Ka dy j zyk narodowy w swoim rozwoju

Transkrypt

1 J zyk polski jako noênik kultury europejskiej Historyczne zwiàzki z innymi narodami i j zykami Europy zadecydowa y o tym, e nasz j zyk ojczysty jest nie tylko jak ka dy inny narz dziem i tworzywem naszej, odr bnej od innych, kultury narodowej, ale równie noênikiem najwa niejszych wartoêci wspólnej kultury europejskiej. Ka dy j zyk narodowy w swoim rozwoju zdà a do tego, by swojà spo ecznà i funkcjonalnà ekstensjà objàç ca oêç ycia zbiorowego spo eczeƒstwa swoich u ytkowników oraz ca oêç ich duchowej, intelektualnej i artystycznej, kultury. Jako tworzywo narodowej literatury przechowuje i odzwierciedla historyczne doêwiadczenia wspólnoty swoich u ytkowników. Przede wszystkim jednak jest j zyk pryzmatem, przez który postrzegajà oni otaczajàcà ich rzeczywistoêç. Wynikiem tego procesu jest j zykowy obraz Êwiata, czyli zbiór prawid owoêci zawartych w kategorialnych zwiàzkach gramatycznych (fleksyjnych, s owotwórczych, sk adniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujàcych swoiste dla danego j zyka sposoby widzenia poszczególnych sk adników Êwiata oraz ogólniejsze rozumienie organizacji Êwiata, panujàcych w nim hierarchii i akceptowanych przez spo ecznoêç j zykowà wartoêci. 1 Ka dy j zyk narodowy jest wi c zakorzeniony w odr bnej kulturze spo ecznoêci swoich u ytkowników, którà wspó tworzy i wspó determinuje. Odwo ajmy si do przyk adów troch ju zbanalizowanych cz stym przywo- 1 R. Tokarski, S ownictwo jako interpretacja Êwiata, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Wspó czesny j zyk polski, pod red. J. Bartmiƒskiego. Wroc aw 1993, s Na temat j zykowego obrazu Êwiata zob. J zykowy obraz Êwiata, pod red. J. Bartmiƒskiego, Lublin 1990 i Przesz oêç w j zykowym obrazie Êwiata, pod red. A. Pajdziƒskiej i P. Krzy anowskiego, Lublin ywaniem, niemniej jednak instruktywnych i wyrazistych. Ânieg u Eskimosów Polskiemu wyrazowi Ênieg odpowiada w j zyku Eskimosów kilkadziesiàt ró nych wyrazów, nazywajàcych ró ne rodzaje Êniegu. Eskimosi nie mogà zrozumieç, jak mo na jednym wyrazem nazywaç tak ró ne rzeczy, jak Ênieg padajàcy (drobny i sypki albo ci ki, wilgotny, sypiàcy wielkimi p atkami) i Ênieg le àcy na ziemi, Ênieg Êwie o spad y, puszysty i Ênieg zle a y czy udeptany, Ênieg rozmi k y i Ênieg zlodowacia y, dajàcy si ràbaç w bloki, z których mo na zbudowaç igloo itp. Oczywi- Êcie, my te zdajemy sobie spraw z istnienia ró nych rodzajów Êniegu, ale ich rozró nianie nie jest w naszych warunkach cywilizacyjnych i klimatycznych na tyle istotne, byêmy musieli je nazywaç odr bnymi wyrazami. Wielb àd u Arabów W j zyku polskim mamy wyraz wielb àd (notabene, jak doêç cz sto si zdarza w wypadku starych nazw zwierzàt egzotycznych, rezultat pomy ki czy nieporozumienia: nasz wielb àd, pierwotnie welbàd, przez gockie ulbandus i aciƒskie elephas (dope niacz elephantis) lub raczej elephantus (dope niacz elephanti), pochodzi z greckiego elephas (dope niacz elephantos), co, jak wiadomo, oznacza s onia w trakcie w drówki wyrazu z greki do j zyka 324 POLONISTYKA 6/2003

2 póênopras owiaƒskiego dosz o wi c do pomylenia s onia z wielb àdem). Do wielb àda mo- emy dodaç wielb àdzic (udokumentowanà tekstowo i leksykograficznie) i wielb àdziàtko (nie wiem, czy ktokolwiek kiedykolwiek u y tego wyrazu w j zyku polskim sàdz, e tak, ale nawet gdyby by o inaczej, wielb àdziàtko jako formacja s owotwórcza jest potencjalnie w j zyku obecne, w ka dej chwili mo e byç u yte i zawsze b dzie zrozumia e). Gdyby ktoê si upar, mo e jeszcze do tego dodaç wyraz dromader wielb àd jednogarbny (bo o tego nam w tym przyk adzie chodzi) nowszà i bardziej specjalistycznà po yczk francuskà (francuskie dromadaire, przez póêno aciƒskie dromedarius, pochodzi od greckiego wyra enia dromas (dope niacz dromados) kamelos szybko biegnàcy wielb àd ). I teraz to ju naprawd wszystko. A tej nielicznej grupce wyrazowej odpowiada w klasycznym j zyku arabskim oko o tysiàca wyrazów nazywajàcych ró ne rodzaje wielb àdów (jednogarbnych, bo te znali i hodowali nomadzi arabscy), w zale noêci od p ci, wieku, umaszczenia i najrozmaitszych walorów u ytkowych (a by dla Arabów wielb àd zwierz ciem wierzchowym i jucznym, dostarcza mleka i jego przetworów, skóry (wielorako dalej wyzyskiwanej), mi sa, koêci (s u àcych do wyrobu ró nych przedmiotów codziennego u ytku), opa u (z wysuszonych odchodów) itp. Bez wielb àda ycie na pustyni nie by oby mo liwe. Tak donios y (gdy rozstrzygajàcy o egzystencji koczowniczych plemion arabskich) element rzeczywistoêci wymaga bardzo szczegó owej kategoryzacji i werbalizacji. GoÊç rzymski i pras owiaƒski Kultura spo eczeƒstwa u ytkowników j zyka przejawia si równie w rozwoju znaczeniowym wyrazów. Praindoeuropejski wyraz *ghostis obcy, przybysz odziedziczyli zarówno Rzymianie, jak Pras owianie. Jednak w j zyku aciƒskim, w postaci hostis (zgodnej z w aêciwymi acinie zmianami fonetycznymi), ustali si on w znaczeniu przybysz niepo àdany wróg, natomiast w pras owiaƒskim, w postaci *gost_, skàd polskie goêç (obie formy równie zgodne ze stosownymi zmianami 6/2003 fonetycznymi), pod wzgl dem znaczeniowym ewoluowa odmiennie: przybysz po àdany, oczekiwany goêç ; nie ulega wàtpliwoêci, e ten drobny, lecz znamienny szczegó leksykalny odzwierciedla odmienny stosunek do obcych: niech ç i wrogoêç (p ynàcà z poczucia wy szoêci) Rzymian, goêcinnoêç S owian. Cztery w j zyku Indian Hopi Jednak nie tylko s ownictwo konstytuuje w aêciwy danej spo ecznoêci j zykowy obraz Êwiata. W nie mniejszym stopniu uczestniczy w nim system gramatyczny. W aêciwe danemu j zykowi kategorie gramatyczne determinujà postrzeganie i interpretacj Êwiata przez spo- ecznoêç u ytkowników j zyka. Znany amerykaƒski etnolingwista Benjamin Lee Whorf przytacza w tym wzgl dzie wyrazisty przyk ad z j zyka Indian Hopi. W trakcie prowadzonych przez Whorfa badaƒ nad ich j zykiem Hopi nie mogli zrozumieç, jak to si dzieje, e w j zyku angielskim równorz dnie pod wzgl dem kategorialnym traktuje si takie wyra enia, jak cztery sto y, cztery dziewczyny, cztery dni czy cztery kroki (angielskie four tables, four girls, four days, four steps). Owszem, sà cztery sto y: mo na je ustawiç obok siebie i policzyç: jeden, dwa, trzy, cztery. Podobnie jest z dziewczynami: te mo na je ustawiç obok siebie i policzyç: jedna, dwie, trzy, cztery. Sà wi c cztery sto y i cztery dziewczyny. Ale przecie nie ma czterech dni, bo gdy jest drugi, to pierwszy ju minà, a trzeci jeszcze si nie zaczà. Wi c nie ma czterech dni: jest tylko pierwszy dzieƒ, drugi dzieƒ, trzeci dzieƒ i czwarty dzieƒ. Podobnie nie ma czterech kroków, bo gdy stawiam drugi krok, to pierwszy ju nale y do przesz oêci, a trzeci dopiero czeka na swojà kolej. Jest wi c tylko pierwszy krok, drugi krok, trzeci krok i czwarty krok. Benjamin Lee Whorf dopiero wówczas sobie uêwiadomi, e Indianie Hopi dzi ki strukturze swego j zyka odró niajà coê, czego nie odró nia j zyk angielski ani aden inny j zyk europejski, mianowicie odró niajà wieloêç w jednoczesnoêci od nast pstwa w czasie. J zyki europejskie, równie na skutek swojej struktury gramatycznej, uto samiajà te dwie, POLONISTYKA 325

3 zupe nie przecie ró ne, kategorie: u ywajàc kategorialnie takich samych wyra eƒ cztery sto y, cztery dziewczyny, cztery dni, cztery kroki (liczebnik g ówny + rzeczownik w liczbie mnogiej), jesteêmy przekonani, e mówimy o podobnych, porównywalnych rzeczach. Jedzie samochód, ale jaki? OdmiennoÊci w zakresie j zykowego obrazu Êwiata ujawniajà si nie tylko przy konfrontacji j zyków europejskich z j zykami dla nas egzotycznymi. Wyglàdajàc przez okno, mog powiedzieç: Jedzie samochód. Wypowiadajàc to zdanie, nie musz rozstrzygaç, czy jedzie znany mi, okreêlony samochód, czy te jakiê samochód, o którym nic bli szego mi nie wiadomo. Nie musz tego rozstrzygaç, poniewa nie zmusza mnie do tego struktura mojego ojczystego j zyka (informacj w tym wzgl dzie mog oczywiêcie w wypowiedzi zawrzeç, mog jà te jednak pominàç, gdy w danej sytuacji uznam jà za nieistotnà). Tymczasem Anglik, Niemiec czy Francuz w ka dej sytuacji musi rozstrzygnàç, czy chodzi o samochód znany, okreêlony, wspomniany ju wczeêniej w rozmowie itp., czy te o jakiê, bli ej nie okreêlony samochód. Musi to rozstrzygnàç, gdy zmusza go do tego struktura jego j zyka, wyposa onego w obligatoryjnà kategori rodzajnika okreêlonego bàdê nieokreêlonego. Nie ulega wàtpliwoêci, e koniecznoêç u ycia bàdê okre- Êlonego, bàdê nieokreêlonego rodzajnika sprawia, e Anglik, Niemiec czy Francuz jest o wiele bardziej od Polaka uwra liwiony na postrzeganie i interpretacj Êwiata w kategoriach opozycji: okreêlonoêç nieokreêlonoêç. Dawna liczba podwójna Obecnie polska spo ecznoêç j zykowa kategorialnie odró nia jedynie jednostkowoêç od mnogoêci (liczba pojedyncza i mnoga, np. most mosty, kot koty, kobieta kobiety, ch op ch opi, pan panowie itd.). Taka sytuacja wydaje si nam normalna. Tymczasem nasi przodkowie przynajmniej do XV wieku postrzegali i kategoryzowali rzeczywistoêç pod wzgl dem iloêciowym w sposób bardziej szczegó owy, odró niajàc jednostkowoêç, podwójnoêç (parzystoêç) i mnogoêç (liczb pojedynczà, podwójnà i mnogà, np. most mosta mosty, baba babie baby itd.). (Nawiasem dodajmy, e sà do dziê w u yciu j zyki, które majà liczb pojedynczà, podwójnà, potrójnà, poczwórnà i dopiero mnogà, która zaczyna si tam od pi ciu osób lub rzeczy). Mia o to oczywiêcie okreêlone konsekwencje w wypadku konfrontacji z j zykiem mniej pod tym wzgl dem szczegó owym. Proste zdanie aciƒskie Puer sorores habet, które dziê ka dy poczàtkujàcy acinnik bez trudu prze o y jako Ch opiec ma siostry, by o bez dodatkowych informacji nieprzek adalne na polszczyzn pi tnastowiecznà, gdy t umacz, by je prze o yç, musia by wiedzieç, czy ch opiec ma dwie siostry (wówczas by przet umaczy, u ywajàc liczby podwójnej: Otrok ima siestrze), czy wi cej ni dwie (wówczas by prze o- y, u ywajàc liczby mnogiej: Otrok ima siostry), a tymczasem zdanie aciƒskie nie daje podstaw do rozstrzygni cia tej kwestii. MyÊl, e wystarczy tych przyk adów, by uzasadniç tez, e za ka dym j zykiem narodowym kryje si jemu tylko w aêciwy obraz Êwiata, a wi c i odr bna kultura spo eczeƒstwa jego u ytkowników. Dotyczy to oczywiêcie i j zyków europejskich. Ka dy z nich jest narz dziem, tworzywem i elementem okreêlonej odr bnej kultury narodowej. RównoczeÊnie jednak jest noênikiem wspólnych nadrz dnych, europejskich wartoêci kulturowych, stanowiàcych o kulturowej to samoêci naszego kontynentu. J zyk pod wp ywem j zyków Taki stan rzeczy jest skutkiem ró norodnych i wielostronnych wp ywów j zykowych na obszarze Europy. Wp ywy j zykowe to nieuchronny wynik wymiany dóbr materialnych i duchowych, muszà wi c towarzyszyç wszelkim rodzajom trwalszych kontaktów mi dzy Êrodowiskami ró noj zycznymi. W Europie szczególnà rol odegra y w tym zakresie ró nego rodzaju j zyki mi dzynarodowe. Takim mi dzynarodowym j zykiem kultu religijnego, kultury i nauki by a w Êredniowieczu acina (w mniejszym zakresie, tzn. na mniejszym obszarze, te greka 326 POLONISTYKA 6/2003

4 i staro-cerkiewno-s owiaƒski 2 ). Podobnà rol odegra a w XVIII i w pierwszych dziesi cioleciach XIX wieku francuszczyzna, która jednak, choç nazywana podówczas nowo ytnà acinà, by a nie tylko mi dzynarodowym j zykiem kultury, lecz tak e mi dzynarodowym potocznym j zykiem spo ecznych elit. DziÊ nast pcà aciny i francuszczyzny w roli j zyka mi dzynarodowego jest angielski. Poprzedników przerasta zarówno zasi giem geograficznym, jak i spo ecznym oraz funkcjonalnym. 3 Mniejszà (gdy w wi kszym stopniu lokalnà), ale te istotnà rol odegra y j zyki urz dowe w paƒstwach wielonarodowych (polski w ostatnim stadium Rzeczypospolitej Obojga Narodów, niemiecki w Cesarstwie, a póêniej Rzeszy Niemieckiej oraz w monarchii austro- -w gierskiej, rosyjski w Rosji carskiej, by ym ZSRR i w dzisiejszej Rosji itp.). Zarówno j zyki mi dzynarodowe, jak i j zyki urz dowe paƒstw wielonarodowych wywiera y i wywierajà silniejszy lub s abszy, d ugotrwa y lub przelotny wp yw na ró ne europejskie j zyki narodowe. 4 Wp yw ten przejawia si g ównie, w zasadzie niemal wy àcznie, na p aszczyênie s ownictwa. Nie ma chyba j zyka europejskiego, w którym by nie by o wyrazu-rezultatu przej cia greckiego demokratia w adza ludu. Przej cie mo e mieç postaç w aêciwego zapo yczenia leksykalnego, jak w wypadku polskiego demokracja, francuskiego démocratie czy angielskiego democracy, lub te kalki, jak w wypadku przestarza ego ludow adztwo czy zgodnie z uzusem Lelewela gminow adztwo. Tak czy owak ka dy chyba j zyk europejski tym greckiego pochodzenia wyrazem nazywa jedno z najwa niejszych wspólnych europejskich poj ç z dziedziny ycia spo ecznego. Podobnie nie ma chyba j zyka europejskiego, w którym by nie by o wyrazu rezultatu przej cia aciƒskiego wyra enia res publica rzecz, sprawa wspólna (tzn. paƒstwo jako wspólny interes obywateli). I tutaj przej cie mo e mieç postaç zapo yczenia formalnosemantycznego, wprost z aciny lub cz Êciej, jak w polszczyênie za poêrednictwem francuskiego république (republika), bàdê te postaç kalki, jak w wypadku polskiego rzeczpospolita 6/2003 (dzisiaj u ywamy tej formy tylko na oznaczenie naszego paƒstwa, Rzeczypospolitej Polskiej, a inne paƒstwa nazywamy republikami, ale w przesz oêci nazwa ta odnosi a si do ka dego paƒstwa o ustroju republikaƒskim, na przyk ad w êród ach Êredniopolskich regularnie si mówi o Rzeczypospolitej Weneckiej, a Jan Zamoyski twierdzi, e Takie b dà Rzeczypospolite, jakie ich m odzie y chowanie ). Z kolei francuszczyzna wnios a do zasobu wa nych nazw-poj ç j zyków europejskich takie formy, jak sztuki pi kne (francuskie beaux arts) czy literatura pi kna (francuskie belles lettres). Obok tej ostatniej nazwy-kalki funkcjonuje obocznie po yczka formalnosemantyczna beletrystyka z niemieckiego Belletristik (od francuskiego belles lettres). Przyk adów najnowszych ogólnoeuropejskich nazw-poj ç o genezie angielskiej ka dy mo e przytoczyç wiele (jak choçby kalka poprawnoêç polityczna z angielskiego political correctness). W europejskich j zykach narodowych mamy wi c w znacznym stopniu wspólne warstwy s ownictwa pochodzenia aciƒskiego, francuskiego, wreszcie najnowszà warstw anglicyzmów i tzw. zapo yczeƒ sztucznych, czyli wyrazów utworzonych wspó czeênie z materia u leksykalnego aciny i greki. Internacjonalizmy i kalki Wyrazy wspólne wielu j zykom, cz sto nazwy fundamentalnych poj ç politycznych, spo- ecznych, gospodarczych i kulturalnych, jak polskie akademia, cywilizacja, ekonomia, kon- 2 Mi dzynarodowa rola aciny i greki jest powszechnie znana, o roli w tym wzgl dzie staro-cerkiewno-s owiaƒskiego zob. L. Muszyƒski, Wst p do filologii s owiaƒskiej, Warszawa W odniesieniu do polszczyzny zob. na ten temat B. Walczak, Norma j zykowa wobec elementów obcego pochodzenia, w: Kultura j zyka dziê, pod red. W. Pisarka i H. Zgó kowej, Poznaƒ 1995, s Zob. na ten temat B. Walczak, Uniwersalizm czy partykularyzm? (Procesy unifikacji i dyferencjacji j zykowej dziê i jutro), w: Kultura J zyk Edukacja, t. 3, pod red. R. Mrózka, Katowice 2000, s POLONISTYKA 327

5 serwatyzm, kultura, liberalizm, nacjonalizm, patriotyzm, polityka, uniwersytet itp., noszà nazw internacjonalizmów. 5 Ich warstwa we wspó czesnych j zykach europejskich szybko si poszerza (dziê g ównie za sprawà oddzia ywania j zyka angielskiego). Mo na wi c ju mówiç o europejskiej lidze (czy wspólnocie) s ownikowej. 6 Szczególne miejsce zajmuje w niej terminologia naukowa, techniczna i zawodowa. 7 Internacjonalizmy, które pod wzgl dem swego statusu w j zyku majà charakter zapo- yczeƒ formalnosemantycznych, sà stosunkowo atwo identyfikowane jako wspólne elementy j zyków europejskich. Dlatego wi cej uwagi warto poêwi ciç europejskim kalkom (s owotwórczym i frazeologicznym), gdy nie sà one na ogó identyfikowane jako takie przez u ytkowników j zyka. Przyjrzyjmy si takim szeregom okreêleƒ, jak polskie niezapominajka, rosyjskie niezabudka, francuskie ne m oubliz pas, angielskie forget-me-not, niemieckie Vergissmeinnicht, w gierskie nefelejts; polskie s onecznik, rosyjskie podsolnecnik, ˇ francuskie tournesol, w oskie tornasole, angielskie sunflower, niemieckie Sonnenwende, w gierskie napraforgó; polskie jednostronny, rosyjskie odnostronnyj, angielskie onesided, niemieckie einseitig, w gierskie egyoldalú; polskie wydawaç (o ksià kach), rosyjskie izdavat, niemieckie ausgeben, duƒskie udgive, fiƒskie ulosantaa; polskie mleczny zàb, rosyjskie molocnyj ˇ zub, francuskie dent de lait, w oskie dente di latte, hiszpaƒskie diente de leche, rumuƒskie dinte de lapte, angielskie milk-tooth, niemieckie Milchzahn, w gierskie szopófag; polskie byç w stanie (coê zrobiç), rosyjskie byt w sostajanii, francuskie ûtre en état, hiszpaƒskie estar en estado, rumuƒskie a fi îm stare, niemieckie im stande sein itd. Szczególnie wa na jest obecnoêç w tych szeregach form w gierskich czy fiƒskich jako form j zyków nieindoeuropejskich (z drugiej zaê strony to, e na pró no szukalibyêmy paralelnych form w pozaeuropejskich j zykach indoeuropejskich, jak j zyki indyjskie czy iraƒskie). Dowodzi to bezspornie, e nie mamy tutaj do czynienia z jakimiê wspólnoêciami z zakresu mechanizmów nominacji wyrazowej, odziedziczonymi z j zyka praindoeuropejskiego. A zatem przytoczone wy ej szeregi (i setki innych) to nie rezultat pokrewieƒstwa j zykowego, lecz kalki, które w drowa y od j zyka do j zyka na obszarze ca ej Europy jako skutek wspólnej cywilizacji i kultury europejskiej. Poniewa jednym z najwa niejszych fundamentów wspólnej kultury europejskiej jest acina, bardzo wiele paralelnych co do swej budowy wyrazów, wyra eƒ i zwrotów to kalki aciƒskie. Oto kilka przyk adów: aciƒskie aequilibrium polskie równowaga, rosyjskie ravnovesje, niemieckie Gleichgewicht, duƒskie ligevaegt, w gierskie egyensúly; aciƒskie beneficjum polskie dobrodziejstwo, niemieckie Wohltat, duƒskie velgoerning, w gierskie jótett, fiƒskie hyväteko; aciƒskie influentia polskie wp yw, niemieckie Einfluss, duƒskie indflydelse, szwedzkie inflytande, w gierskie befolyás; aciƒskie omnipotens polskie wszechmogàcy, francuskie tout- -puissant, angielskie allmighty, niemieckie allmächtig, szwedzkie allsmäktig, w gierskie mindenható, fiƒskie kaikkivaltias; aciƒskie praeiudicium polskie przesàd, rosyjskie predrazsudok, niemieckie Vorurteil, w gierskie elöitélet; aciƒskie verisimilis polskie prawdopodobny, francuskie vraisemblable, niemieckie wahrscheilich, w gierskie valószinii itd. 8 Jak wynika z dotychczasowych uwag, j zyki Europy wykazujà uwarunkowane kulturowo wspólne z o a leksykalne. Stanowià one o istnieniu europejskiej ligi (wspólnoty) s ownikowej. Nale y do niej równie j zyk polski. Uczestniczy w jej formowaniu od tysiàca lat. 5 O internacjonalizmach zob. J. Maçkiewicz, Co to sà tzw. internacjonalizmy?, J zyk Polski LXIV, 1984, z. 3, s ; eadem, Wyrazy mi dzynarodowe (internacjonalizmy) we wspó czesnym j zyku polskim, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Wspó czesny j zyk polski, pod red. J. Bartmiƒskiego, Wroc aw 1993, s Takie stanowisko zajmuje np. Anna Wierzbicka: O j zyku dla wszystkich, Warszawa Zob. na te temat Z. Stoberski, Mi dzynarodowa terminologia naukowa, Warszawa 1982; B. Walczak, Termin techniczny rodzimy neologizm czy zapo- yczenie?, w: S ownictwo techniczne w dziedzinie t umaczeƒ, Poznaƒ 1980, s Przyk ady za: A. Wierzbicka, op. cit., s BOGDAN WALCZAK 328 POLONISTYKA 6/2003