Euroreg, Warszawa, Smtkowski M., 2001, Nowe relacje midzy metropolia i regionem w gospodarce informacyjnej, Studia Regionalne i Lokalne, Nr 4 (7), s , Schwartz A., 1968, Próba okrelenia stopnia centralnoci osiedli przy pomocy tzw. Miernika bonitacji punktowej urzdze społeczno gospodarczych, Sprawozdanie Poznaskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z II półrocze, Nr 2, s , Timberlake M., Smith D.A., Shin K.-H., (1999), The Relative Centrality of Cities Based upon Air Passenger Travel,

13 13 1 I A B 0.8 centralno orodka (grupa hierarchiczna) II III IV V VI VII VIII IX kolejno miast klasa hierarchiczna Rys. 1. Poziomy hierarchiczne wyznaczone dla całej zbiorowoci miast (A) oraz przestrzenny rozkład czterech pierwszych poziomów hierarchicznych (B) ródło: opracowanie własne na podstawie IV III II I

14 14 A 12 mln B ALFA metropolie BETA GAMMA kształtujce si C A L F A Firmy: rozrachunkowe reklamowe finansowo - bankowe prawne D B E T A G A M M A kształtujce si Rys. 2. Miasta powyej jednego miliona mieszkaców (A) i hierarchia metropolii globalnych na wiecie (B) z uwzgldnieniem Europy (C) wraz ze struktur instytucji tworzcych poziom hierarchiczny (D) ródło: opracowanie własne na podstawie: