Tomasz Górski r.

Transkrypt

1 Tomasz Górski r. ROK JANUSZA KORCZAKA Kim jest ten człowiek? pytali hitlerowscy oprawcy, podczas akcji likwidacji warszawskiego getta, widząc Janusza Korczaka prowadzącego ze spokojem i godnością pochód 192 dzieci z Domu Sierot, skazanych na zagładę. A czy my w 2012 roku potrafimy odpowiedzieć na pytanie, jakim człowiekiem był Janusz Korczak? Rok 2012 Rokiem Janusza Korczaka Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, w uchwale z 16 września 2011 roku, jednogłośnie ustanowił rok 2012 Rokiem Janusza Korczaka. 1 Janusz Korczak, był działaczem na rzecz praw dziecka, społecznikiem, pedagogiem, lekarzem, autorem książek dla dzieci, w tym najbardziej znanej "Król Maciuś Pierwszy". W 2012 roku przypada 100 rocznica założenia przez niego Domu Sierot i mija 70 lat od jego męczeńskiej śmierci. Z wnioskiem o ustanowienie Roku Janusza Korczaka wystąpił Marek Michalak, Rzecznik Praw Dziecka. W złożonym projekcie uchwały możemy przeczytać o Januszu Korczaku m.in.: "traktował dzieci nie tylko jako przedmiot troski ze strony dorosłych. Głosił i realizował w praktyce ideę respektowania praw i interesów dzieci, ich samostanowienia i emancypacji". 2 W przyjętej przez Sejm uchwale podkreślono, że wierność swoim poglądom potwierdził własnym życiem, bowiem wraz ze swoimi 192 wychowankami zginął 6 sierpnia 1942 r. w komorze gazowej hitlerowskiego obozu zagłady w Treblince, pozostając z nimi do końca. Czas młodości Henryk Goldszmit (Janusz Korczak to pseudonim literacki) syn Cecylii z Gębickich i Józefa Goldszmita urodził się 22 lipca w 1878 lub 1879 roku w Warszawie (pod zaborem rosyjskim) w zasymilowanej, inteligenckiej, prawniczo lekarskiej rodzinie żydowskiej, silnie związanej z polskością i jej kulturą. Ojciec Henryka był cenionym, warszawskim adwokatem jednak mimo to zaniedbał formalności po urodzeniu dziecka, metrykę wyrobił dopiero po kilku latach, stąd dokładna data urodzin pozostaje nieznana. 3 Istnieją jednak przypuszczenia, że ojciec nie zrobił tego 1 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 września 2011 r. w sprawie ustanowienia roku 2012 Rokiem Janusza Korczaka, Monitor Polski z 2011 r. Nr 87 poz Komisja Kultury i Środków Przekazu, Projekt uchwały w sprawie ustanowienia roku 2012 Rokiem Janusza Korczaka, Druk Sejmowy nr 4613 z 19 sierpnia 2011 r. 3 Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Tom III, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s. 36 1

2 przez przypadek, ale długo rozważał, czy zarejestrować syna jako Żyda czy ochrzcić dziecko. Ostatecznie chłopiec został wpisany w urzędowe księgi jako Żyd. 4 Dzieciństwo, nastrój domu i wychowanie kontynuowały polską kulturę i obyczaje. 5 Mając pięć lat mały Henryk, sam mając zapewnione cieplarniane warunki zamożnego mieszczańskiego domu, myślał o tym, co zrobić, żeby nie było biednych, głodnych i obdartych dzieci, z którymi nie wolno mu się było bawić na podwórzu. 6 Edukacja Henryka przebiegała w sposób typowy dla rosyjskiego systemu szkolnictwa. W ósmym roku życia rozpoczyna naukę w szkole początkowej, swoją pierwszą szkołę ocenił jako surową i nudną. 7 Następnie kontynuował naukę w ośmioklasowym Praskim Gimnazjum, z wykładowym językiem rosyjskim, obowiązującym nawet na lekcjach języka polskiego oraz religii. 8 Również i w tej szkole panowała surowa dyscyplina, za najmniejsze przewinienie groził karcer. W 1898 r. zdaje maturę, jednak to inne wydarzenie, śmierć ojca dwa lata wcześniej powoduję, że Henryk stał się człowiekiem dojrzałym. Przyjmuje na siebie obowiązki głowy rodziny. Korczak literat W czasie nauki w gimnazjum Henryk odkrywa w sobie wielką pasję czytania. Jak sam mówi: Mając piętnaście lat wpadłem w szaleństwo, furię czytania. Świat mi znikł sprzed oczu, tylko książka istniała 9 Oprócz czytania, pisze pełne uznania listy do ulubionych pisarzy oraz próbuje tworzyć własne utwory literackie. 10 W tym okresie życia jest szczególnie zafascynowany twórczością Kraszewskiego. Na rok 1898 przypada debiut literacki młodego Henryka. Wysyła sztukę teatralną w czterech aktach pt. Którędy? na konkurs literacki dla młodych twórców. Na potrzeby konkursu wybiera pseudonim literacki Janasz Korczak, zaczerpnięty z powieści Kraszewskiego Historia o Janaszu Korczaku i pięknej miecznikównie. Praca zostaje wyróżniona, natomiast przypadek sprawia, że zecer, składając listę wyróżnionych myli się w imieniu o jedną literę, zamiast Janasza pojawia się Janusz Korczak. 11 Pisarz przypadkową zmianę pseudonimu literackiego najwidoczniej zaakceptował, skoro w dalszej twórczości literackiej od roku 1902, swoje prace podpisuje: Janusz, Janusz K. 12 Pseudonim literacki Janusz Korczak już na stałe związał się z całą twórczością autora, jak również z licznymi pozaliterackimi działaniami, jakie podejmował w ponad 40-letnim okresie aktywności na rzecz dzieci. Korczak lekarz Kończąc gimnazjum pomimo fascynacji literackich, nie pragnie zostać literatem, a jako przyszły kierunek zainteresowań zawodowych wybiera medycynę. Jak sam to przedstawia: Literatura - to słowo, a medycyna to czyny. 13 W latach studiuje medycynę na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, studia przeciągają się (powtarza I rok), ponieważ musi zarabiać 4 Joanna Cieśla, Henryk zwany Januszem, Polityka.pl Historia z 15 stycznia 2012 r. dostępny dnia r. 5 Hanna Mortkowicz-Olczakowa, Janusz Korczak, Czytelnik, Warszawa 1978, s Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Tom III, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Hanna Mortkowicz Olczakowa, Janusz Korczak, Czytelnik, Warszawa 1978, s Igor Newerly, Rozmowa w sądzie piątego sierpnia, Czytelnik, Warszawa 1978, s Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s Ibidem, s. 49 2

3 korepetycjami na utrzymanie matki. Dodatkowo uczestniczy w tajnej akcji nauczania w języku polskim oraz konspiracyjnej działalności postępowej inteligencji polskiej. 14 W roku 1902 Henryk Goldszmit, student IV roku medycyny, zostaje członkiem zwyczajnym Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. 15 Towarzystwo jako jedno z nielicznych legalnych stowarzyszeń polskich, prowadziło na szerszą skalę działalność społeczno-oświatową. Powołano do życia wydziały: higieny miast, szpitali, uzdrowisk, higieny ludowej i przemysłowej, przeciwalkoholowy, przeciwgruźliczy oraz higieny wychowawczej. Korczak wysoko cenił działalność towarzystwa, o którym napisał: W Towarzystwie Higienicznym słowa chodzą pod rękę z czynem, piękna mowa kończy się bądź wydaniem książki, ( ) bądź zrobieniem planów szkoły zdrowotnej 16 W maju 1904 r. Korczak jako wychowawca po raz pierwszy jedzie z trzydziestoosobową grupą chłopców żydowskich na kolonie w Michałówce, organizowana przez Towarzystwo Kolonii Letnich. Ośrodek kolonii traktuje nie tylko jako miejsce wypoczynku, w którym, dzieci poprzez zapewnienie odpowiednich warunków higienicznych i zdrowotnych życia na wsi, regenerują swoje siły fizyczne, ale i nawet: odradzają się i zmartwychwstają, po dotychczasowych ciężkich warunkach życia biedoty warszawskiej; izb wilgotnych, podwórzy brudnych i cuchnących. 17 We wspomnieniach przyznaje, że mimo posiadanej już wiedzy z zakresu psychologii dziecka i doświadczenia pedagogicznego, stał bezradny wobec tajemnicy zbiorowej duszy społeczeństwa dziecięcego. 18 Pod wpływem pracy z grupą dojrzewa w nim przekonanie, że dzieci są siłą, z którą trzeba się liczyć. Korczak przywiązywał dużą wagę do działań podejmowanych na rzecz dzieci w ramach obu towarzystw: Ja osobiście nie potrafię sobie wyobrazić człowieka, który będąc członkiem Towarzystwa Higienicznego, nie był by równocześnie członkiem Towarzystwa Koloni Letnich. 19 Po skończeniu studiów i uzyskaniu w marca 1905 r. dyplomu lekarskiego, rozpoczyna pracę w charakterze lekarza miejscowego w Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów w Warszawie. Z racji obowiązków lekarza miejscowego szpitala dziecięcego, zobowiązanego do udania się na każde wezwanie do domu chorego, jak i przejawiając bezinteresowną chęć niesienia bezpłatnej pomocy najuboższym, poznaje problemy zdrowotne dzieci nie tylko z punktu widzenia pediatry pracującego na izbie chorych. Ma również możliwość poznania problemów dzieci z szerszej perspektywy uwarunkowań społecznych ubogich dzielnic proletariackich. Janusz Korczak rozwija działalność naukową podczas siedmiu lat pracy w szpitalu, aktywnie współpracuje z pismami: Krytyka Lekarska, Medycyna i Kronika Lekarska, Przegląd Pediatryczny. Prowadzi także bogatą działalność odczytową i wykładową, wytrwale popularyzował wiedzę pediatryczną. 20 We wrześniu 1907 r. jedzie na cały rok do Berlina, aby uzupełnić swoje wiadomości medyczne, studiuje zagadnienia z zakresu lecznictwa niemowląt, poznaje metody badania dzieci upośledzonych oraz zwiedza zakłady wychowawcze. 21 Już podczas studiów medycznych swoje zainteresowania kieruje na zdrowie dzieci. Będąc lekarzem pediatrą z kilkuletnią praktyką rozszerza je również na pracę z dziećmi jako wychowawca i pedagog. Te ostatnie zainteresowania coraz bardziej zajmują Janusza Korczaka. Podczas miesięcznego naukowego pobytu w Londynie w 1911 r., podejmuje życiową 14 Igor Newerly, Rozmowa w sądzie piątego sierpnia, Czytelnik, Warszawa 1978, s Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Maria Falkowska, Myśl pedagogiczna Janusz Korczaka Nowe źródła, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, s Jan Orgelbrand, Janusz Korczak lekarz pediatra, dostępny dnia r. 21 Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s

4 decyzję. Decyduje się, że nie założy rodziny, a wybierze idee służenia dziecku i jego sprawie. 22 Taka opiekuńcza postawa, poświęcenia całego życia sprawom dzieci, spotkała się z wdzięcznością z ich strony. Po latach, wdzięczne za poświęcone im starania nazywały Janusza Korczaka ciepło Starym Doktorem. Korczak pedagog W październiku 1912 r. Janusz Korczak rozpoczyna nowy, kluczowy etap w swoim życiu, jako dyrektor, nowo wybudowanego Domu Sierot przy ulicy Krochmalnej 92 w Warszawie. Zamieszkuje tam pierwszych osiemdziesiąt pięć dzieci żydowskich (sierot i dzieci opuszczonych). Dom Sierot stanie się dziełem życia Korczaka, wokół niego powstanie dorobek Janusza Korczaka jako wychowawcy i pedagoga, stanie się swoistym laboratorium pedagogicznym służącym weryfikowaniu jego twierdzeń pedagogicznych. 23 Dom Sierot był nowatorskim zakładem opiekuńczo-wychowawczym, pozytywnie wyróżniającą się na tle typowych placówek tamtych czasów. Został od początku zaprojektowany według pomysłu Janusza Korczaka, który pracował nad optymalnym układem i funkcjonalnością domu, dostosowanym do specyficznych potrzeb dzieci. Również w zakresie założeń pedagogicznych i stosowanych metod wychowawczych, przyjęto nowatorskie rozwiązania zaproponowane przez doktora Korczaka. Fundament myśli pedagogicznej Janusza Korczaka stanowi następujące założenie: Dziecko nie dopiero będzie, ale już jest człowiekiem." 24 Nowoczesne metody pedagogiczne Janusza Korczaka, chociaż wyrastające z ducha pedagogiki humanistycznej i nowego wychowania, przekroczyły je. Oparte były na praktyce, w dużej mierze wypracowanej podczas pracy z dziećmi w Domu Sierot. Niektóre z nich nawet na dzisiaj nie utraciły na znaczeniu i powinny znaleźć zastosowanie w każdym nowocześnie pojętym systemie wychowania. Według Korczaka podstawą wychowania powinno być wykonywanie z duża precyzją i konsekwencją zabiegów natury fizycznej, mających na celu prawidłowy rozwój dziecka i troskę o stan jego zdrowia. Działania te powinny obejmować: racjonalne żywienie, czystość osobistą i czystość pomieszczeń, możliwość wypoczynku, sen i ruch na świeżym powietrzu, wsparte systematycznie prowadzonymi badaniami nad rozwojem dziecka. 25 W systemie wychowawczym Korczaka możemy znaleźć szereg działań, których celem jest zaspokojenie nie tylko potrzeb fizycznych, ale również tych natury psychologiczno-społecznej związanej z zapewnieniem dziecku poczucia stabilności życiowej (całkowitego bezpieczeństwa). Korczak dbał również o zaspokojenie potrzeb emocjonalnych swoich podopiecznych, potrzeby bliskości, ciepła, życzliwości i intymności. 26 Korczak organizuje życie dzieci zgodnie ze swoją myślą pedagogiczną: Dziecko, w zależności od swego wieku, rozwoju umysłowego i doświadczenia, ma pewne swoiste prawa, niewygodne dla dorosłych, i z tego powodu najczęściej przez nich nieuznawane. Poza odżywianiem i higieną wymaga dziecko swobody wyładowania nadmiaru sił żywotnych, wymaga prawa czynienia całego szeregu doświadczeń, wprowadzających je metodycznie w życie oraz prawa inicjatywy w stosunku do własnych potrzeb. Rola dorosłego powinna ograniczać się w wielu razach do roli wyrozumiałego opiekuna, strzegącego dziecko przed zbyt bolesnymi skutkami eksperymentów Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s Wincenty Okoń, Wizerunki sławnych pedagogów polskich, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993, s Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, pod red. Tadeusza Pilcha, Tom II, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s Ibidem, s Ibidem, s Janusz Korczak, Wykład Janusza Korczaka: Prawa dziecka jako jednostki, dostępny dnia r. 4

5 Podstawowe założenia korczakowskiego systemu wychowawczego, jest stwierdzenie, że najważniejszym prawem dziecka jest prawo do szacunku. Wychowanie jest traktowane przede wszystkim jako wspomaganie samowychowania dziecka w klimacie samorządności, praworządności, wzajemnej życzliwości, tolerancji, pomocy. 28 Stworzone w Domu Sierot na potrzeby dzieci instytucje imitowały świat dorosłych i przygotowywały dzieci do dorosłego życia. Funkcjonował samorząd wychowanków mały parlament, stanowiący wewnętrzne prawa obowiązujące w równym stopniu wychowanków i wychowawców. Spory pomiędzy dziećmi a nawet dziećmi i wychowawcami rozstrzygały sądy koleżeńskie, złożone z samych dzieci. Wychowawcy jedynie pomagali dzieciom zachować procedurę obiektywnego wydawania wyroków. 29 Wychowankowie redagowali własne pismo Tygodnik Domu Sierot 30. Korczak przywiązywał duża wagę do tego rodzaju aktywności, i uważał, że przynosi ogromny pożytek, ucząc śmiałości wypowiadania własnych myśli. 31 W działaniach pedagogiczno-wychowawczych podejmowanych przez Janusza Korczaka, jak i w twórczości literackiej adresowanej bezpośrednio do dzieci możemy doszukać się jeszcze jednego ważnego założenia, mianowicie chęci kształtowania u dzieci postawy samodoskonalenia i odpowiedzialności za życie swoje i innych. W najbardziej znanej swojej powieści Król Maciuś Pierwszy, główny bohater król Maciuś I Reformator, tak wypowiada się na temat odpowiedzialności: Kiedy już plan dnia został ułożony, Maciusiowi się smutno zrobiło. Przecież ani godzinki na zabawę. Ano trudno. Jest królem, chociaż mały jeszcze, a król musi dbać nie o siebie a o wszystkich. 32 Czas zagłady We wrześniu 1939 r. na wiadomość o mobilizacji Korczak zgłasza się w mundurze majora Wojska Polskiego (był oficerem rezerwy) do Komendy Uzupełnień, jednak na skutek zamieszania w pierwszych dniach wojny nie otrzymuje przydziału. W inny sposób stara się nieść pomoc mieszkańcom walczącej Warszawy. Na prośbę Dyrekcji Polskiego Radia, wykorzystując swoje wcześniejsze doświadczenia radiowe (w latach trzydziestych prowadził cykliczne audycje radiowe dla dzieci Pogadanki Starego Doktora ), przemawia do walczących, dodaje otuchy, mobilizuje odwagę dorosłych, radzi dzieciom, jak się mają zachowywać w tych trudnych chwilach. 33 Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie, Korczak jak przystało na człowieka czynu, rozpoczyna walkę o przetrwanie wychowanków Domu Sierot. Zbiera dary, żywność, odzież, środki finansowe na rzecz wychowanków, stara się, aby okrucieństwa wojny dotykały dzieci jak najmniej. 34 W dużym stopniu udaje się ten cel osiągnąć (Korczak wierzył nawet, że dzieci będące pod jego opieką zostaną uratowane). Jednak decyzja okupacyjnych władz niemieckich ogłoszona 12 października 1940 r., o utworzeniu getta i przymusowym przesiedleniu ludności pochodzenia żydowskiego, 28 Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, pod red. Tadeusza Pilcha, Tom II, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s Janusz Korczak, Pisma wybrane., Tom II, Nasz Księgarnia, Warszawa 1978, s Wincenty Okoń, Wizerunki sławnych pedagogów polskich., Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993, s Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, pod red. Tadeusza Pilcha, Tom II, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s Janusz Korczak, Król Maciuś Pierwszy, Wydawnictwo Zielona Sowa, Warszawa 2000, s Igor Newerly, Rozmowa w sądzie piątego sierpnia, Czytelnik, Warszawa 1978, s Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s

6 dramatycznie pogarsza sytuację dzieci i wychowawców Domu Sierot. Od 16 listopada 1940 r. getto warszawskie zostaje odcięte od reszty miasta granicznym murem. 35 W pogarszających się warunkach życia w getcie, Korczak cały czas walczy o niezbędne wsparcie materialne. Chce zapewnić dzieciom przynajmniej minimalne warunki egzystencji, ochraniając dzieci przed śmiercią głodowa. Angażuje się w kolejnie działania ratujące życie dzieci, jest przy tym zmuszony dokonywać dramatycznych wyborów, oceniając, które z dzieci mają większe szanse na przeżycie i tym poświęca więcej starań. Nocami pisze Pamiętnik podstawowy dokument autobiograficzny, jaki zostawił po sobie, Jest on przede wszystkim dramatycznym głosem protestu przeciwko okrucieństwu hitlerowskich okupantów wobec dzieci i dorosłych odciętych od normalnego świata. 36 Janusz Korczak był świadomy losu, jaki przygotowali hitlerowcy mieszkańcom getta. W swoich notatkach napisał: Ciężka to rzecz urodzić się i nauczyć się żyć. Pozostaje mi o wiele łatwiejsze zadanie: umrzeć. Po śmierci może być znów ciężko, ale nie myślę o tym. Ostatni rok czy miesiąc, czy godzina. Chciałbym umierać świadomie i przytomnie. Nie wiem, co powiedziałbym dzieciom na pożegnanie. 37 Dzień urodzin Korczaka 22 lipca 1942 r. zbiega się z pierwszym dniem likwidacji getta, wymordowaniem i wywózką ludności getta do obozów zagłady. 38 Trzeba jednak przypomnieć, że jeszcze 15 lipca 1942 r., Maria Falska, (od lat współpracująca z Korczakiem), podejmuje ostatnią próbę jego uratowania. Z jej polecenia znaleziono dla niego bezpieczne schronienie na Bielanach, wyrobiono papiery na inne nazwisko, umożliwiono wyjście z getta. Korczak jednak odmówił. 39 Dodatkowym rysem wielkości Janusza Korczaka był brak nawet cienia nienawiści do prześladowców i oprawców, tak u niego samego osobiście, jak też w jego programie wychowawczym. 40 Los dzieci i wychowawców Domu Sierot dopełnił się 5 sierpnia 1942 r., kiedy wydano rozkaz likwidacji internatów i wywózki dzieci do obozu śmierci w Treblince. W dniu 6 sierpnia 1942 roku hitlerowscy okupanci wyprowadzili z Domu Sierot Janusza Korczaka, Stefanię Wilczyńską oraz wszystkich pozostałych współpracowników i 192 wychowanków. 41 Dzieci razem z opiekunami z godnością wyruszył w ostatni marsz na Umschlagplatz. Według relacji jednego ze świadków: Na czele pochodu szedł Korczak. Nie, tego obrazu nigdy nie zapomnę. To nie był marsz do wagonów, to był zorganizowany niemy protest przeciwko bandytyzmowi! ( ) Wszystkie dzieci ustawiono w czwórki, na czele Korczak z oczami zwróconymi ku górze, trzymał dwoje dzieci za rączki. 42 Hitlerowcy, którzy po raz pierwszy w życiu widzieli Janusza Korczaka, widząc jak szedł na czele dziecięcego pochodu i potrafił przerażonym dzieciom dodać otuchy samą tylko swoją obecnością i pokojem w oczach pytali: Kim jest ten człowiek? Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s Ibidem, s Stanisław Musiał, Ordynator oddziału konających dzieci, Tygodnik Powszechny, Nr 41 (2779), 2002 r., dostępny dnia r. 38 Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s Igor Newerly, Rozmowa w sądzie piątego sierpnia, Czytelnik, Warszawa 1978, s Stanisław Musiał, Ordynator oddziału konających dzieci, Tygodnik Powszechny, Nr 41 (2779), 2002 r., dostępny dnia r. 41 Biografia Janusza Korczaka (Henryk Goldszmit), Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince, dostępny dnia r. 42 Maria Falkowska, Kalendarz życia i działalności twórczej Janusza Korczaka, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s Ibidem, s