Zrozumieć Holokaust. Robert Szuchta Piotr Trojański

Transkrypt

1 Zrozumieć Holokaust Robert Szuchta Piotr Trojański

2 Robert Szuchta Piotr Trojański Zrozumieć Holokaust Książka pomocnicza do nauczania o zagładzie Żydów Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Ośrodek Rozwoju Edukacji Warszawa 2012

3 Druk sfinansowano w ramach projektu Wdrożenie podstawy programowej kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół ze szczególnym uwzględnieniem II i IV etapu edukacyjnego Publikacja dofinansowana ze środków Fundacji Pamięci Ofiar Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Copyright by Robert Szuchta & Piotr Trojański Copyright by Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Korekta: Dorota Grzegorczyk Redakcja techniczna: Elżbieta Czarnacka Łamanie: Bożena Szydlik Projekt okładki: Robert Szuchta Zdjęcie na okładce: Paweł Sawicki, Okulary ofiar KL Auschwitz-Birkenau Mapy: Leszek Nabiałek Nakład: 5000 egzemplarzy Wydanie I ISBN Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Egzemplarz bezpłatny Przygotowanie do druku, druk, oprawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk

4 Spis treści Drodzy Czytelnicy! Część I. Kim są Żydzi? Rozdział I. Tożsamość żydowska I. 1. Jakimi językami mówią Żydzi? I. 2. W co wierzą Żydzi? Judaizm I Historia judaizmu. Przymierze z Bogiem, czyli jak to się zaczęło I Doktryna religijna: Jahwe jedynym Bogiem Izraela I Kult religijny: ofiara i modlitwa I W Świątyni i synagodze I Judaizm podzielony, czyli jaką drogą do Boga Rozdział II. Tradycja Żydów spuścizna wielu pokoleń II. 1. Kalendarz żydowska rachuba czasu II. 2. Święta, obrzędy i obyczaje żydowskie II Jestem dorosły Bar micwa i bat micwa II Pod ślubnym baldachimem II Śmierć i pogrzeb II. 3. Jak się ubierano? Tradycyjny strój żydowski Rozdział III. Długa historia Żydów III. 1. W okresie starożytnym III. 2. Żydzi w diasporze III Średniowiecze III. 2.2 Czasy nowożytne III Dzieje najnowsze (do 1948 r.) III. 3. Żydzi europejscy w okresie międzywojennym III Polska III ZSRR III Niemcy III Węgry i Rumunia III Litwa, Łotwa i Estonia III Jugosławia i Grecja III Europa Zachodnia III. 4. Wkład Żydów w rozwój kultury nowożytnej Europy Część II. Od niechęci do nienawiści Rozdział IV. Antyjudaizm Nie możecie wyznawać swojej religii IV. 1. Poróżnieni w wierze początki konfliktu judeo-chrześcijańskiego IV. 2. Zarzut bogobójstwa: Żydzi zamordowali Chrystusa IV. 3. Kościół triumfujący: Ecclesia contra Synagoga IV. 4. W dobie wypraw krzyżowych masakry Żydów

5 Spis treści IV. 5. Oskarżenia Żydów o mord rytualny IV. 6. Oskarżenia Żydów o profanację hostii IV. 7. Oskarżenia Żydów o zatruwanie studni i roznoszenie zarazy IV. 8. W służbie szatana demoniczny obraz Żyda IV. 9. Napiętnowani, izolowani, wypędzani IV. 10. Reformacja i kontrreformacja a Żydzi Rozdział V. Antysemityzm Nie możecie mieszkać między nami V. 1. Narodziny ideologii antysemickiej V. 2. Źródła antysemityzmu nowożytnego V Przemiany intelektualne V Przemiany społeczno-polityczne V. 3. Rasistowskie teorie i ich propagatorzy V. 4. Obsesja spisku Protokoły Mędrców Syjonu V. 5. Narodziny antysemityzmu politycznego V. 6. Sprawa Dreyfusa V. 7. Polscy propagatorzy ideologii antysemickiej V. 8. Żydzi w Cesarstwie Rosyjskim represje i pogromy V. 9. Reakcje żydowskie: emigracja, rewolucja czy syjonizm? Rozdział VI. Republika Weimarska i rozwój nazizmu w Niemczech ( ) VI.1. Republika Weimarska VI Narodziny weimarskiej demokracji VI Trudne początki VI Trzeba znaleźć winnego wszystkich naszych nieszczęść VI.2. Adolf Hitler i początki narodowego socjalizmu VI Hitler przywódcą partyjnym VI Próba siły pucz monachijski VI Antysemityzm obsesyjny Hitlera Mein Kampf VI Kwestia żydowska w programie partii nazistowskiej Część III. Nie możecie żyć nie jesteście ludźmi Rozdział VII. Preludium Holokaustu od wykluczenia do wypędzenia ( ) VII. 1. Adolf Hitler kanclerzem Niemiec VII Czy tak musiało być? VII Budowa totalitarnego państwa VII.2. Antysemityzm państwowy polityka dyskryminacji Żydów VII Rasizm zinstytucjonalizowany ustawy norymberskie VII Noc kryształowa pogrom niemieckich Żydów VII Dalsze ograniczenia praw i aryzacja kraju VII Zły przykład niemiecki antysemityzm i jego oddziaływanie na inne kraje VII Świat nie chce więcej Żydów. Ograniczenia emigracji żydowskiej Rozdział VIII. Początek wojny droga do ludobójstwa ( ) VIII. 1. Wybuch światowego konfliktu VIII. 2. Żydzi polscy w obliczu wojny VIII Pierwsze szykany i represje VIII. 3. Polacy i Żydzi Jak ich zantagonizować?

6 Spis treści VIII. 4. Co zrobić z Żydami? Rezerwat lubelski czy plan madagaskarski? VIII. 5. Ja za takie oswobodzenie im dziękuję i proszę ich żeby to było ostatni raz. Żydzi pod okupacją sowiecką Rozdział IX. Czas Getta eksterminacja pośrednia ( ) IX. 1. Plany koncentracji Żydów IX. 2. Cele tworzenia gett IX. 3. Żydowskie dzielnice zamknięte IX W Łodzi IX W Warszawie IX Na prowincji IX. 4. Za murami getta życie codzienne IX Judenraty IX Szmugiel IX Głód IX Inna strona życia w getcie IX Opór cywilny IX. 5. Wielka Akcja likwidacja getta w Warszawie Rozdział X. Endlösung ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej X. 1. Wojna eksterminacyjna na Wschodzie X Masowe mordy na Wschodzie Einsatzgruppen X Pomocnicy czy tylko świadkowie? X. 2. Intensyfikacja zbrodni. Decyzja o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej X Konferencja w Wannsee X. 3. Masowa Zagłada X Studium przypadku. Historia Dawidka Rubinowicza X Fabryki śmierci X Ośrodek zagłady Kulmhof (Chełmno nad Nerem) X Obozy Akcji Reinhardt Bełżec, Sobibór, Treblinka i Majdanek X Treblinka X Auschwitz-Birkenau X Droga do nikąd marsze śmierci Rozdział XI. Wobec Zagłady XI. 1. Bezsilność i opór XI Judenraty narzędzie w rękach okupanta? XI Żydowski ruch oporu mity a rzeczywistość XI Przygotowania do walki zbrojnej XI W imię honoru i godności ludzkiej powstanie w getcie warszawskim XI W leśnym ukryciu XI Zbrojne wystąpienia w obozach zagłady XI. 2. Świat wobec Zagłady XI Pozostawieni własnemu losowi bierność rządów wolnego świata XI Społeczeństwa okupowanej Europy wobec Zagłady XI. 3. Polacy i Holokaust XI Sprawiedliwi wśród narodów świata pomoc indywidualna i zorganizowana XI Od obojętności do współdziałania XI Na obrzeżach Zagłady

7 Spis treści Rozdział XII. Inne ofiary niemieckiego ludobójstwa XII. 1. W imię czystości rasy i społeczeństwa niemieckiego XII Eutanazja uśmiercanie z litości XII Zagłada Sinti i Romów XII. 2. Martyrologia Słowian zniewolenie i eksterminacja XII Polacy bezwzględny terror XII Radzieccy jeńcy wojenni XII. 3. Świadkowie Jehowy niezłomni wobec represji Część IV. Pamięć o zamordowanym narodzie niepamięć Rozdział. XIII. Następstwa Holokaustu XIII. 1. Bezpośrednie następstwa Holokaustu XIII Straty demograficzne XIII Procesy zbrodniarzy wojennych XIII. 2. Ocaleni z Holokaustu sytuacja Żydów w Europie XIII Żydzi w Polsce po wojnie tragiczne powroty XIII Przystanek Niemcy w drodze do Palestyny XIII. 3. W poszukiwaniu nowego życia XIII Na Zachodzie XIII Na Wschodzie XIII Odbudowa społeczności żydowskiej w Polsce Rozdział XIV. Zmagania z trudną przeszłością XIV. 1. Spuścizna Holokaustu XIV Odzyskiwanie zbiorowej pamięci w Polsce XIV Debata o Sąsiadach XIV Holokaust a powstanie państwa Izrael XIV Pamięć zagrożona kwestionowanie Zagłady XIV. 2. Holokaust wyzwaniem dla współczesności XI Refleksje nad Szoa XI Ludobójstwo po Auschwitz XI Lekcja Holokaustu Kalendarium Indeks osób Indeks geograficzny Źródła fotografii Źródła cytowanych fragmentów

8 Drodzy Czytelnicy! Holokaust to zapowiadana, instytucjonalnie zorganizowana i systematycznie przeprowadzona eksterminacja blisko 6 milionów europejskich Żydów w latach II wojny światowej. Ogrom zbrodni, całkowity brak jej racjonalnych przesłanek nie mieści się w kategoriach naszych norm poznania, ani pojmowania świata. Wydaje się, że aby zrozumieć to wydarzenie musimy zadać sobie kilka podstawowych pytań: Dlaczego to było możliwe? Jak do tego doszło? Co zrobić, aby się to już nigdy nie powtórzyło? Co takiego wydarzyło się w świecie, że jedni ludzie najpierw przez wieki mówili innym: Nie możecie wyznawać swojej religii, następnie Nie możecie mieszkać między nami, aż wreszcie u progu lat 40. XX wieku Nie możecie żyć, nie jesteście ludźmi? Odpowiedź na te pytania wymaga zatem rozważenia kwestii stosunku społeczeństw do Żydów, wśród których żyli od stuleci jak również spojrzenia na nasze współczesne relacje. Żydom, żyjącym w diasporze w różnych krajach, często przyszło mieszkać we wrogim im otoczeniu. Niechęć do nich motywowana była różnymi czynnikami religijnymi, społecznymi, ekonomicznymi czy kulturowymi. Dla zrozumienia Holokaustu ważne jest poznanie, czym była ta niechęć, dlaczego powstała, jakie formy przyjmowała na przestrzeni dziejów i jakie były jej konsekwencje. Niezwykle ważne jest także poznanie, chociaż w zarysie historii i kultury Żydów. Kim byli, gdzie mieszkali, czym się trudnili, na czym polegała ich odrębność kulturowa i religijna? Zdajemy sobie sprawę, że nie udzielimy odpowiedzi na wszystkie nurtujące Was pytania. Zdecydowaliśmy się jednak podjąć ten trud, przekonani o wadze zagadnienia i pewni, że z zainteresowaniem udacie się z nami w podróż, aby poznać, nieraz mroczne, zakamarki tamtej odległej i tej całkiem nam bliskiej historii. Książka, którą trzymacie w rękach po raz pierwszy ukazała się w 2003 roku pod tytułem Holokaust zrozumieć dlaczego. Obecne wydanie zostało poprawione i uzupełnione o nowe treści, dlatego zdecydowaliśmy się zmienić jej tytuł. Uznaliśmy za konieczne wzbogacić naszą książkę o nowe wyniki badań polskich historyków, lub o te treści, których nie było w poprzednich wydaniach, a które są warte przybliżenia czytelnikowi. Badania naukowe, popularyzacja ich w społeczeństwie polskim i upamiętnienie Zagłady w ciągu ostatnich 10 lat niezwykle się rozwinęły. Kiedy przygotowywaliśmy pierwsze wydanie książki ( ) w Polsce trwała tzw. dyskusja jedwabieńska, która jak się okazało miała dla nas wszystkich przełomowe znaczenie. W 2003 r. powstało Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii PAN w Warszawie w tej chwili najważniejszy ośrodek badawczy w Polsce, skupiający naukowców różnych dyscyplin, którzy badają nieznane lub pomijane dotąd zakamarki Zagłady. Wydawany przez Centrum rocznik pt. Zagłada Żydów. Studia i Materiały jest jednym z najważniejszych pism naukowych poświęconych tematyce Zagłady na świecie. W 2003 r. powstał, i do dziś działa, polsko-izraelski program Bliżej siebie. Kultura i historia dwóch narodów, któremu patronują oba ministerstwa edukacji, w ramach którego corocznie spotyka się młodzież szkolna obu krajów. Ważnym elementem tego spotkania jest nie tylko rozmowa, ale wspólne upamiętnienie Holokaustu. Od 2005 r. decyzją ministra edukacji narodowej w polskich szkołach uro- 7

9 czyście obchodzi się 19 kwietnia jako Dzień pamięci o Holokauście i zbrodniach przeciwko ludzkości. Uczniowie i nauczyciele w tym dniu uczestniczą w uroczystościach upamiętniających to bezprecedensowe wydarzenie. Wielką rolę w upamiętnianiu i edukowaniu, nie tylko polskiego społeczeństwa, ma Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Organizuje ono seminaria dla polskich i zagranicznych edukatorów, których tematem jest historia i symbolika Auschwitz oraz różne aspekty Holokaustu. MCEAH jest wiodącym w Polsce ośrodkiem edukacji w miejscu pamięci, który oddziaływuje i inspiruje działalność innych miejsc pamięci w Polsce i na świecie. Dorobek tych i wielu innych inicjatyw edukacyjnych, badawczych czy upamiętniających Zagładę, po 2000 r. w Polsce jest olbrzymi i nie do przecenienia. Aktualne wydanie naszej książki jest tego dobitnym przykładem. Pisząc ją cały czas mieliśmy na uwadze Was, studentów i uczniów polskich szkół. Przy różnych okazjach stykacie się z problematyką Zagłady i szukacie odpowiedzi na wiele nurtujących pytań. Wasi nauczyciele wielokrotnie zastanawiali się, w jaki sposób i w jakim zakresie materiałowym uczyć o Holokauście. Jak wydarzenie to umieścić w kontekście historii własnej miejscowości, regionu, Polski czy wreszcie Europy i świata. Chcemy wierzyć, że nie odłożycie jej na dolną półkę, ale będzie Wam ona towarzyszyć w szkole na lekcjach historii, w czasie zajęć uniwersyteckich a może zajrzycie do niej w wolnej chwili, kiedy uznacie za stosowne. Na zakończenie chcemy podziękować ludziom i instytucjom, bez których pomocy i życzliwości wydanie tej książki nie byłoby możliwe. Słowa wdzięczności kierujemy pod adresem pani Krystyny Oleksy, prezes Fundacji Pamięci Ofiar Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, pana Mirosława Sielatyckiego, byłego wiceministra edukacji narodowej i pana Andrzeja Kacorzyka, dyrektora MCEAH, reprezentujących instytucje, które wsparły finansowo projekt. Wyrażamy także wdzięczność pani Joannie Iwaszkiewicz z Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Alicji Białeckiej, kierownik Sekcji Programowej MCEAH, które wzięły na siebie trud koordynacji projektu. Gorąco dziękujemy za nieodpłatne udostępnienie zdjęć, bez których nasza książka byłaby znacznie uboższa, następującym instytucjom: Instytutowi Yad Vashem w Jerozolimie, Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie, Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie i Instytutowi Pamięci Narodowej. Szczególne podziękowania chcemy skierować pod adresem polskich nauczycieli, z którymi wielokrotnie mieliśmy przyjemność rozmawiać o książce. Ich uwagi, wskazówki i komentarze były dla nas bezcenne. Wielogodzinne rozmowy prowadzone podczas licznych spotkań i konferencji poświęconych problematyce nauczania o Zagładzie, przyczyniły się do ostatecznego charakteru tej książki. Właśnie polskim nauczycielom i ich uczniom chcemy dedykować naszą pracę. Robert Szuchta Piotr Trojański 8

10 Część I Kim są Żydzi?

11 Kim są Żydzi? Rozdział I. Tożsamość żydowska Kim są Żydzi? Jak wyglądają? Ilu ich jest? Gdzie mieszkają? Odpowiedzi na te pytania nie należą do łatwych. Trudno wskazać jednoznaczne kryteria, takie jak np. rasa, grupa etniczna czy religia, którym można by ich bez problemu przyporządkować. Przecież Żydzi są zarówno biali, jak i czarni; są pośród nich ludzie o cechach orientalnych i zachodnich, ateiści i religijni. Czy jest zatem jakiś sposób, aby ich wszystkich razem opisać? Kim właściwie są Żydzi? Fot. I. 1 Pocztówka z początku XX w. wyrażająca niepewność żydowskiej egzystencji. Kim są Żydzi? Narodowością czy wyznaniem? Kim mają się stać we współczesnym świecie? Czy będą w stanie przetrwać, zachowując przy tym swoją tożsamość? Czy zostaną zaakceptowani, jeśli zdecydują się na asymilację? Czy jest takie miejsce na świecie, w którym mogą żyć spokojnie i bezpiecznie? Czy dla istnienia narodu konieczne jest posiadanie własnego państwa? Na te i wiele innych pytań dotyczących żydowskiej tożsamości do dziś nie mamy jednoznacznych odpowiedzi. Zagadnienie żydowskiej tożsamości, wbrew pozorom, wydaje się być pytaniem zaskakująco nowym. W średniowieczu na przykład nikomu nie przyszłoby do głowy, że istnieje taki problem. Przez wieki praktykowanie religii mojżeszowej wyznaczało, kto jest Żydem, a odejście od jej zasad powodowało utratę tożsamości żydowskiej. Przez wieki uważano ich za ludzi obcych, stanowiono prawa umacniające ich odseparowanie od chrześcijan. Żydzi postrzegali siebie jako naród wybrany przez Boga, który za grzechy został wygnany ze swej ziemi. Przyczynę tego stanu rzeczy określali jednak inaczej niż chrześcijanie czy muzułmanie. Podczas gdy społeczności te uważały odrzucenie i opuszczenie narodu wybranego za karę boską, sami Żydzi rozumieli to jako potwierdzenie swojej specjalnej pozycji narodu wybranego. Przez całe wieki średnie, a nawet znacznie dłużej, Żydzi nie mieli problemu ze zidentyfikowaniem swojej tożsamości. Tradycja wzmocniona postawą sąsiadów, wyraźnie oddzielała ich od otaczającego ich świata. Przy określaniu przynależności do społeczności żydowskiej posługiwano się starymi, datowanymi jeszcze na cza- ZAPAMIĘTAJ HASKALA (hebr. oświecenie, wykształcenie) termin określający ruch propagujący modernizację, akulturację i integrację Żydów z pozostałą ludnością kraju w latach ok w Europie Zachodniej i Środkowej. Haskala propagowała odrodzenie kulturalne i społeczne Żydów poprzez rozwój nauki, filozofii, reformę szkolnictwa, zbliżenie do kultury krajów, w których żyli, popierała emancypację, wpływała na rozwój prasy i literatury żydowskiej, zapoczątkowała ruch asymilacyjny. W Polsce głównymi przedstawicielami haskali byli Chaim Zelig Słonimski i Abraham Jakub Stern. Rzeczników żydowskiego oświecenia haskali nazywano maskilami. 10

12 Rozdział I. Tożsamość żydowska sy rzymskie, zasadami. Zgodnie z nimi dziecko żydowskiej matki było Żydem, natomiast dziecko żydowskiego ojca i nieżydowskiej matki nie mogło nim być, dopóki formalnie nie przeszło na judaizm. Zasada ta ciągle pozostaje regułą w Izraelu i niektórych żydowskich wspólnotach na świecie. Sytuacja zaczęła się zmieniać w końcu XVIII w., kiedy to rozpoczął się proces emancypacji Żydów, zwany żydowskim oświeceniem lub haskalą. Dzięki stopniowo nadawanym im prawom, Żydzi zaczęli czuć się pełnoprawnymi obywatelami państw, w których żyli, a nawet całego świata. Oświecenie uwolniło Żydów od konieczności życia w getcie, otworzyli się na nowoczesną kulturę. Uniwersalne prawo, które miało traktować wszystkich ludzi jednakowo, nie tylko przyniosło Żydom nowe prawo cywilne, lecz także zaprzeczało ich statutowi narodu wybranego. Żydzi otrzymali pełnię praw obywatelskich, ale w zamian musieli porzucić swoją odmienność i autonomię. Zamiast tradycyjnych autorytetów pojawiła się możliwość indywidualnego wyboru, religia stawała się kwestią prywatną. Samookreślanie stało się mniej jasne, ale i mniej bezpieczne. Rodzący się w XIX w. antysemityzm z jednej strony powodował odradzanie się dawnej żydowskiej tożsamości, z drugiej osłabienie identyfikacji z żydowską wspólnotą oraz proces zatracania lub ukrywania żydowskich korzeni przez wtapianie się w otaczający świat. Fot. I. 2 Mojżesz Mendelsson ( ) ojciec żydowskiego oświecenia. Pochodził z Dessau w Prusach, był księgarzem, tłumaczem i filozofem. Swą działalność rozwinął w Berlinie, gdzie osiadł po uzyskaniu od Fryderyka II Wielkiego indywidualnego przywileju zezwalającego na osiedlenie się w tym mieście. Skupił wokół siebie grupę oświeconych Żydów dążących do uzyskania równouprawnienia. W jednym ze swych dzieł, napisanych w języku niemieckim, dawał takie oto rady Żydom: Dostosowujcie się do obyczajów i porządku panującego w kraju, w którym zamieszkujecie, oraz trwajcie niezmiennie przy wierze swoich przodków. Znoście to podwójne jarzmo, jak tylko potraficie. Niewątpliwie nie będzie rzeczą łatwą pogodzenie obowiązków obywatelskich z zachowaniem nakazów religijnych, tym bardziej że w dzisiejszych czasach trzymanie się przepisów religijnych jest w przeciwieństwie do czasów dawniejszych szczególnie uciążliwe. yna czym, według M. Mendelssona miała polegać asymilacja Żydów? yna jakie trudności przy asymilacji wskazywał M. Mendelsson? Kolejnym czynnikiem determinującym współczesną żydowską tożsamość była idea posiadania własnego narodowego państwa, oraz powrotu Żydów do Syjonu. Ruch syjonistyczny postrzegał kwestię świadomości żydowskiej w kategoriach narodowych a nie, jak do tej pory, religijnych i kulturowych. Syjoniści uważali, że Żydzi muszą zbudować na bazie języka hebrajskiego nowoczesny naród, który utworzy państwo zapewniające im prawa i bezpieczeństwo. Równouprawnienie 11

13 Kim są Żydzi? i asymilacja te dwa naczelne hasła oświeceniowej modernizacji nie zdołały ochronić Żydów przed coraz groźniejszym antysemityzmem. yjak zmieniało się rozumienie tożsamości żydowskiej na przestrzeni wieków? Wymień determinujące ją czynniki. ywyjaśnij pojęcia haskali. Jaki miała ona wpływ na kształtowanie się nowoczesnej świadomości narodowej Żydów. I. 1. Jakimi językami mówią Żydzi? Podstawowym językiem Żydów jest hebrajski. Język ten, o tradycji piśmienniczej sięgającej XII w. p.n.e., przez wiele stuleci od III do poł. XIX w. służył przede wszystkim do odprawiania modłów i studiowania Tory. Był on głównie językiem liturgii synagogalnej, świętych ksiąg, szkolnictwa i literatury religijno-filozoficznej. Jego odrodzenie nastąpiło w XIX w., głównie w środowiskach haskali, a później działaczy syjonistycznych, którzy unowocześnili słownictwo i przywrócili mu status języka żywego. Wówczas ukazały się w Polsce, Niemczech i Rosji oryginalne utwory hebrajskie i tłumaczenia literatury europejskiej. Rozwój języka hebrajskiego pozostawał w bezpośrednim związku z koncepcją odrodzenia państwa żydowskiego w Palestynie. Syjoniści zdecydowali bowiem, iż będzie on językiem urzędowym przyszłej ojczyzny Żydów. Tak też się stało, gdy w 1948 r. powstało państwo Izrael. Wśród Żydów zamieszkujących różne kraje Europy rozwinęły się, pod wpływem otoczenia, także inne języki żydowskie. Najbardziej znane to ladino i jidysz. ZAPAMIĘTAJ LADINO jeden z języków żydowskich ukształtowany w średniowieczu na terenie Hiszpanii. Posługiwali się nim Żydzi sefardyjscy wypędzeni z Hiszpanii w 1492 r., którzy następnie osiedli w północnej Afryce, południowej Europie (wybrzeża Morza Śródziemnego) i Bliskim Wschodzie, tworząc w tym języku poezję świecką i religijną, literaturę dla kobiet, bajki dla dzieci. Do czasów Holokaustu jednym z ważniejszych ośrodków języka ladino były Saloniki w Grecji. Co najmniej od XV w. jidysz był językiem potocznym Żydów polskich. Początków jego należy szukać ok lat temu na terenie Nadrenii. U podstaw jidysz leżą dialekty niemieckie, zawierał on jednak wiele elementów hebrajskich i był zapisywany za pomocą alfabetu hebrajskiego. Przełomowym okresem w jego rozwoju były wieki XIV i XV. Wtedy wraz z wielką emigracją Żydów na Wschód nastąpił rozpad jidysz na zachodni (stopniowo zaniknął) i wschodni, który po wzbogaceniu go o elementy słowiańskie dał podstawy dzisiejszemu językowi standardowemu. Jidysz jest językiem bogatej literatury. Najstarszy zabytek języka jidysz na terenie Niemiec pochodzi z XII w. W XVI w.popularne były transkrypcje na jidysz niemieckiej literatury ludowej, a także utwory służące pomocą w czytaniu i rozumieniu tekstów biblijnych. Wtedy też ukazały się pierwsze przekłady Biblii na jidysz. Nowożytna literatura jidysz ma swoje początki w okresie oświecenia. Za twórców klasycznej literatury jidysz uważani są: Icchak Lejb Perec, Mendele Mojcher Sforim, Szalem Alejchem i Isaac Bashevis Singer. 12

14 Rozdział I. Tożsamość żydowska Fot. I. 3 Międzynarodowa ranga literatury jidysz została potwierdzona przez przyznanie w 1978 r. literackiej nagrody Nobla, pochodzącemu z Polski, a tworzącemu w Stanach Zjednoczonych pisarzowi jidysz, Izaakowi Beszewisowi Singerowi ( ). Laureat urodził się w Leoncinie pod Warszawą w religijnej rodzinie (ojciec był rabinem). Przed I wojną światową rodzina Singerów przeniosła się do Warszawy i zamieszkała w centrum dzielnicy żydowskiej przy ul. Krochmalnej, okres wojny Singer spędził w Biłgoraju. Dzięki starszemu bratu, również pisarzowi, od 1922 r. związany był z warszawskim środowiskiem pisarzy żydowskich, tu też debiutował w 1935 r. W 1935 r. wyemigrował do USA, gdzie poświęcił się dziennikarstwu i literaturze. Swe powieści pisał w języku jidysz. Był wnikliwym obserwatorem życia żydowskiego. Na fotografii Izaak Baszewis Singer podczas targów książki w Miami, 1988 r. Przez wieki jidysz był potocznym językiem szerokich mas żydowskich w Europie Środkowo- -Wschodniej. Przed II wojną światową posługiwało się nim około jedenastu milionów Żydów w świecie. Obecnie jest on językiem potocznym jedynie dla niektórych grup chasydzkich w Stanach Zjednoczonych i Izraelu. yjakimi językami posługiwali się Żydzi w przeszłości, a jakimi dzisiaj? Zastanów się, dlaczego jedne z nich przetrwały a inne wymarły? yzapoznaj się z biografią i twórczością literacką I. B. Singera. Co było głównym tematem jego powieści i opowiadań? I. 2. W co wierzą Żydzi? Judaizm Religią Żydów jest judaizm, zwany także wyznaniem mojżeszowym lub mozaizmem. Żydzi pomimo znacznego rozproszenia zostali wierni swej religii. To właśnie judaizm przez wieki był wyznacznikiem żydowskości. Jednak w ostatnich dwóch wiekach dla wielu Żydów wyznawana religia przestawała być najważniejszym wyznacznikiem ich tożsamości. Wielu nie przestrzega w praktyce wszystkich rygorów wymaganych przez tradycyjny judaizm, ale praktykuje jedną z jego zreformowanych form. Wśród żyjących obecnie kilkunastu milionów Żydów tylko kilkanaście procent zachowuje tradycyjny judaizm, zwany ortodoksyjnym. Bliski tradycji, a zarazem współczesnemu myśleniu, jest judaizm zwany konserwatywnym. Natomiast najbardziej liberalnym jest judaizm reformowany, który odrzuca większość tradycyjnych form praktykowania pobożności. Zmierzając do zrównania pozycji kobiet i mężczyzn zezwala on m.in. na sprawowanie funkcji rabinów przez kobiety. Wielu reformowanych rabinów popiera zawieranie małżeństw mieszanych, gdzie tylko 13

15 Kim są Żydzi? jedno z małżonków jest Żydem. W latach dziewięćdziesiątych XX w. odbyło się wiele dyskusji na temat postawy wobec tzw. alternatywnych stylów życia. Niektóre osoby z kręgów reformowanych Żydów usankcjonowały małżeństwo pomiędzy osobami tej samej płci. Należy pamiętać, że mimo wielu podziałów większość wyznawców judaizmu przyznaje się jednak do zasadniczych kategorii żydowskiej wizji świata wyrażonych w tradycji. yjaką rolę odegrał judaizm dla zachowania tożsamości żydowskiej? I Historia judaizmu. Przymierze z Bogiem, czyli jak to się zaczęło Korzenie judaizmu sięgają patriarchy Abrahama, który w początkach II tysiąclecia p.n.e. przybył wraz z rodziną z Mezopotamii do Kanaanu (teren dzisiejszej Palestyny). Tam w mieście Sychem zawarł przymierze z Bogiem. W zamian za wierność i wiarę Bóg obiecał Abrahamowi opiekę i ziemię Kanaan. Znakiem tego przymierza stało się obrzezanie. ZAPAMIĘTAJ OBRZEZANIE obrzęd polegający na usunięciu napletka, symbolizujący przymierze Abrahama z Bogiem oraz oddanie chłopca pod opiekę Boga. Zabiegu dokonuje się w ósmym dniu po narodzinach dziecka w synagodze lub w domu (współcześnie w szpitalu w obecności rabina i lekarza). Zabieg przeprowadza mohel mężczyzna, który posiada odpowiednie umiejętności, często lekarz lub rzezak rytualny. Ceremonii obrzezania towarzyszy nadanie chłopcu imienia, często po zmarłych przodkach, w obecności zgromadzonej rodziny i znajomych. Wnukiem Abrahama był Jakub, który miał dwunastu synów. Dali oni początek dwunastu plemionom, z których powstał naród żydowski. Jakub otrzymał imię Izrael i uważany jest za ojca narodu żydowskiego. Jego syn Józef został wysokim urzędnikiem w Egipcie, dokąd sprowadził ojca z braćmi. Przez prawie czterysta lat Żydzi cieszyli się tam pełną swobodą. Jednak sytuacja radykalnie zmieniła się w połowie XIII w. p.n.e., kiedy faraonem został Ramzes XII. Żydzi utracili wszelkie prawa i stali się niewolnikami. W tym czasie urodził się Mojżesz, który po czterdziestu latach spędzonych na dworze faraona postanowił wyprowadzić Żydów z Egiptu do Ziemi Obiecanej (Kanaanu). Wyjście z niewoli egipskiej pod wodzą Mojżesza było, według Biblii, skutkiem bezpośredniej interwencji Boga, który na początku długiej, bo trwającej czterdzieści lat wędrówki zawarł z Izraelitami przymierze. Na górze Synaj Mojżeszowi została objawiona Tora, której symbolem stały się dwie tablice z wyrytymi na nich Dziesięcioma Przykazaniami zwanymi Dekalogiem. Odtąd Jahwe stał się jedynym Bogiem Żydów, którzy przyjęli na siebie misję narodu wybranego. W historii judaizmu wyróżnia się dwa podstawowe okresy: judaizm biblijny, którego głównym źródłem wiedzy jest Biblia oraz judaizm talmudyczny (pobiblijny) ukształtowany w okresie działalności rabinów i opierający się na własnej literaturze rabinicznej, zwanej również talmudyczną. 14

16 Rozdział I. Tożsamość żydowska Fot. I. 4 Uroczyste wprowadzenie nowego zwoju Tory do synagogi Tempel na krakowskim Kazimierzu. Tora została podarowana społeczności żydowskiej Krakowa przez Stowarzyszenie Krakowian w Izraelu, 2012 r. Okres judaizmu biblijnego zaczyna się wraz z działalnością założyciela tej religii, czyli Mojżesza i trwa przez epokę Sędziów oraz królów (Saula, Dawida, Salomona). Obejmuje on następujące wydarzenia: budowę przez Salomona Świątyni w Jerozolimie, podział państwa na południową Judę i północny Izrael, upadek Izraela w 722 r. p.n.e., działalność proroków, zdobycie Jerozolimy przez Nabuchodonozora II w 586 r. p.n.e. oraz niewolę babilońską, okres drugiej świątyni aż do jej zburzenia przez Tytusa w 70 r. p.n.e. ZAPAMIĘTAJ W skład Biblii Hebrajskiej, zwanej także Tanachem lub Starym Testamentem wchodzą: 1. Tora (hebr., Prawo), czyli Pięcioksiąg Mojżeszowy (Księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa), 2. Newiim (Prorocy) częściowo księgi historyczne i częściowo prorockie, 3. Ketuwim (Pisma) różne psalmy, księgi, treny i pieśni. Główną częścią Biblii jest Tora. Każdy religijny Żyd jest obowiązany studiować ją i przestrzegać jej nauk w życiu codziennym. Ażeby ułatwić Żydom życie zgodne z Torą, uczeni i mędrcy żydowscy przez wieki wyjaśniali i przybliżali ją wiernym. Efektem tego było powstanie Talmudu (nauka), który był pierwszym wielkim komentarzem Tory. Składa się on z dwóch części Miszny (zbioru pouczeń i przepisów regulujących aż do najdrobniejszych szczegółów prawidłowe postępowanie) i Gemary (uzupełnienie, wyjaśnienie i komentarze do Miszny). Ze względu na treść mówi się o dwóch częściach składowych Talmudu. Są to: halacha (postępowanie), zawierające nakazy prawa, przepisy kultowe i życiowe, oraz haggada (opowieść), czyli opowieści o charakterze legendarnym. Oba te teksty, składające się razem na Talmud stały się wraz z Biblią podstawowym tekstem sakralnym judaizmu. yspróbuj określić relacje pomiędzy Torą a Talmudem. Jakie są pomiędzy nimi zależności? 15

17 Kim są Żydzi? Fot. I. 5 Płaskorzeźba na wewnętrznej stronie łuku triumfalnego Tytusa w Rzymie, przedstawiająca żołnierzy rzymskich niosących łupy ze zburzonej Świątyni Jerozolimskiej, w tym wielki złoty siedmioramienny świecznik menorę. Złota menora była głównym obiektem rytualnym świątyni w starożytnej Jerozolimie. Od czasów jej zburzenia występowała w niezliczonych miejscach i różnych postaciach na naczyniach, monetach jako symbol dziedzictwa Żydów. Dziś jest godłem państwa Izrael. yprzemyśl symbolikę sceny przedstawionej na płaskorzeźbie. Co ona wyraża i jak mogła być odbierana przez Żydów? Wydarzenie to zapoczątkowało drugi okres w dziejach rozwoju religii zwany judaizmem talmudycznym lub pobiblijnym. Żydzi odsunęli na dalszy plan tak żywotne dla nich sprawy niepodległości, a skoncentrowali się na kwestiach indywidualnego stosunku do Boga. Duchowym ośrodkiem judaizmu, który zastępował zniszczoną Świątynię Jerozolimską, stał się wówczas dom nauki w Jawne, gdzie w 70 r. odtworzono kolegium zwane sanhedrynem (najwyższa rada religijna) i ostatecznie ustalono i zamknięto kanon, czyli zbiór świętych ksiąg, obowiązujący do dziś. Grunt był przygotowany, bo od dawna istniały synagogi, modlitwy i błogosławieństwa, które sprawiały, że judaizm mógł funkcjonować poza Świątynią Jerozolimską. Stało się to tym bardziej istotne po 135 r., kiedy po krwawo stłumionym ostatnim powstaniu żydowskim cesarz rzymski Hadrian wydał Żydom zakaz wstępu do Jerozolimy. Żydzi, wypędzeni ze świętego miasta, zmuszeni zostali do szukania schronienia w innych krajach oraz organizacji kultu bez możliwości składania ofiar w Świątyni. yopowiedz biblijne początki judaizmu, wskazując na szczególną rolę Boga i ludzi w jego powstaniu. yprzedstaw zmiany, jakie nastąpiły w drugim okresie rozwoju religii, tzw. judaizmie talmudycznym. Czego były one konsekwencją? I Doktryna religijna: Jahwe jedynym Bogiem Izraela Judaizm jest religią monoteistyczną. Za jedynego Boga Żydzi uznają Jahwe (Jehowa). Imię to Biblia tłumaczy jako jam jest, który jestem (na język polski tłumaczone jest jako Przedwieczny). 16

18 Rozdział I. Tożsamość żydowska Z czasem imię to uznano za tak święte, że nie wolno go było wymawiać. Zapisywano go spółgłoskami J,H,W,H, a przy czytaniu zastępowano słowem Adonaj (Pan mój), zwyczaj ten utrzymał się do dzisiaj. Innymi imionami Jahwe są El-Elion (Najwyższy), Sabaoth (Pan zastępów), El-Szadaj (Wszechmocny), Elohim (Bóg). Człowiek w judaizmie traktowany jest jako sługa i niewolnik Boga. Jednak z uwagi na przymierze, które Bóg zawarł z narodem wybranym kontakt Żydów z Nim jest bardzo intymny. ZAPAMIĘTAJ Znawca judaizmu Stanisław Krajewski w następujący sposób opisuje bliskość Żydów z Bogiem: Bliskość ta wynika z Przymierza. Obowiązuje ono obie strony. Mimo całej dysproporcji między człowiekiem a Bogiem dzięki Przymierzu możliwe jest nie tylko oczekiwanie na opiekę, proszenie o wstawiennictwo, dziękczynienie, ale także stawianie Bogu wymagań. (...) Ta postawa może dochodzić aż do granicy buntu wobec Boga, któremu zarzuca się nie wypełnianie obietnic. Skrajne przeżycie porzucenia przez Boga, jak to się zdarzyło podczas wojennej Zagłady Żydów, skłania niektórych myślicieli religijnych do przyjęcia, że obok wiary, wierności Bogu, była uprawniona postawa świętej niewiary. yna czym, zdaniem S. Krajewskiego, polega bliski kontakt z Jahwe? Do czego upoważnia człowieka przymierze zawarte z Bogiem? Judaizm talmudyczny przyjmuje zasadę wolnej woli człowieka oraz uznaje zapłatę za wszelkie czyny, zarówno w życiu doczesnym, jak i przyszłym. Żydzi oczekują nadal na przyjście Mesjasza z rodu Dawida, który wybawi swój lud i ustanowi swoje królestwo na całej ziemi. ZAPAMIĘTAJ MESJASZ (hebr. Māszīach pomazaniec), ten, który zostaje zesłany przez Boga na ziemię i który unicestwi wszelkie zło. Gdy przyjdzie, umarli zmartwychwstaną, Świątynia Jerozolimska zostanie odbudowana i nastąpią czasy mesjańskie: Olam Ha-Ba (przyszły świat). Przyjście Mesjasza ma przynieść zarówno koniec cierpienia i wygnania Izraela, jak i kres niesprawiedliwości i początek powszechnego pokoju. Według tradycji rabinicznej, wieczne zbawienie nie jest zarezerwowane wyłącznie dla Żydów. Świata przyszłego (życia wiecznego) dostąpić mają wszyscy sprawiedliwi (pobożni) pośród narodów świata, którzy przestrzegać będą tzw. rabiniczne minimum siedmiu przykazań, tj.: zakazu bałwochwalstwa, bluźnierstwa, zabijania, kradzieży, przestępstw seksualnych, jedzenia części żywego zwierzęcia oraz nakazu wymierzania sprawiedliwości sądowniczej. yscharakteryzuj relacje panujące w judaizmie między Bogiem a człowiekiem. yporównaj doktrynę religii chrześcijańskiej i judaizmu. Wskaż podobieństwa i różnice. 17

19 Kim są Żydzi? I Kult religijny: ofiara i modlitwa W judaizmie, zwłaszcza okresu biblijnego, bardzo ważne miejsce zajmowała ofiara. Stosowano zarówno ofiary krwawe (ze zwierząt), jak i bezkrwawe (z płodów rolnych), które składano na ołtarzach. Rozróżnić można ofiary całopalne, zapewniające pomyślność i urodzaj, oraz ofiary zwykłe, które miały odnowić lub umocnić więź między człowiekiem a Bogiem. W przypadku ofiar zwykłych na ołtarzu spalano tylko część zabitego zwierzęcia ofiarnego, resztę przeznaczano dla kapłana oraz uczestników uroczystości. Tylko w wyjątkowych sytuacjach na ołtarzu palono całe zwierzę ofiarne wraz z wnętrznościami. ZAPAMIĘTAJ OFIARA CAŁOPALNA po grecku holokaustikós, słowo to dało nazwę zagładzie Żydów w latach II wojny światowej Holokaust. Jednak kontekst religijny tego słowa powoduje, iż jest ono odrzucane przez wielu badaczy i teologów żydowskich, którzy dla określenia tragedii narodu żydowskiego wolą używać hebrajskiego słowa Szoa, co oznacza zagładę, całkowite zniszczenie. Spożywanie krwi było zakazane. Po zburzeniu Drugiej Świątyni (70 r. n.e.) rola ofiary znacznie zmalała. Jej miejsce zajęła modlitwa, dzięki czemu kult przybrał postać bardziej uduchowioną. Pobożni Żydzi odmawiają modlitwę rano, w południe i wieczorem. Modlą się stojąc z twarzą zwróconą ku Jerozolimie. Podczas modlitwy wymagane jest nakrycie głowy (mężczyźni) oraz włożenie odpowiednich szat modlitewnych. Głównym pojęciem judaizmu jest micwa. W sensie dosłownym jest to przykazanie, ale jest ona rozumiana także jako wypełnianie go, tak wobec innych jak i wobec Boga. Nakazy etyczno-religijne obowiązujące wszystkich Żydów zawarte zostały w Dekalogu. ZAPAMIĘTAJ MICWA (hebr. przykazanie) pierwotnie określano tak boskie nakazy z Biblii. W Torze zawartych jest 613 przykazań, 248 nakazów i 365 zakazów. Chłopiec zostaje zobowiązany do ich przestrzegania po ukończeniu trzynastego roku życia (bar micwa), a dziewczynka dwunastego (bat micwa). W szerszym znaczeniu micwa oznacza każdy dobry uczynek. TEKST ŹRÓDŁOWY Dekalog I. Czcić tylko jednego Boga II. Nie modlić się do żadnych wizerunków III. Nie używać imienia Jahwe nadaremnie IV. Przestrzegać szabatu V. Czcić rodziców VI. Nie zabijać VII. Nie dopuszczać się cudzołóstwa VIII. Nie kraść IX. Nie dawać fałszywego świadectwa X. Nie pożądać cudzej własności yprzeanalizuj nakazy etyczno-moralne judaizmu. Wskaż na podobieństwa i różnice między brzmieniem Dekalogu, przyjętym przez żydów i chrześcijan. Zastanów się z czego one wynikają? 18

20 Rozdział I. Tożsamość żydowska Judaizm rabiniczny położył wielki nacisk na stworzenie systemu praw regulujących całe życie swoich wyznawców. W Biblii, Talmudzie i późniejszej literaturze znajduje się mnóstwo szczegółowych wskazań (rytualnych, kultowych), które, w przeciwieństwie do przykazań etycznych, odnoszą się wyłącznie do Żydów. Żydzi zobowiązani są np. do przestrzegania zasad czystości (koszerność). Dotykanie zmarłego powoduje nieczystość, pewne zwierzęta (np. świnie, wielbłądy, zające) i pokarmy są nieczyste, dlatego należy unikać ich spożywania. Zakazane jest także jedzenie zwierząt, które nie zostały zabite z zachowaniem przepisów rytualnych, jak również łączenie pewnych pokarmów (np. mięsa i mleka). Stanu nieczystości można się pozbyć przez oczyszczenie. Pomimo tak dużego legalizmu judaizm przywiązuje wiele uwagi do kwestii postaw moralnych. Najważniejsze trzy zasady obowiązujące każdego wyznawcę judaizmu to: studiowanie Tory, przestrzeganie przykazań oraz praktykowanie miłości bliźniego. Fundamentem religijności żydowskiej jest dziękczynienie i błogosławieństwo. Dziękować należy za wszystko, a mimo to nie popadać w bierność i fatalizm. Wszyscy Żydzi mają obowiązek, przy najróżniejszych okazjach, wypowiadać błogosławieństwa: przed i po jedzeniu, na początek i na zakończenie świąt. Ważne miejsce w życiu Żydów zajmuje dobroczynność, która jest uważana za wielką cnotę. Organizacje pomocy społecznej powstały jeszcze w okresie judaizmu biblijnego. Pomoc ubogim uznawana jest za powinność, a nie wyłącznie za wyraz dobrej woli. Nawet biedni powinni łożyć na innych, jeszcze uboższych, lub na cele społeczne. yjakie są fundamenty religijności żydowskiej? Wymień wskazania religijne, które odnoszą się wyłącznie do Żydów? I W Świątyni i synagodze Początkowo kult skupiał się wokół Arki Przymierza, w której przechowywano tablice z dziesięcioma przykazaniami. Przez kilka stuleci znajdowała się ona w wybudowanej, specjalnie dla niej przez króla Salomona Świątyni Jerozolimskiej. Fot. I. 6 Rekonstrukcja Świątyni Jerozolimskiej. Wybudowano ją w Jerozolimie na wzgórzu świątynnym nazwanym Moria, na którym Abraham miał złożyć Bogu w ofierze swego syna Izaaka. Wewnątrz Świątyni, w miejscu zwanym Święte Świętych, mieścił się kamień węgielny świata, a na nim spoczywała Arka Przymierza. Była to drewniana skrzynia wykładana złotem, w której przechowywano kamienne Tablice Dekalogu. Wewnątrz Świątyni znajdował się też kultowy siedmioramienny złoty świecznik oliwny zwany menorą symbolizujący mądrość Boską. 19