Europa

Transkrypt

1 4 Europa W rozdziale tym opisane zostały cechy narodowe społeczności Europy i częściowo wyróżniające się w większych krajach regiony etniczne. Europa rozłożona jest na siedmiu strefach kontynentalnych: K4/K6 - Wielka Brytania; K4/K5 - Hiszpania, Portugalia; K5/K7 - kraje skandynawskie; K5/K6 - Europa środkowa; K5/K5 - Włochy, Bałkany; K6/K7i K6/K6 - Rosja. Stąd bierze się niejednorodność narodów Europy będąca przyczyną porażek politycznego jej zjednaczania. Poszczególne narody wymienione są alfabetycznie dla łatwiejszego odnalezienia tych które nas interesują natomiast narody byłej Jugosławii i Albania zostały opisane w jednym podrozdziale ze względu na możliwość przeanalizowania istniejącego tam potencjalnego zarzewia konfliktów etnicznych tkwiącego w jakimś stopniu w układzie tamtejszych stref etnicznych. W zestawieniu tym uwzględniona jest też warstwa stałych w czasie cech kontynentalnych pochodzących od jądra Ziemi oznaczona jako K Anglicy [K4] Szczególna dbałość o dzieci, skromność, silne podkreślone wartości historyczne prawo precedensowe. 2 Tradycjonalizm, konserwatyzm, familijność. 1 Anglicy gromadzą i zachowują wszystkie dobre i złe zjawiska wzajemnej koegzystencji. Są geniuszami tradycji. 1 Pamięć, wspomnienia. W angielskiej wszystko zachowującej i wszystko chroniącej substancji, pamięć rodu i przodków przydaje dodatkowego dostojeństwa człowiekowi. Kult rodzinnych grobowców wśród arystokracji, zamki, zaludnione widmami zamieszkujących tutaj - wszystko mówi o wciąganiu odeszłych w głąb pokładów w życie obecnie żyjących na powierzchni. 1 To pamiętanie odróżnia Anglików od Amerykanów, którzy w swoich ciągłych migracjach po rozległym terytorium USA, zmieniają miejsca pracy i zamieszkania, z lekkością pozostawiając mogiły przodków, a także swoich krewnych, poza sobą, jak ekskrementy w zapomnieniu. 1 Pluralizm i tolerancja odróżnia angielską mentalność od innych, bardziej jednostronnych światów narodowych, bezwzględnie i namiętnie pryncypialnych w podejściu do idei. Tutaj może współistnieć rozliczność możliwych objaśnień. 1 Konkretyzacja pojęć naukowych w postaci modeli 2 Umiarkowanie w podejściu do wszystkiego, umiejętność widzenia wszystkich stron w każdym zjawisku, w odróżnieniu od kontynentalnych tendencji do monizmu tego lub innego rodzaju, występujących na przykład we Francji, Niemczech, czy Rosji. 1 Jeśli na kontynencie w poważaniu jest to co wielkie i wysokie, to w Anglii cieszy się szacunkiem to co małe i niskie. 1 1

2 Lord Hailsham: Brytyjczycy znani są z sentymentalizmu, który mylnie biorą za cnotę; stąd ich zdolność do samooszukiwania się, co inni mylnie biorą za hipokryzję. 11:61...Wracamy więc do aforyzmu lorda Hailshama, który w gruncie rzeczy mówi tylko połowę prawdy. Brytyjczycy (czytaj: Anglicy) mogą być sentymentalni - lecz głównie wobec zwierząt, czasem wobec dzieci. 11:68 Lustrzanym odbiciem angielskiego ekscentryzmu [K 11] jest kult amatorstwa. Nawet premier, książę Rosebery, czuł się zmuszony oświadczyć w 1900 roku: Zaczyna się o nas mówić jako o narodzie amatorów. Pomimo takich opinii oraz faktu, że amatorszczyzna wyrządziła krajowi na przestrzeni lat niepowetowane szkody, wciąż jest ceniona w klasach średnich i wyższych, które zwykły uważać biznes, podobnie jak parlament, za rodzaj sportu. Nigdy nie traktuj siebie zbyt poważnie, człowieku, to nie jest w dobrym tonie - oto postawa opisana przez tygodnik The Economist jako pogarda ziemiaństwa dla wiedzy praktycznej. 11:73 Dyletantyzm Anglików rozciąga się na wszystkie sfery życia, od spraw osobistych, poprzez biznes i życie zawodowe, po wartości wyższego rzędu: jakość życia jest ceniona wyżej niż materialny dobrobyt. To akurat wyjątkowo zdradliwa forma snobizmu. Klasy wyższe traktują inżynierów, techników i handlowców jako podrzędną formę życia. Nawet niższe warstwy stronią od ciężkiej pracy. Amerykański autor Richard Critchfield mówi o powszechnym braku ambicji u brytyjskiej młodzieży, szczególnie wywodzącej się z klasy pracującej. 11:74 Odwrotną stroną dyletanctwa jest widoczna szczególnie u przedstawicieli establishmentu nieufność wobec każdego, kto zawinił posiadaniem talentu lub bystrością. Te zalety, które we Francji byłyby przedmiotem powszechnej zazdrości, w Anglii najprawdopodobniej ściągną na swego właściciela opinię odszczepieńca lub parweniusza. 11:74 [K4, K6, K 11] Ideał Anglika to dżentelmen. Jest to wyższy stopień człowieka ukształtowanego przez samego siebie, zależnego tylko od siebie, człowieka-wyspy. Niełatwo być kimś takim. Wiele ofiar trzeba przynieść na ołtarz niezależności. Dżentelmen utrzymuje siebie w moralnej dyscyplinie. Umie ograniczyć swoje pragnienia, utrzymać w ryzach swoje namiętności, być wstrzemięźliwy. Dżentelmen to śmiały człowiek, może on ryzykować życiem, ale nie własną godnością. Nie ma w nim żadnej cechy związanej z położeniem, kiedy on sam jest zależny od innych, lub też rządzi innymi. Jest uosobieniem niezależności. Twardo utrzymuje dane słowo, nawet kiedy obietnica prowadzi do jego przegranej. Dżentelmen utrzymuje siebie w moralnej dyscyplinie również przez wyrzeczenie się wysokowyrozumowanych roszczeń intelektu. Daje on pierwszeństwo drodze instynktu, poprzez odczuwanie wewnętrzne, a nie przez korzystanie z logicznego łańcucha dedukcji. Zasadnicza cnota Anglika to obecność ducha. Dżentelmen bierze na siebie pełne ryzyko i umie z dostojeństwem przegrywać. Dlatego nie przypadkowo dżentelmeńskie porozumienie stało się dającym największe nadzieje gwarantem w stosunkach międzynarodowych. 1 Inną obok ekscentryczności cechą przypisywaną Anglikom jest ich poczucie sprawiedliwości. Wśród nastawionych na rywalizację mieszkańców kontynentu bezinteresowna uczciwość stanowi uroczy, lecz wariacki przykład angielskiej ekscentryczności (słowo fair z braku odpowiedników przedostało się nawet do języków francuskiego i niemieckiego). Europejczycy podziwiają ją, naśladują, gdy mają lepszy dzień, lecz obyczaj bycia fair bez względu na okoliczności jest dla nich czystym szaleństwem. Anglicy rzeczywiście lubią pozować na grających fair dżentelmenów, lecz nie ma żadnej gwarancji, że w razie czego okażą więcej wrażliwości niż inni. 11:68 Anglik Richard Hill - autor książki My Europejczycy zapytuje: 2

3 Dlaczego my, Anglicy, potrafimy ukrywać swe myśli do tego stopnia, że wielu obcokrajowców uważa nas za hipokrytów? Nie mówię tu o zachowywaniu zimnej krwi... Peter Collett w swej książce Foreign bodies proponuje wyjaśnienie: Ta powściągliwość może się wiązać z nieśmiałością Brytyjczyków, lecz prawdopodobnie w większym stopniu wynika z kardynalnej zasady, zgodnie z którą nie powinno się urządzać publicznych scen. Ta silna potrzeba niestwarzania kłopotów jest w życiu Brytyjczyka potężną motywacją - niekiedy staje się ważniejsza niż życie. 11:69 [K6, K 11] Zasada "czas to pieniądz", industrializacja, kult techniki, ekonomiczność. 1 Wielka Brytania razem z Ameryką to rewolucja przemysłowa, wynalazki w technice, eksperyment jako droga poznania w nauce. Cała ta przyszła twórcza produktywność istniała w potencji w czasach elżbietańskich i wybuchła wulkanem Szekspira wyrażając w formie artystycznej, która ogólnie mówiąc pozbawiona jest istoty angielskiego pragmatycznego i utylitarnego ducha, umiarkowanego i sceptycznego bez skrajności kontynentalnych proroków. 1 [K 11] Dbałość o prawa człowieka rozpoczęta Wielką Kartą Wolności w XVIII wieku. 1 Wolność pojmują jako udział we władzy. 2 Austriacy Richard Hill w swojej książce My Europejczycy pisze następująco: Półtoraroczny pobyt w tyrolskiej wsi w późnych latach czterdziestych nauczył mnie, że wschód i zachód Austrii to dwa różne światy. [...] Tak więc mamy z jednej strony wieśniaków, z drugiej strony wykształconych i wyrafinowanych wiedeńczyków. Ludność prowincji zachodnich to skrzyżowanie Arnolda Schwarzeneggera (cera jak spod kwarcówki i tak dalej) z Maksymilianem Schellem: są przyjaźni i po ludowemu dobroduszni, co niekiedy bywa wręcz nieznośne. Te same cechy na przeciwległym krańcu Austrii wysublimowały się w wiedeńską sztukę życia. 11:194 Wiedeń [k6/k3] Wiedeńczycy pochłaniają kulturę, jak inni Europejczycy mecze piłki nożnej: regularnie, entuzjastycznie i z emocjonalnym zaangażowaniem typowego kibica. Imprezy muzyczne zawsze mogą tu liczyć na masę krytyczną publiczności, nawet jeśli miewa to destrukcyjne skutki, jak to się zdarzyło z biednym, starym zamkiem Schonberg. A liczba księgarń na kilometr kwadratowy jest w wiedeńskiej pierwszej dzielnicy największa w Europie. 11:196 [k2] W zaskakująco dobrym stanie jest środowisko przyrodnicze: standardy ochrony środowiska są tu o wiele surowsze, niż przewidują normy Unii Europejskiej. 11:200 [k3] W ostatnim czasie wzrost gospodarczy jest zasługą głównie alpejskich prowincji zachodniej części kraju. Wiele małych i średnich przedsiębiorstw rodzinnych, szczególnie z sektora inżynieryjnego, znakomicie się czuje na rynku międzynarodowym. 11:199 3

4 [k5] Nie powinno nikogo dziwić, że Austria, znana z korupcji na najwyższych szczeblach władzy, jest określana przez niektórych własnych obywateli jako Skandalrepublik. 11:197 Dorosły Austriak bardzo zamyka się w swej prywatności. Profesor Ringel przytacza wyniki badań, które pokazują jego zdaniem, że nawet w kręgu rodziny pełno jest niedomówień - czemu trudno się dziwić, skoro 1,4 miliona Austriaków w ciągu typowego miesiąca życia, praktycznie nie spotyka się z przyjaciółmi poza miejscem pracy. Ponadto małżonkowie rozmawiają ze sobą średnio siedem minut dziennie (!). 11:199 [k1,k2/k5] Belgowie Lew Trocki napisał wiele lat temu: Belgizacja - porzucenie poczucia odpowiedzialności narodowej na rzecz wartości czysto komercyjnych. 11:144 Richard Hill tak opisuje swoje spostrzeżenia dotyczące Belgijskich problemów: Aby zrozumieć Belgię, najlepiej wyobrazić sobie skrzyżowanie dróg. Cztery samochody nadjeżdżają z czterech kierunków, żaden z nich nie ustępuje pierwszeństwa. W jednym jadą Flamandowie, w drugim Walończycy, w trzecim obywatele gminy Bruksela, a w czwartym mieszkańcy niemieckojęzycznego Ostkantone. Spotykają się pośrodku skrzyżowania, lecz do zderzenia nie dochodzi. Po prostu dokładnie blokują się nawzajem. Jest to dobre podsumowanie współczesnej polityki belgijskiej oraz egzemplifikacja żałośnie ograniczonej mentalności wielu wpływowych osób, które powinny mieć szersze horyzonty. 11:145 Nikt nie zaprzeczy, że Belgia jako państwo narodowe jest nonsensem. Utworzono ją w 1830 roku ze skrawków Europy Zachodniej przypadkiem położonych po dwóch stronach północnej granicy dawnego Imperium Rzymskiego. 11:146 Głęboko zakorzeniony instynkt przetrwania ma oczywiście dobre i złe strony. Dobrą stroną jest pragmatyzm, złą zaś bałagan. Chociaż kraj zaczyna ostatnio występować jako całość z takimi nietypowymi koncepcjami, jak strefy i parki przemysłowe, wciąż można dostrzec wiele dowodów bałaganiarskiego podejścia do życia: wspaniałe stare kościoły wciśnięte w środek rafinerii ropy, oazy rozbuchanej zieleni pomiędzy jednakowymi ulicami zabudowanymi galeriowcami, talerze radarów sterczące nad XII-wiecznymi zabytkami. 11:147 Cudzoziemcy są czasami zaskoczeni, jak słabo ludzie, nawet na wysokich stanowiskach, reagują tu na krytykę. A szkoda, bo Belgowie mają wiele zalet, wśród których jest - co ciekawe - godna podziwu otwartość na resztę świata. 11:148 [k1] W belgijskim życiu publicznym nie ma fałszu - co często zaskakuje anglosasów i innych. 11:147 [k2] Belgowie mają mentalność sklepikarzy. Są rzeczywiście materialistami, lecz generalnie w dobrym znaczeniu. Mają naturalny pociąg do małych przyjemności, tego wszystkiego co można kupić za pieniądze: dobrego jedzenia, przytulnego domu, ładnego samochodu oraz wyśmienitych piw o nazwach w rodzaju Verboden Vrucht i Mort Subite. Są też wyraźnie przywiązani do 4

5 otaczającego ich świata. Na szczeblu zakładów przemysłowych zdarzają się jaskrawe wyjątki, lecz indywidualnie Belgowie szanują przyrodę i dbają o nią w taki sposób, że kraj wygląda schludnie, a zarazem w miarę naturalnie. Zarówno Flamandowie, jak i Walończycy mają wrodzony zmysł ogrodniczy i nikt nie wyhoduje wyższych i dorodniejszych drzew niż oni. 11:155 W Europie najcenniejsze koronki i najlepsze tkaniny lniane pochodziły i nadal pochodzą z Belgii. 13 Przeważającymi cechami kultury flamandzkiej, najwyraźniej demonstrowanymi przez osobniki żeńskie tego gatunku, są pruderia i materialistyczne podejście do życia. Co zaskakujące, nawet w wielkich miastach można się zetknąć z poruszającymi przejawami parafiańszczyzny i pospolitego plotkarstwa. Gdy rozrywką Walończyków są automaty do gry i kameralne widowiska, Flamandowie wolą muzykę ludową i oglądanie zwierząt hodowlanych. 11:152 Richard Hill podsumowuje Belgów w aspekcie ich przywiązania materialnego: Może rację miał Lew Trocki: Belgowie porzucili poczucie odpowiedzialności narodowej na rzecz wartości czysto komercyjnych. 11:155 Bułgarzy [k10, k11] Flora Lewis pisze o Bułgarach: Ludzie ci są najczęściej masywni i muskularni, solenni, podejrzliwi, odporni na ciosy losu. Ich sposób na przetrwanie to przystosowanie się do okoliczności, prosta determinacja, roztropne skrywanie się w cieniu w jednych wypadkach, a odwoływanie się do przebiegłości w innych. 11:282 Bułgarzy są niewątpliwie ludźmi przedsiębiorczymi. Osiągnęli niezły na warunki wschodnioeuropejskie dostatek. Wydaje się, że przykładają większą niż sąsiedzi wagę do efektywności swych działań. 11:282 Czesi [k4] Czesi woleli stosować pokojowe środki, żyć dla narodu zamiast za niego ginąć. Czesi najbardziej podobni są do Niemców, ale do Niemców sprzed 1870r.: pokojowych, sentymentalnych i nieco prowincjonalnych, takich, jakich opisują pisma Heinego i jacy jawią się w dziełach Balzaca. 5 Ich wizerunek własny, to pokojowi Słowianie w przeciwieństwie do brutalnej wojowniczej germańskości. Idee rasistowskie raczej się w Czechach nie przyjęły. 5 Stereotypowy obraz Czechów - solidnych, przyziemnych, łatwo wpadających w depresję - zakłada, że ich silnie rozwinięte poczucie humoru bierze początek ze skłonności do introwersji i uległości wobec władzy. Tę ostatnią cechę, uderzająco niesłowiańską, zawdzięczają zapewne w jakimś stopniu temu, że do upadku cesarstwa austro-węgierskiego byli podporządkowani niemieckojęzycznej elicie i odpowiednio do tego traktowani. Może to właśnie skłoniło Churchilla, nigdy zbytnio nie ważącego słów, do powiedzenia, że 5 procent Czechów to ludzie bez honoru, pozostałe zaś 95 procent to tchórze. 11:277 Flora Lewis wypowiada się na ich temat bardziej taktownie: Czesi są bardziej niż inni Słowianie praktyczni [k6], powolni i ostrożni, bez śladu pasji, radości czy okrucieństwa. Może 5

6 uległością należy tłumaczyć nieustanny sardoniczny uśmiech, w który układają się zaokrąglone podbródki Czechów, a także ich skłonność do narzekania na wszystko wokół. 11:277 Zwróćcie uwagę, że Lewis mówi tylko o Czechach [k6], nie zaś o Słowakach, którzy są narodem pogodniejszym [k7] i mniej zamkniętym w sobie [k7]. 11:277 W opinii Czechów Słowacy są mniej od nich pracowici [k6]. 11:277 [K5, k5] Emanuel Chalupny: Antycypacyjny rys charakteru Czechów skłonność do energicznego rozpoczynania wszelkich działań, inicjatywa, nierzadko historyczne prekursorstwo, ale zarazem przypisywanie przesadnej wagi początkowemu powodzeniu i następujące potem osłabienie aktywności. 5 Ferdinand Peroutka podaje jako cechy czechów: Chęć zrozumienia, kogo się tylko da [k4]. Nienasycone dążenie do korzystania z cudzego dorobku kulturowego. Czesi zawsze próbowali doganiać Europę, naśladować napływające nowinki, starając się dowieść swojego wysokiego poziomu kulturalnego i intelektualnej dojrzałości. Czescy artyści poszukiwali wzniosłości i wytworności nieobecnej w czeskim życiu społecznym. 5 Duńczycy [k3] Mają nałóg szczegółowego planowania, rozciągający się na wszelkiego rodzaju rozkłady jazdy i mapy drogowe. 11:222 [k4] Jeszcze jedną skłonnością głęboko zakorzenioną w duńskiej psychice jest hygge, przywiązanie do bliskich i przyjaciół, potrzeba dzielenia z nimi radości i smutków. Jak pisała Esther Edelsten hygge jest duńskim fenomenem kulturowym, którego nie da się wyeksportować ani naśladować: Wymaga szczególnie bogatej atmosfery (nie w sensie materialnym!), a także podejścia do życia według duńskiej skali wartości: stawiania na pierwszym miejscu drobnych przyjemności, doceniania spotkań przy świecach, zapachu świeżo upieczonego ciasta i pięknie nakrytego stołu z wymyślnymi przysmakami lub po prostu śledziem, piwem i wódką. 11:224 [k9] Duńczycy są generalnie narodem pogodnym. Częste w ich kraju frustracje, których powodem jest religia luterańska, potrafią rozładować za pomocą wybuchów spontanicznego humoru, śmiejąc się do rozpuku. Znani są również z tego, że unikają podatków. W oczach względnie surowych obyczajowo Norwegów Duńczycy są narodem frywolnym, z ciągotami do tańców, dobrego jedzenia i świńskich dowcipów. Szwedzka dziennikarka dorzuca na szalę swoją opinię: Dunki palą cygara - stwierdza potępiająco. [...] Podejrzewam, że te uwagi na temat tańca i Włochów północy czynione są zwykle z myślą o Duńczykach z Kopenhagi [k9]. W porównaniu z nimi Jutlandczycy [k10] są uderzająco poważni, rzeczowi i oszczędni (pamiętacie wieśniaków z filmu Uczta Babette?). 11:222 Duńczycy, wyłączywszy Jutlandczyków, dzielą z Włochami nie tylko lżejsze cechy charakteru - lubią zabawę i umieją się śmiać z samych siebie - lecz także pomysłowość i wrodzone wyczucie stylu. 11:222 6

7 Finowie [K7, K 10] The Economist: W Finlandii, podobnie jak w innych krajach peryferyjnych w rodzaju Wielkiej Brytanii czy Portugalii, ludzie odnoszą się do Europy, jakby to było gdzieś indziej. 11:233 Amerykański szef firmy: Są najbardziej rygorystycznie uczciwymi ludźmi na świecie. Zawsze płacą swoje długi. Są prawie niezdolni do kłamstwa. Jeśli jednak próbują kłamać, stają się nerwowi. Dobrze z nimi robić interesy. 11:233 Paul Binding The European: Poczucie narodowej tożsamości wielostronnie powiązane z ideałami równości społecznej i głębokiego szacunku dla swych korzeni. 11:233 [k1, k2] Finowie żyją, w jeszcze większym stopniu niż Szwedzi, w mistycznym związku z przyrodą, co Paul Binding nazywa tkwiącym głęboko w psychice szacunkiem dla własnych korzeni. W kraju liczącym pięć milionów mieszkańców aż 400 tysięcy osób posiada letni dom. Wiele z tych wakacyjnych domów to wiejskie gospodarstwa odziedziczone po rodzicach lub dziadkach... Pertti Laine, przedstawiciel przemysłu leśnego powiada, że Ideałem każdego Fina jest posiadanie drugiego domu na wsi z kawałeczkiem lasu. 11:235 [k9, k10] Pewien ekspert od spraw fińskich wskazuje na wewnętrzne napięcie przeciętnego Fina. Źródłem tego napięcia jest konflikt między etyką luterańską, a naturalną skłonnością do zabawy pozwalającej złagodzić ciężary życia. Nie jest rzadkością - powiada - mocno zakrapiane służbowe tete-a-tete w porze obiadowej, kończące się zwierzeniami na temat zdrad małżeńskich, śmierci w rodzinie i tym podobnych. 11:235 Wewnętrzne napięcie między lękiem przed ogniem piekielnym a chęcią zabawy podwyższa w indywidualnej percepcji wagę przykładaną do obu tych spraw - każdej we właściwym czasie. Ale to samo napięcie przyczynia się również do względnie wysokiego wskaźnika samobójstw. 11:237 Na dokładkę do dosyć melancholijnego stylu pieśni, nieodległego od walijskiego, Finowie są fanatykami akordeonu i tanga, i goszczą co roku dwa spośród największych światowych festiwali w tych dziedzinach. 11:237 Finowie są pijakami imprezowymi. Według słów Davida Hawortha, urodzonego w Anglii miłośnika Finlandii, długie okresy abstynencji kulminują w libacjach, podczas których żadna butelka nie może pozostać nieopróżniona - jest to echo cotygodniowych wypraw wieśniaków na targ celem sprzedaży swych produktów; był to jedyny moment, gdy mieli w ręku gotówkę. Rzeczywiście, alkoholowe wycieczki Finów do Petersburga wyrobiły im u Rosjan przezwisko naszych czworonożnych przyjaciół. 11:236 Francuzi Francuzi, ale raczej ci ze wschodnich i południowych obszarów Francji łącznie z Paryżem, stanowią w pewnym sensie kwintesencję Europejskości [K5]. Cechy Kategorii 5 są u nich 7

8 uderzające, do tego dołącza się Kategoria 11 pochodząca od jądra ziemskiego, która jest bliska Kategorii 5 w swej dumie i realizacji własnego ja. Czasem trudno ją odróżnić. [K5, K 11] Na podstawie wielu różnych opinii osobowość typowego Francuza można przedstawić następująco: Jest to racjonalista i indywidualista, z temperamentu ruchliwy i wytworny, w uczuciach patetyczny, do świata odnosi się z dużą dozą sceptycyzmu. Szanuje państwo [K6] i porządek prawny [K6], lecz okresowo buntuje się. 2 W odstępach mniej więcej dziesięcioletnich wybuchają ( ) i zwracają się ku lewicy, lecz naprawdę są konserwatystami. 2 Wolność pojmują jako dystans wobec państwa (w przeciwieństwie do Anglików, dla których wolność to udział we władzy). 2 Niestali, prędko zapalają się do czegoś i również prędko doznają rozczarowania podobnie jak Polacy. W opinii własnej i cudzej Francuzi są indywidualistami i nie cierpią dyscypliny. Ale równocześnie przywiązani są do prawa i porządku [K6]. 2 Praktyki kościelne realizują w sposób zewnętrzny. Autor francuski Paul Cazin doszedł do wniosku, że w duchu polskim jest mniej logiki niż we francuskim. Pojęcie dobra jest w nim ważniejsze od prawdy. 2 Francuz jest elegancki, dowcipny, wesoły, dość często lekkomyślny i beztroski. 2 Dla Francuza istnieć - znaczy istnieć w oczach sąsiada, wywierać wrażenie na kimś bliskim. To większe znaczenie robienia na kimś wrażenia, wskazuje na to, że francuska psychika jest skłonna do próżności, podobnie jak niemiecka do pychy. Różnica między tymi dwoma grzechami ducha polega na tym, że człowiek próżny i żądny zaszczytów oddaje wszystkie siły aby go ludzie polubili i wielbili. On jest zwrócony w ich stronę, jest uzależniony od nich, w ich zwierciadle widzi potwierdzenie swojego istnienia, swojej wartości. To lżejszy grzech od pychy, która jest bardziej egoistyczna, skoncentrowana na sobie. Taki człowiek jest pewny siebie, samowystarczalny i zamknięty w sobie. 1 Bezceremonialność - może lepiej byłoby powiedzieć: asertywność - jest istotnie jedną z charakterystycznych cech Francuzów. Bez wątpienia płynie ona z wiary, że obdarzeni zdolnością przenikliwego rozumowania, po prostu muszą mieć rację. 11:80 Dotykamy tu innej ważnej cechy: dziecięcej niemal potrzeby popisywania się, zwykle w bardzo sympatyczny i zabawny sposób. Gdy Francuzi są w grupie, aż się iskrzy od dowcipnych uwag, którymi się przerzucają.... Przekomarzanie się to trafne słowo. Nie dlatego, że Francuzi są bardziej kłótliwi od innych Europejczyków (chociaż kłótliwi też bywają), lecz dlatego, że ponad wszystko uwielbiają słowne utarczki. Zwracają na to uwagę dwaj amerykańscy socjolodzy, próbując wyjaśnić swym rodakom charakter Francuzów: Amerykanin chce być lubiany. Francuz nie. Amerykanin zazwyczaj czuje sympatię do ludzi, którzy się z nim zgadzają. Francuza bardziej interesują ci, którzy się z nim nie zgadzają. Rozmowę, w której wychodzi na jaw rozbieżność poglądów, Francuz uważa za inspirującą. Amerykanin jest nią zakłopotany. 11:81-82 Nieszczęśliwie duchowość Francuzów - jeśli można użyć tak wielkiego słowa - pozostawia wiele do życzenia. Niezależnie od naturalnej potrzeby popisywania się i prowokowania, mają oni upodobania do komplikowania spraw, uprawianego jako sztuka dla sztuki, co jest pewną formą perfekcjonizmu (na przykład francuska sztuka użytkowa jest bardzo indywidualistyczna, często błyskotliwa, lecz nie zawsze praktyczna). W komentarzu dotyczącym spraw międzynarodowych The Economist mówi o neurotycznym popędzie do odmienności oraz o tym, że przeciętny 8

9 Francuz odrzuca ewentualność, iż mógłby się mylić. Pragnieniem popisywania się lub bycia odmiennym jest przesycona większość dziedzin życia. 11:82 Niewątpliwie jest coś z postawy rozwydrzonego dziecka w publicznych zachowaniach Francuzów, którzy w pojedynkę są często najrozsądniejszymi z Europejczyków, lecz gdy się tylko zorganizują, dostają małpiego rozumu. 11:82 Francuzów stać na wielkie wizje. Dowodzi tego XIX-wieczna przebudowa Paryża, a w nowszych czasach kolej TGV, rewolucja minitelowa i przejście całej francuskiej sieci telekomunikacyjnej na system cyfrowy. 11:85 Bez wątpienia Francuzi mają wybujałe ego, co potwierdzi każdy cudzoziemiec. Jest to nieuchronny produkt uboczny ich indywidualizmu. Każdy Francuz stanowi sam dla siebie prywatne prawo. 11:89 Zebranie grupy Francuzów do wspólnej pracy stanowiłoby złamanie praw dynamiki, każdy z nich sprawuje bowiem rządy na własnym podwórku. 11:90 We Francji, w odróżnieniu od Anglii, Niemiec i Włoch, od wielu wieków istniało podporządkowanie dzielnic w stosunku do mającego prym w życiu społecznym Paryża ze szczególnym wpływem Wersalu. 1 [Dlatego można się spodziewać, że wiele cech uznawanych za francuskie to w rzeczywistości cechy Paryża, na przykład tekst poniżej] Traktują intelekt [k3, K6]] i wiedzę [k3, K6] jako wartość samą w sobie. (Podczas Wielkiej Rewolucji 1789 r. stawiali pomniki Rozumowi.) Dbają we wszystkim o jasność [K6], ład [K6], i kompozycję [k3]. Względy logiczne [k3, K6] przeważają u nich nad uczuciami i nawet nad praktycznością. Są oni dumni ze swej ojczyzny i kultury, lecz ich patriotyzm jest ideą intelektualną, czymś co zachwyca myśl. Życie religijne nie wynika z ich własnej jaźni. 2 Francuzi szczycą się swoim racjonalizmem, nie zawsze słusznie, gdyż i racjonalistyczne koncepcje bywają niekiedy abstrakcyjne aż do samozaprzeczenia. 11:80 Paryż [K5/K6, K 11, k1/k3,k4] Z pewnością Francuzi są błyskotliwi intelektualnie, szczególnie Paryżanie, którzy stanowią niemal odrębną rasę i dominują we francuskim życiu publicznym nawet dzisiaj, gdy kraj ten wreszcie zaczyna odchodzić od skrajnej centralizacji. Może zawdzięczają to rześkiemu, nasyconemu naiwnym romantyzmem klimatowi swej stolicy. Promienieje ona światłem jakiego nie znajdziesz w żadnym innym mieście Europy. 11:80 Japoński psychiatra praktykujący w Paryżu mówi o syndromie paryskim, który obejmuje halucynacje, depresję, paranoję [K5, K11] i szok układu nerwowego (ma na myśli układ nerwowy Japończyków, nie Francuzów). Francuzi są strasznie zmienni - twierdzi. - Potrafią w jednej chwili być bardzo mili, a w następnej bardzo nieprzyjemni. 11:84 Oczywiście największa przepaść społeczna dzieli we Francji Paryż i całą resztę, chociaż Lille, Lyon, Montpellier, Nantes i inne ośrodki - dzięki szczerej w zamyśle, lecz w pewnej mierze symbolicznej tylko zmianie akcentów w pierwszych latach rządów Mitteranda - zaczynają rzucać wyzwanie intelektualnej i ekonomicznej supremacji stolicy. 11:92 Wielu Europejczyków - ci, którzy sądzą, że kultura europejska niekoniecznie rozpoczyna się i kończy w Paryżu - potępia francuski centralizm. 11:95 Według słów byłego korespondenta Die Zeit, Rogera de Wecka: Paryż jest miastem, w którym każdy pisze książki, których nikt nie czyta, a o których wszyscy rozmawiają. 11:95 9

10 Grecy Grecy mają wiele wspólnego z polakami z części wschodniej kraju i kresowiakami [k7, k8, k9], ale też wiele europejskości [K5/K5]. [K5] Dla starożytnych Greków typowa była rywalizacja i chęć wyróżnienia osobistego. 8 Grecy, podobnie jak wszystkie narody śródziemnomorskie, są niezwykle wrażliwi na krytykę. 11:259 Podczas długich wieków, jakie upłynęły od epoki klasycznej - pisze McNeil - mity greckie i inne wpływowe dzieła literackie utwierdzały i umacniały bohaterski ideał. Powszechne było inkrustowanie dyskusji w wiejskiej gospodzie cytatami i odniesieniami do poematów, których strofy każdy kiedyś słyszał, a wielu znało na pamięć. 11:253 Wspierani analizą McNeila możemy więc odnaleźć pewne tropy wiodące do źródeł dwoistości greckiego temperamentu: potencjalny bohater toczy w tych ludziach tytaniczną walkę z pragmatykiem codziennego życia. Wyjaśnia to wiele cech współczesnych Greków: często widoczny cynizm, talent do improwizowania, rozbrajający urok i hojność. 11:253 Zajmijmy się najpierw tą ostatnią. McNeil pisze o bohaterskiej tradycji: Żaden grecki mężczyzna nie potrafi do końca zapomnieć o tym, czemu się codziennie sprzeniewierza. Należycie sprowokowany, czuje silną pokusę wyłamania się z zachowań odpowiednich w codziennym życiu i nagłego przyjęcia postawy herosa. Może to przybierać rozmaite formy. W obecności cudzoziemców, taki impuls wyrażał się najczęściej i nadal wyraża w postaci niepohamowanej gościnności [k9] i, oferowania niezwykłej obfitości jedzenia i picia osobom, które zapewne nie będą nigdy miały okazji się odwzajemnić, bez zastanawiania się, jak głęboko taka gościnność naruszy zasoby gospodarza. Co prawda, to prawda! 11:253 Antytezą tej zwyczajowej hojności są cynizm i cwaniactwo [k8]. Grecki konsultant biznesowy potwierdził moje najgorsze obawy, narzekając na rosnący makiawelizm swych rodaków i twierdząc, że powszechną postawą jest: A co tam, kto by się tym przejmował. Te obawy zrodziły się pod wpływem drobnych, lecz znamiennych incydentów, jak ten z taksówkarzem, który udając, że źle zrozumiał moje polecenie, zawiózł mnie pięćdziesiąt kilometrów dalej, niż chciałem, albo ten z pracownikiem stacji benzynowej, który napełnił mi bak po brzegi, choć wyraźnie zaznaczyłem, że chodzi o zatankowanie do połowy. 11:253 Jak zawsze, wiele mówi zachowanie za kierownicą. Spróbujcie tylko ustawić się na początku sznura samochodów przed skrzyżowaniem, a możecie założyć się o ostatnią drachmę, że nie minie pół sekundy od zapalenia się zielonego światła, gdy ktoś zacznie na was trąbić, czy ruszyliście z miejsca czy nie. 11:254 Problem polega na tym, jak wskazuje mój belgijski znajomy, wiele podróżujący po świecie, że słuchają oni wyłącznie własnego głosu i nie słyszą, co ma do powiedzenia druga strona. Nie zmienia to faktu, że czasami bywają nieznośnie wręcz ciekawscy: pewien zagraniczny obserwator wypowiada się ze znawstwem o ich rzucającej na kolana ciekawości, połączonej z bajeczną zdolnością zamieniania najbanalniejszej sytuacji w ogólnoświatowy dramat. Ten głód wiedzy i wrażeń jest nawrotem mentalności greckiej wsi, w której dla każdego było punktem honoru wiedzieć wszystko o sprawach sąsiadów. 11:254 To doprowadza nas do zagadnienia improwizacji. Grecy mają, wysoce rozwiniętą mentalność złotej rączki, umiejętność radzenia sobie za pomocą minimalnych środków. 11:254 10

11 W piśmie International Management z maja 1991 roku czytamy: Grecy lubią niezależność i niechętnie podporządkowują się poleceniom, utrudniając pracę zespołową, niezbędną w przedsięwzięciach na wielką skalę. Trudno się zdecydować. 11:258 Prowadząc własna firmę, Grecy mają skłonność do postaw nadmiernie autokratycznych i do obsesyjnej tajności: mniejsze przedsiębiorstwa greckie niechętnie instalują się na terenie parków przemysłowych, gdyż obawiają się, że z powodu wspólnych służb i bram wjazdowych władze mogą za dużo się o nich dowiedzieć. 11:258 [k7] Inna cecha, ujawniająca się od czasu do czasu, to skłonność do teatralnych, histerycznych popisów. Najbardziej widoczna podczas wiejskich pogrzebów, znajduje również zastosowanie w stosunkach międzynarodowych. 11:256 U Greków każdy jest aktorem. 11:249 Wokół ciepła, zarówno rodzinnego, jak i innego rodzaju, kręci się greckie społeczeństwo. Flora Lewis ujmuje to z dystansu: W greckim charakterze leży zabobonność, duma i wrażliwość, lecz urok jest najwyższą wartością. Charisma to stare greckie słowo, które nigdy nie straciło swej wagi. 11:260 U Greków widzimy podobną jak w Polsce bylejakość: Wszystko w tym kraju sprawia wrażenie nieukończonego lub zdekompletowanego - nie tylko Partenon. Budowę, nawet gdy idzie o świątynię, przerywa się w połowie (bo od nieukończonego budynku nie płaci się podatku), ulice są zaśmiecone gruzem, nad częściowo gotowymi autostradami buduje się wiadukty bez podjazdów (niechybnie po to, by zadowolić elektorat - mimo wszystko, kiedy trwa walka o głosy, taki wiadukt wiodący do nikąd jest lepszy niż żaden). 11:255 Postawa obywatelska Greków jest katastrofą (chociaż oni sami twierdzą, że mieszkańcy Krety mają jeszcze większe skłonności do improwizacji, szczególnie przy grze w bouzouki!). Lecz w sprawach osobistych, takich jak dbałość o higienę, nic im nie można zarzucić. 11:255 Pewien znajomy Anglik, który spędził w Grecji wiele lat, ujął to następująco: Daj Grekowi samochód, a nikt szybciej nie zniszczy go i nie poobija... ale też u nikogo nie będzie tak długo zdatny do użytku dzięki pomysłowości oraz kawałkom drutu lub sznurka. Wciąż odreagowują wojenne braki. Nic dziwnego, że do czasu niedawnych decyzji rządowych co trzeci samochód na greckich drogach miał więcej niż dziesięć lat. 11:255 Jeden z moich greckich informatorów, który spędził długie lata w Holandii (to przeciwległy biegun społeczny), twierdzi, że te postawy łączą się z brakiem standardów lub akceptacją niskich standardów. Tam nie ma żadnych wielkich problemów, tylko cała masa drobnych. My, Grecy, jesteśmy niecierpliwi, niesystematyczni, lubimy ścinać zakręty - kontynuuje. - Jesteśmy samolubni, myślimy tylko o osobistej korzyści. Odkryliśmy, że można cieszyć się życiem w społeczeństwie pełnym cierpienia. Po co więc przejmować się społeczeństwem? 11:255 Hiszpanie [K4] W swej książce The Face of Spain (Oblicze Hiszpanii) Gerard Brenan bada hiszpańskie postawy społeczne: Całe życie Hiszpanii jest zorganizowane, można powiedzieć, w rodzaj 11

12 systemu klanowego. Wewnątrz klanu - na który składają się krewni, przyjaciele, sprzymierzeńcy polityczni i tak dalej - jest dużo ciepła i przyjaźni; na zewnątrz wyłącznie nieufność i podejrzliwość. 11:127 W swej książce Jan Morris wywodzi, że hiszpańskie miasta są często nadzwyczaj schludne i starannie uporządkowane, a hiszpańskie porty przypominają modele eksponowane w muzeum. 11:117 Hiszpanie żyją dniem dzisiejszym. Nie planują życia. Nie mają nadmiernych ambicji zawodowych. Nie zabiegają o pieniądze. Nie lubią organizacji i punktualności.... Wyżej cenią życie rodzinne niż powodzenie życiowe. Szanują ludzi starych. 12:258 [K4] Anglicy-Hiszpanie-Niemcy Przeskok od Niemców do Hiszpanów może wydawać się intelektualną akrobacją. Jednak wbrew powszechnej, a błędnej opinii te dwa narody mają dużo ze sobą wspólnego: poważne podejście do rzeczywistości, graniczące czasami z perfekcjonizmem, raczej niewyszukaną kuchnię, a nawet mafię bankowców dominującą w gospodarce. 11:116 Hiszpanów i Niemców rzeczywiście łączy jakieś sentymentalne powinowactwo oraz podobna dziwna mieszanka powierzchownego romantyzmu z głębszymi, irracjonalnymi odruchami. Powinowactwo z Włochami jest u Hiszpanów bliskie zeru.... W opinii Włochów Hiszpanie są posępni i surowi. 11:122 Hiszpanie mają doprawdy niezwykłe poczucie odpowiedzialności, czy może lepiej - poczucie ugruntowania, porównywalne tylko z niemieckim Grundlichkeit, co może być kolejną przyczyną wzajemnie odczuwanego powinowactwa tych dwóch narodów. Jest to widoczne w głębokim zaangażowaniu hiszpańskich dzieci w sytuacji, gdy widzą potrzebę i możliwość działania, na przykład przy opiece nad młodszym rodzeństwem. A hiszpański szacunek dla starców jest godny podziwu, no i racjonalny wobec spadającego wskaźnika urodzeń i starzenia się społeczeństwa. 11:129 Richard Hill 11 pisze: Co ciekawe, a jest to moja ściśle osobista opinia, pod wieloma względami Hiszpanie bardziej niż kogokolwiek innego przypominają Anglików - w swobodnym sposobie bycia, w ubiorze, w upodobaniu do dań z rusztu, a ostatnio w przywiązaniu do monarchii. W dziedzinie strojów są w gruncie rzeczy bardziej konserwatywni od staroświeckiego Anglika: dalecy od pójścia na łatwiznę uniformów w rodzaju garnituru w prążki, wykazują dobry smak. Czasami, podobnie jak Anglicy, miewają ekscentryczne skłonności - jak znajoma sekretarka z pewnej firmy, która po godzinach pracy prowadziła biuro ogłoszeń, nie jadała nic poza szynką serrano, a samochód prowadziła zawsze jedną, prawą ręką, lewą wystawiając przez okno i poklepując bok karoserii... 11:123 Szacunek dla przywódcy - króla, księcia, lidera związku - zawsze był obecny w hiszpańskiej historii. Pobrzmiewają w tym echa germańskiego konformizmu społecznego, lecz wersja hiszpańska jest bardziej osobista i nie ma związku z obawą przed tym, co powiedzą sąsiedzi. Jest też w Hiszpanach zamiłowanie do ceremonii i obchodów. 11:124 [K5] Pisarz i dyplomata Salvador de Madariaga y Royo za naczelną wartość kultury hiszpańskiej uważał honor. 12:257 Hiszpanie mają zwyczaj oceniać ludzi według tego, czym są, a nie tego, co posiadają. Jak odnotował George Borrow w połowie XIX wieku, Hiszpania jest jednym z niewielu miejsc w 12

13 Europie, gdzie ubóstwo nie spotyka się ze wzgardą, a także, dodajmy, bogactwo nie jest przedmiotem ślepego uwielbienia. Tenże autor w innym miejscu swej książki stwierdza, że w Hiszpanach żyje duch dumnej niezależności, którego trudno nie podziwiać. Nieszczęśliwie poczucie własnej wartości Hiszpana (w mniejszym stopniu Hiszpanki) potrafi stanąć na drodze innym wartościom. Hiszpanie w kontaktach z ludźmi bywają niezwykle obcesowi, nawet odpychający - czasami najzwyczajniej niegrzeczni jak Francuzi lecz w bardziej bezosobowy sposób. Podobnie jak Grecy mają skłonność do zamykania się w sobie w najistotniejszych dla drugiej strony chwilach. Zarazem znani są z tego, że w sytuacji, gdy ktoś ich krytykuje lub tylko nie zgadza się z nimi, tracą wszelkie zahamowania: ich godność jest zagrożona! Jak powiada Jan Morris: Hiszpanie nie lubią być przedmiotem żartów i bardzo nie lubią przegrywać 11:126 Richard Hill pisze następująco: Chociaż moje osobiste doświadczenia wskazują na coś przeciwnego, pewien mój znajomy upiera się, że coraz bardziej widoczne jest nieprzystosowanie Hiszpanów do wymagań ery rozkwitu usług, gdyż najwyraźniej usługi mylą ze służalczością - poczucie godności nie pozwala im usługiwać innym. Jak pisze Salvador de Madariaga: Instynktowne dążenie do zachowania wolności sprawia ze Hiszpan stroni od wszelkich form współpracy społecznej, bo każda kolektywna praca w jakimś stopniu zniewala jednostkę, sprowadzając ją do elementu maszynerii. Takie opinie formułowano już 1836 roku. George Borrow natknął się wówczas w Valladolid na właściciela gospody, który był zbyt dumny, aby spełniać życzenia swoich gości. Trzeba jednak przynajmniej dodać, że w odwrotnej sytuacji, występując jako klient, przeciętny Hiszpan traktuje obsługująca go osobę jako człowieka równego sobie - co nie o każdym Europejczyku można powiedzieć. 11:126 Przepychają się w kolejkach. Nie szanują przepisów drogowych. Ryzykują jak toreadorzy. Lubią hazard. Liczą na losowe szczęście.... Nie są zbyt grzeczni, lecz bardzo towarzyscy. Jedzą długo i dużo. Rozmawiają głośno i długo. Przestrzegają sjesty. Wolą świętować niż pracować. Taniec i śpiew mają we krwi. 12:258 [K4/K5] Drew Launay, Francuz urodzony w Londynie, który poślubił Andaluzyjkę, pisze: Jeśli Hiszpanie nie śpiewają akurat namiętnie, to namiętnie tańczą. Tańczą sevillanę, taniec o skomplikowanej rytmice, lecz bardzo wdzięczny, osnuty na motywie perypetii uczuciowych legendarnych krewkich małżonków z Sewilli; tańczący (ściślej: ich usta) już to spotykają się, już to się rozchodzą, a wszystko to przy akompaniamencie głośnego przytupywania i spojrzeń z gatunku zabijania wzrokiem. Tańczą flamenco - jakby sevillanę rozkręconą do granic możliwości, gdzie mężczyźni i kobiety pędzą na oślep, jedno przez drugie, postukując wysokimi obcasami - ku śmierci. Jekatierina Zwieriewa słusznie podkreśla, że namiętność Hiszpanów manifestuje się w stosunkach męsko-damskich. Ceni się dziewictwo, lecz lubi uwodzenie. Przeznaczeniem kobiety jest małżeństwo i macierzyństwo. Świętością jest matka, żona, wdowa, córka, kuzynka. Z sakralizacją rodziny i surowością obyczajów rodzinnych kontrastuje wzmożona seksualność ogólna. Pożądanie nie jest grzechem, a donżuanizm jest stylem życia. W rozmowie z kobietą Hiszpan komplementuje jej walory zewnętrzne. Uczucie wyraża czasownikiem querer (pragnienie fizyczne), a bardzo rzadko słowem amar (miłość duchowa). Kobiety hiszpańskie są silne, ciche, szorstkie i pracowite. Czuwają nad tradycją i honorem, dyscyplinują mężczyzn, dbają o dzieci. Michel del Castillo twierdzi, że Hiszpanka rozkwita w macierzyństwie i wdowieństwie. 12:254 13

14 [K5, K 12] Adolf Pawiński pisał w 1881r.: Strój mieszkanek Madrytu... Czarny strój przeważa wszędzie, mimo upały, mimo gorącą porę roku. 10 Stanisław Witkowski pisał w 1914 r.: Nie widziałem w Hiszpanii człowieka, który by się spieszył. Czasu nikt tu nie ceni. Zmysłu kupieckiego Hiszpan nie posiada. Wobec kupującego jest obojętny, a nawet szorstki. Na stacjach nie sprzedają nic do jedzenia, a nawet przy wielkich liniach. Zdawałoby się z rysu tego, ze Hiszpan jest urodzonym jeżeli nie grandem, to przynajmniej caballerem (szlachcic, kawaler). Tymczasem na każdym kroku spotykamy się z objawami demokratycznymi. Na trotoarze nędzarz w łachmanach nie usunie się największemu panu; uważa się on za zupełnie mu równego. Pobożność południowa ma dziwny charakter. W Burgos widziałem Hiszpanów zwiedzających kaplice wspaniałej katedry w kapeluszach. W niedzielę w Madrycie wywożono najspokojniej materyał z rozebranego domu.... Niedbalstwo i niepraktyczność hiszpańska dają się czuć cudzoziemcowi na każdym kroku.... Kto przyjeżdża do Hiszpanii z nadzieją znalezienia tam malowniczych strojów, dozna wielkiego rozczarowania. Kolor ciemny stroju przeważa w całej Hiszpanii. Pod tym względem wielka różnica panuje między Hiszpanią a Włochami, zwłaszcza południowemi. Jedynie w Aragonii zachowało się nieco barwności w stroju narodowym. W ogóle lud hiszpański mniej jest malowniczy od włoskiego. 10 Miguel de Unamuno twierdził, że Don Kichot stanowi ekspresję i kwintesencję Hiszpanii. Z duszy kastylijskiej powstał szalony rycerz, który ucieleśnia wielkość swego narodu. Cervantes był ojcem swego bohatera, a matką naród hiszpański. Nierozłączną połową Don Kichota jest Sancho Pansa, który postanawia kontynuować dzieło swego pana, poszukiwać idealnej sprawiedliwości i nieśmiertelnej sławy. Federico de Onis, uczeń Unamuna, głosił, że najistotniejszą cechą charakteru Hiszpanów jest wybujały indywidualizm. Na indywidualizmie oparta jest hiszpańska kultura i cywilizacja, a biblią tego indywidualizmu ma być Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manczy. 12:257 Różnice regionalne W Hiszpanii istnieją duże różnice regionalne. Jose Ortega y Gassset przedstawił je następująco: W granicach Hiszpanii kastylijska pogarda jest ze wszystkich stron otoczona licznymi sposobami rozkoszowania się. Lewant rozkoszuje się swymi zabawami i urodą. Kantabria rozkoszuje się swymi wystawnymi posiłkami i wygodnym zaciszem domowego ogniska. Andaluzja swym wdziękiem, wonią i łagodnym klimatem. Galicja i Luzytania rozkoszują się rozpamiętywaniem bólu, upajaniem się własnymi łzami, miłosnym pogrążaniem się we własnych smutkach przy dźwiękach fado, słodkim przemijaniu rozwiewającym się w atlantyckiej melancholii. Pośród tych wszystkich rozkoszy Kastylia, zamknięta w swej pustyni, przypomina wynędzniałego świętego Antoniego, osaczonego rojem pokus. Na wschodzie Hiszpanii silne poczucie tożsamości i niezależności mają Katalończycy. Patronem ich jest święty Jerzy, wyższy oficer rzymski, który poniósł śmierć za wiarę chrześcijańską. W dniu jego święta tańczą kołową sardanę wpędzającą w obsesję, kojarzącą się z dążeniem do samorealizacji i zrównoważonym rozsądkiem. Chełpią się punktualnością. 12:258 Kastylia-Leon [k10] W piśmie The European Tom Burns-Maranon podkreśla różnicę pomiędzy sercem kraju a głębokim południem: Kastylia-Leon [k10] - ze skrajnie kontynentalnym klimatem, jest surową, 14

15 poważną krainą konserwatywnej etyki, tradycyjnych wartości rodzinnych, ciężkiej pracy i oszczędzania. 11:120 Andaluzyjczycy [k7] Południowa działka Hiszpanii, ze swoim flamenco i walkami byków, to miejsce, gdzie kwitnie większość narodowych stereotypów. Zgodnie z tymi kliszami Andaluzja jest ojczyzną bystrości i wzlotów wyobraźni, krajem poetów, w którym długie okresy bierności przeplatają się z nagłymi wybuchami energii. 11:120 Baskończycy [k11/ k10,k11] Pod względem językowym i charakterologicznym najbardziej wyróżniają się azjaniccy Baskowie. Ich własna nazwa brzmi Euskaldunak. Są tam najstarszą grupa etniczną.... Castillo w San Sebastian (350 km od Madrytu), w regionie Baskonia, miał wrażenie, że przebywa w obcym kraju. Nie znalazł tam gorącego rytmu Barcelony. Hałasy były wyciszone jak w domach niemieckich. Pisze on: To pewne, że znajduję się w kraju w najwyższym stopniu cywilizowanym. Mieszkańcy krzątają się bez przerwy z minami ludzi, którzy wiedzą co mają robić. Jeszcze trochę, a będę się czuł winny, że wyglądam na próżniaka. Dziewczyny, solidnej budowy, szerokie w biodrach, trzymają się mocno na krzepkich nogach. Budzą zaufanie jak pielęgniarki. Zatrudnione w restauracjach, bardzo przykładają się do pracy. Ani za powolne, ani za szybkie, każdy ich ruch jest zgodny z zamysłem. Mężczyźni są wysocy i mocno zbudowani. Kiedy podają ci rękę, nie zadowalają się powierzchownym dotknięciem: zamykają twą dłoń w mocnym uścisku. Oczy ich rzucają spojrzenie szczere i bezpośrednie. Kiedy cię klepią po ramieniu na znak przyjaźni, czujesz, jak uginają się pod tobą nogi. Ich sympatia ma swoją wagę. 12:259 Holendrzy [K5/K6, k6] Wjeżdżając z Belgii do Holandii, od razu wiemy, że trafiliśmy do innego świata: autostrada zwęża się z czterech do trzech, a potem do dwóch pasów, znika oświetlenie. Wystarczy kilka chwil, by zrozumieć, że z kraju o szerokiej duszy przenieśliśmy się do kraju fundamentalnie oszczędnego. Jeśli jedziemy przez granicę drogą lokalną, ten sam efekt występuje w mniejszej skali: droga się zwęża (i staje się ładniejsza dzięki uroczemu holenderskiemu zwyczajowi brukowania ulic w miastach czerwonym klinkierem zamiast asfaltu), a domy stają się mniejsze. 11:167 Nieodmienna surowość holenderskiego środowiska, na równi naturalnego i społecznego, może także tłumaczyć holenderską tendencję do dogmatycznych osądów, a nawet mentorstwa. Jak powiedział jeden z nich: Mamy skłonność do wymądrzania się, prawienia kazań i pouczania innych w każdej sprawie, która do nas nie należy (niektórzy, zwłaszcza cudzoziemcy, twierdzą, że Holendrzy mówią po prostu to co sami chcieliby usłyszeć). J. van Laarhoven opisuje Holandię jako kraj (...) praktycznej tolerancji i niepraktycznej pedanterii. Nic dziwnego, że Anglicy mają powiedzenie: Gada jak holenderski wujek ; żyłkę moralizatorską mają Holendrzy dobrze 15

16 rozwiniętą. Pewien znakomity socjolog wyjaśnił mi: My, Holendrzy, uważamy, że trzeba ludziom doradzać, jeśli to nie my mamy słuchać rad. Rentes de Carvalho, Portugalczyk, który spędził wiele lat w Holandii, ujmuje to jeszcze trafniej: Holenderskie rozumienie przeciętności nie oznacza opowiedzenia się za mądrością złotego środka, lecz obsesyjne niszczenie wszystkiego, co wykracza poza przyjęte standardy, odrzucanie wszelkiego awanturnictwa, nawet w sensie duchowym. 11:169 Wielu cudzoziemców uderza u Holendrów biurokratyczny upór i brak elastyczności (Flamandowie uważają ich wręcz za prostaków). Ludzie, którzy mieszkali jakiś czas w tym kraju, zgadzają się co do tego, że przeciętny holenderski urzędnik jest pozbawionym inicjatywy formalistą. 11:170 Słowa Simona Shama: Potrzebujemy moralnej pewności u siebie i za granicą, ponieważ historia nauczyła nas, że naszą siłą jest nasza słabość. Jesteśmy małym krajem otoczonym przez wielkie mocarstwa. Nie dysponując potęgą polityczną ani militarną, musimy polegać na rozsądku. Aldous Huxley nazwał Holandię niebem racjonalisty (w podobnym położeniu belgijscy sąsiedzi odwołują się do sprytu, a nie rozsądku). 11:172 Do podkreślonej przez Johana Huizingę holenderskiej niechęci do wielkich słów, choć nie mentorstwa, dodałbym jeszcze niechęć do wszelkiej ekstrawagancji. 11:173 Pewien Belg, skierowany na stanowisko szefa holenderskiego oddziału amerykańskiego koncernu, opisuje Holendrów jako ludzi zwyczajowo zamkniętych w sobie i ostrożnych, lecz bardzo dobrze wykształconych, inteligentnych i chętnych do nauki. 11:174 W Holandii wystąpiła swoista reakcja [między innymi na oskarżenia Belgów o rozrzutność] w postaci ruchu na rzecz powrotu do podstaw, który wychwala zalety oszczędności i wydaje miesięcznik Vrekkenkrant (Magazyn skąpców). 11:174 [K5] Dorośli Holendrzy pozwalają sobie na odrobinę popisu nawet w codziennym życiu. Holenderski biznesmen, pytany o wrażenia na temat Norwegów, przyznał: Holender zapisuje się do klubu nie tylko dla samej radości uprawiania sportu, lecz także po to, aby zrobić wrażenie na najbliższym otoczeniu. Jeśli ktoś chwali się, że jego córka uczęszcza do szkoły tańca, rzadko pomija nazwę tej szkoły, gdyż to poprawia jego poczucie własnej pozycji. 11:173 [k2/k6] Historycznie Holendrzy tkwili zawsze pomiędzy groźbą starotestamentowych plag zsyłanych przez gniewnego Boga a dobrobytem, którym nieuchronnie owocowała ich inteligencja i pracowitość. Simon Schama w zakończeniu swej świetnej książki The Embarrassement of riches (Zakłopotanie bogatych) pisze: Wracamy więc do tego, od czego zaczęliśmy - do moralnej geografii holenderskiego umysłu., dryfującego między obawą przed potopem a nadzieją wybawienia, między przypływami a odpływami światowości i domatorstwa, między zaspokojeniem apetytu a wypieraniem się go, między powściągliwym korzystaniem z dobrobytu a zatraceniem się w jego nadmiarze. Według jego słów jest to klasyczna holenderska sprzeczność między materializmem a moralnością. Ten holenderski dylemat jest czymś całkowicie nieznanym większości Europejczyków, może poza Norwegami. 11: [k2] 16

17 Marc Ferro stwierdza: Gdy Holendrzy wyruszyli w daleki świat, mieli prosty plan: zarobić pieniądze. W ich zajęciach Chrystus był nieobecny, ewangelizacja nie interesowała ich. 12:185 W latach praktyczni Holendrzy stracili jednak umiar. Społeczeństwo ogarnął szał tulipanowy. W kraju było mało ziemi, lecz dużo pieniędzy, co ułatwiło powstanie giełdy tulipanowej. Cena jednej nowo wyhodowanej cebulki osiągała równowartość domu z rozległym ogrodem. Poszczególne odmiany zmieniały kurs niczym waluty lub papiery wartościowe. Potem nagle wszystkich zaskoczył krach. Bilans tulipomanii był tragiczny. Zbigniew Herbert pisze: Tysiące zrujnowanych majątków, dziesiątki tysięcy ludzi bez pracy i w dodatku zagrożonych procesami.... Zgubił ich niewinnie wyglądający kwiat, pozbawiony zapachu, który od wieków zdobił ogrody Persji, Armenii, Turcji. W tamtych krajach cebule niektórych gatunków są jadalne. Niemcy usiłowali to jeść w cukrze, Anglicy na ostro, w oliwie i occie, a Holendrzy uczynili środkiem płatniczym. 12:186 W swoim złotym wieku Holendrów ogarnęło też zdrowe szaleństwo jakim była obrazomania. Majątek lokowali również w obrazach. Podróżnicy mogli je oglądać nie tylko w galeriach, lecz także w urzędach, mieszkaniach, warsztatach, przytułkach, na jarmarkach, ulicach, placach. Lubili obrazy związane z ich prozaicznym życiem. Rembrandt malował portrety urzędników i prywatnych zleceniodawców, ukazując żywość rysów, szczegóły stroju, więź rodzinną. Frans Hals pozostawił wiele portretów pojedynczych i grupowych, uwiecznił zarządców szpitala i opiekunki domu starców. Jan van Vermeer i pieter Hooch przedstawiali wnętrza mieszkalne, organizację pracy domowej, czyste ulice. 12: Przyroda i historia uczyniły Holendrów ludźmi powściągliwymi, upartymi, pracowitymi, obowiązkowymi, konsekwentnie zmierzającymi do celu. 12:188 Józef Olszewski pisał w 1914r. o osadzie holenderskiej: Zwiedziłem kilka gospodarstw; widziałem u chłopa na dziesięciu morgach urządzenie obory, stajni, gumna, narzędzi - jak na wystawie rolniczej [...] widziałem chłopskie córki wyrzucające rano nawóz z pod bydła, dojące krowy i te same dziewczęta w chwilę potem, przebrane w jedwabne bluzki i kapelusze ze strusiemi piórami, siadające na rower, aby pojechać do miasta na zakupno. [...] Zwiedziłem parę mieszkań, kilka kuchni i pokoi mieszkalnych. Wszędzie prawie kominki marmurem obramowane, sprzęty staroświeckie, rzeźbione w dymionej dębinie [...] łóżka w szafach rzeźbionych [...] kute w żelazie świeczniki stylowe, bogate serwisy cynowe, kunsztowne zegary ścienne, wszystko to na tle przedziwnej czystości, smaku w ustawieniu i urządzeniu. 10 Siedemnastowieczne malarstwo holenderskie, jeden z cudów Europy, świadczy wymownie o ich skupieniu na prostych rzeczach materialnych, o radości jaką im dawał dostatek, o pogardzie dla sławy i chwały. Ukazuje rumiane twarze dobrze odżywionych i szczęśliwych kobiet, dzieci i mężczyzn - w momentach wypoczynku lub przy codziennych zajęciach - oraz pogodne widoki płaskiego kraju pełnego rzek i kanałów. O dziwo nie ma na tych obrazach ani śladu kalwińskiego samoumartwiania czy kupieckiej chciwości. Są natomiast rozległe, spokojne krajobrazy, tętniące życiem jarmarki i ulice miast, okręty pod żaglami, przytulne wnętrza bezpretensjonalnych domów. Znać, że twórcy darzyli uczuciem narzędzia codziennej pracy, proste jedzenie, owoce, ryby i zwierzynę. W pejzażach dominują horyzontalne, dalekie widoki, miękkie linie, zamglone i pastelowe kolory, spokojne wody, powoli płynące kanały. Głębokiego znaczenia nabierają chmury. Wyładowane okręty i pasące się bydło przedstawiono z pełną miłości pieczołowitością. Przyćmione światło, jakie przenika ukazane na obrazach wnętrza, przywodzi na myśl ciszę, czułe szepty, niedokończone myśli. Portrety są wierne, lecz budzą szacunek. W holenderskim malarstwie nie ma ani śladu pompy ani patosu, żadnego hołdu dla 17

18 sławy i wielkości, jak w obrazach weneckich z tego samego okresu. Jest radosne i dumne przedstawienie codziennego, pracowitego życia narodu. 13 Irlandczycy Jan Gitlin pisał w 1950 r.: W Irlandii nie ma folkloru w europejskim tego słowa znaczeniu. Nie ma tam strojów regionalnych, ludzie ubierają się po miejsku. Folklor przejawia się w pieśniach, wierzeniach, legendach. [...] Connemarczycy są na pozór oschli, a stosunki między nimi chłodne. na przykład szosą maszeruje cała rodzina - sunie matka sama, w sporej odległości człapie za nią najstarszy syn, potem młodsi, gdzieś w tyle idzie córka, która pokrzykuje na marudzący mniejszy jeszcze drobiazg, a na końcu wlecze się zamyślona głowa rodziny. Jest niedziela, więc idą do kościoła. W czasie nabożeństwa nie siedzą razem, broń Boże, każde oddzielnie. Prawdziwy Connemarczyk nie okazuje przecież swych uczuć. 10 [k8 - hierarchia władzy] Stanisław Bełza pisał w 1900r. o religijności mieszkańców Edynburga [k9/k8]: Mężczyźni, kobiety, dzieci. Wszyscy ciągną w jedną stronę, każdy ma niewielką książkę w ręku [...] Podczas gdy u nas, w tłumie spieszącym do świątyń, kobiety i dzieci przeważają, tu przeciwnie, mężczyźni są w większej liczbie. Nie wstyd im, że każdy trzyma w ręku książkę do nabożeństwa, że każdy ma minę pobożną i skruszoną, że każdy idzie złożyć hołd Bogu. Wszyscy, których cały tydzień przykuwał do ciężkiej pracy w domach, w niedzielę przed kościołami są, wszyscy chcą pomodlić się w świątyni. [...] Co mnie uderzyło przyjemnie, gdym patrzył na tych biedaków w kościele Knoxa. Oto każdy najbiedniejszy z nich nawet czytał biblją. Każdy, choć nie zawsze miał za co kupić chleba, przeszedł przecież szkołę elementarną, i wyniósł z niej początki oświaty. [...] Ale oto jakąś procesyę spostrzegam w oddali. procesya dziwna, z samych świeckich złożona, a przeważają w niej mężczyźni, co ją tem bardziej od naszych procesyi odróżnia. na czele postępuje dwóch porządnie ubranych ludzi, w ręku zamiast chorągwi trzymają proste kije, a na piersiach wiszą im drewniane tablice, na których olbrzymiemi głoskami czytam sentencye biblijne. [...] Nigdzie konia, nigdzie człowieka, w oknach tylko spostrzegam twarze niewieście schylone nad czytaniem biblii. [...] Za chwilę stałem przed pomnikiem Waltera Scotta n Princess-street i przysłuchiwałem się nowemu ulicznemu kazaniu. 10 E. Estyn Evans pisze: Można by powiedzieć, że ciągle zmieniająca się pogoda przynosi poczucie niepewności i podsyca obojętność na upływ czasu oraz upodobanie do hazardu [k7] i alkoholu [k7]. 11:204 Co zaskakujące u ludzi tak poza tym wyrozumiałych, Irlandczycy zdradzają skłonności seksistowskie, do tego stopnia, że mieszana para na polu golfowym traktowana jest niemal jako nieprzyzwoitość. A mimo to wciąż mają jeden z najkorzystniejszych wskaźników urodzeń w Europie. 11:205 [k2/k4] Luksemburczycy Arthur Cooper-Pritchard: Cierpliwy, wytrwały, domatorski naród. 11:158 18

19 Wywiad Marynarki Wojennej USA: Są pracowici i oszczędni, flegmatyczni, gościnni; na pierwszy rzut oka nieco konserwatywni. Nie tak mroczni jak Niemcy, lecz mniej ożywieni niż Francuzi, ich główną cechą jest prawdopodobnie dobroduszny, zdrowy indywidualizm. 11:158 Luksemburczycy demonstrują kosmopolityzm, a zarazem zaściankowość. 11:161 Kraj nie ma żadnego muzeum sztuki współczesnej ani uniwersytetu. 11:162 Przytulną i pielęgnowaną atmosferę życia domowego natychmiast odczujecie, jeśli doświadczycie zaszczytu odwiedzenia czyjegoś domu. Mieszkańcy tego kraju, niewątpliwa luksemburżuazja z akcentem na drugą część słowa, kochają dobra materialne. Małżeństwo, u którego byłem kiedyś w gościnie, zgromadziło tyle mebli, że z trudem wcisnąłem się do wewnątrz. Unikają natomiast wszelkich przejawów ekscentryczności w ubiorze i zachowaniu. 11:162 Pod wieloma względami, pomimo swej wyraźnie drobnomieszczańskiej mentalności, Luksemburczycy są w swych zachowaniach publicznych i prywatnych rozbrajająco bezpośredni i pełni zdrowego rozsądku. 11:163 Niemcy Mały Niemiec do dwunastego roku życia nie powiedział ani jednego słowa. Pewnego wieczoru przy kolacji zwraca się do rodziców: Salz, bitte (proszę o sól). Zdumieni rodzice pytają go, dlaczego nigdy się nie odzywał, jeśli umie mówić. Syn odpowiada: Bis heute war alles in Ordnung (bo dotychczas wszystko było w porządku). Dowcip pierwotnie opowiadany podobno przez Polaków o Prusakach. 11:17 [k4, k6, k8] Upodobanie porządku większe niż upodobanie wolności, predyspozycje do posłuchu, głęboki instynkt dyscypliny, potrzeba kogoś, kto wydaje rozkazy i określa kierunek drogi, bezkrytyczne zawierzenie autorytetom. 2 [hierarchia władzy - k8] Konformistyczny talent do zlewania się z tłem [k4] (który Peter Millar w książce The European nazywa zwyczajem usuwania się w cień) może pomóc w wyjaśnieniu wielu różnych zjawisk z hitleryzmem włącznie: Jonathan Steinberg pisze o przywiązaniu do cnót mieszczańskich, takich jak wydajność i zaangażowanie w pracy [k6], jako czynniku, który silnie wpłynął na historię tych trudnych lat. Inni mówią o typowo niemieckim bałwochwalczym stosunku do władzy. Pewien cudzoziemiec, którego narodowość wydaje się oczywista, choć ze zrozumiałych względów wolał zachować anonimowość, ujął to brutalniej: Kłopot z Niemcami polega na tym, że albo pełzają ci u stóp, albo wczepiają ci się w gardło [k8]. 11:106 David Marsh w książce The Germans nie pozostawia czytelnikowi żadnych wątpliwości: Niemcy boją się społeczeństwa pozbawionego porządku i organizacji, polegają więc na wypróbowanych systemach kierowania. Stąd ich poddańczy stosunek do zakorzenionych reguł hierarchii i w ogóle przepisów i regulaminów. 11:106 Występuje u nich dążenie do przekraczania barier - dynamiczny duch germaństwa objaśnia ich skłonność do buntu [k5], protestu i ateizmu. Masy są jednak posłuszne przepisom. Rosyjscy podróżni w Niemczech dziwili się patrząc jak Niemcy stoją przed czerwonym światłem na przejściu dla pieszych, chociaż nie było widać w dali żadnych samochodów. Rosjanie przechodzili ulicę, Niemcy stali. U Niemców występuje z założenia podporządkowanie się treści przepisu a nie konkretnemu celowi jego istnienia. 1 [To samo zachowanie Niemców 19

20 obserwowałam kilkanaście lat temu we Frankfurcie nad Menem (8,7 E k3/k4), o godzinie piątej rano, przy nieobecności samochodów]. [k3] Kariera w przemyśle jest przedmiotem pożądania. Jak powiada David Marsh, Przemysł pociąga Niemców o wiele silniej niż Brytyjczyków czy Francuzów. Zrozumiałe więc, dlaczego najzdolniejsi idą do fabryk, a nie do polityki. 11:110 Prawdą jest, że Niemcy podchodzą do każdej sprawy niezwykle systematycznie, żeby nie powiedzieć - systemowo. Widać to choćby w bezlitosnym nadużywaniu słowa system przy promocji wszelkiego rodzaju produktów, od kosmetyków do mebli. Inny przykład to stosowanie zasady modułów konstrukcyjnych w budownictwie i inżynierii. Niemieckie środowisko jest w zasadzie prostokątne i prostoliniowe: bloki mieszkalne w mniejszych miastach wyglądają jak wielopiętrowe baraki koszarowe. 11:109 [k4] Dla Niemców czystość i spokojny sposób bycia są cnotami kardynalnymi (John Ardagh mówi o głębokiej germańskiej potrzebie ciszy ). Sprzątanie klatki schodowej w budynkach wielorodzinnych obowiązuje kolejno wszystkich lokatorów; jeśli ktoś się z tego nie wywiązuje, pozostali mogą go nawet pozwać do sądu. Reguły są po to, żeby ich przestrzegać. 11:105 Niemcy są narodem filozoficznym i skrajnie sentymentalnym, często dryfującym w kierunku abstrakcji, mglistego idealizmu oraz niejasnych i zawiłych form wyrazu. David Marsh cytuje niemieckiego autora Horsta Krugera: Niemcy to ludzie apolityczni, romantyczni i skłonni do skrajności - mylą rzeczywistość z marzeniami. W poprzednim stuleciu Heinrich Heine ujął to bardziej bezpośrednio, mówiąc po prostu, że Niemcy są niepodzielnymi władcami królestwa marzeń. 11:113 Naród był sentymentalny, moralny, bogobojny, kochał dzieci, ludowe podania i muzykę. A przy tym poważny. 13 Niemcy są najbardziej konserwatywnym i przezornym narodem w Europie. 11:100 Czołowe miejsce w niemieckiej hierarchii cnót zajmuje wierność, która oznacza stałość poglądów, przestrzeganie zasad, niezmienność uczuć, dotrzymywanie słowa, przywiązanie do obowiązków, niezawodną lojalność i trwałą przyjaźń. Na tej podstawie oceniają innych. Przyjaźnie z młodości trwają do śmierci. Pracownicy są oddani swoim pracodawcom, a ci nie wyrzucają osób zasłużonych. Niemcy zaskakują opiekuńczością. Nieraz przelotne spotkanie owocuje przyjaźnią. Krzysztof Wojciechowski, który poślubił Niemkę i ćwierć wieku przebywał wśród Niemców, wspomina podróże autostopem: Kiedy zabierał mnie Francuz albo Włoch, wiedziałem, że będzie od razu ożywiona rozmowa, wykrzykniki i dużo śmiechu, a potem rozstanie szybkie i gwałtowne, bez zobowiązań, jednak nieprzyjemne. Kiedy zatrzymywał się Niemiec, wiedziałem, że przez pół godziny będzie długie i ciężkie milczenie, a potem padnie pytanie: Czy jadłeś już dzisiaj coś porządnego? Potem z reguły było albo obfite śniadanie w przydrożnym motelu, czasem obiad albo przynajmniej jakaś konserwa z chlebem. Raz dostałem pięciokilowe pudło topionych serów. Potem następowały rozmowy, zasadnicze i pełne troski pytania o moją podróż, lub nawet o Polskę, a w końcu rozstanie, czasem nawet dopiero po dwóch dniach, z wymienianiem adresów i zapewnieniami, że zawsze będę mógł odwiedzić i zatrzymać się, o ile tylko zechcę. 12:151 W Niemczech istotne jest pojęcie domu, jakkolwiek występuje on głównie w opozycji domprzestrzeń. 1 20