Zeszyty Karmelitańskie

Transkrypt

1 Zeszyty Karmelitańskie Pismo poświęcone duchowości Nr 4(61) październik grudzień 2012 DLACZEGOCHCĘŻYĆ POZNAŃ 2012

2 Wydawca: FLOS CARMELI Wydawnictwo Warszawskiej Prowincji Karmelitów Bosych Redakcja: Marek Jekel, Maciej Mazurek, Anna Młodak Antoni Rachmajda OCD(red.), Andrzej Sikorski Zespół: Krzysztof Koechler, Sergiusz Niziński OCD, Aleksandra Pethe Grażyna Piskorz, Juliusz Wiewióra OCD, Karol Milewski OCD Z Zeszytami stale współpracują: TomasÁlvarezOCD,WojciechCiakOCD,JanGalarowicz Ciro Garciá OCD, Maximiliano Herráiz OCD, Jan Malicki OCD Jerzy Nawojowski OCD, Piotr Nyk OCD Adiustacja i korekta: Elżbieta Gola Imprimi potest: Roman Hernoga OCD, prowincjał Warszawa, dn , L. dz. 234/P/2012 Adres Redakcji: ul. Działowa 25, Poznań tel: , fax: wydawnictwo@floscarmeli.poznan.pl Projekt okładki: Waldemar Pluta Zdjęcie na okładce: Monika Oliwa-Ciesielska Druk: Uni-Druk, Luboń Redakcja zastrzega sobie prawo skracania tekstów i zmiany tytułów. Materiałów niezamówionych nie oddajemy. Nakład: 700 egz. ISSN:

3 Spis treści OdRedakcji...5 DUCHOWOŚĆ ORIENTACJE KrzysztofStachewicz:Dlaczegożyjemy?...6 AnetaE.Adamczyk:Wposzukiwaniusensużycia...12 ks.manfredgörg:bożetchnieniealudzka dusza...19 Katarzyna Olbrycht: Wychowanie wobec pytania dlaczegochceżyćczłowiek?...24 PRZYBLIŻENIA OPCJE MaciejIłowiecki:Splotynasznurzeżycia...30 PiotrNykOCD:Kimjestczłowiek?OdpowiedźBiblii.Część KatarzynaDomańska:EdytaSteinchciałażyćdlaprawdy...41 JerzyNawojowskiOCD:DlaczegochciałażyćświętaTeresa...45 Jan Malicki OCD: Trudne narodziny pierwszej fundacji św.teresyodjezusa...51 KrzysztofOsiejuk:Ks.KarolAntoniewicz...56 Małgorzata:Chcężyćwśródchrześcijan...61 MartaiPrzemek:Dwugłosnatematżycia...64 MaciejPalicki:MiędzynarodowyMotocyklowyRajdKatyński

4 KARMEL TEREZJAŃSKI REFLEKSJA Jesús Castellano OCD: Duchowość św. Teresy od Jezusa. Część9.Humanizmterezjański...73 Teófanes Egido OCD: Księga fundacji św. Teresy od Jezusa. Część PRAKTYKA Czytanie Księga fundacji. Rozdz FundacjapierwszegoklasztorukarmelitówbosychwDuruelo...86 MISTYKA Efren od Matki Bożej OCD: Mistyk reprezentuje wartość prawdy, któranieprzemija...89 KARMEL TEREZJAŃSKI Ciro García OCD: Mistyka Karmelu. Część 4. Mistrzowie życia duchowego...92 W CODZIENNOŚCI MarlenaKnapczyk:Listyostatniegoroku POLECANE POLECANI Paweł Bortkiewicz TChr: Przyjaciel mądry. Śp. ks. Waldemar Irek 104 Czy chce Pani niepodległości swojego kraju? DominikaĆosićrozmawiazNigelemFarage em Maciej Urbanowski: Piękny chłopiec z blond czupryną. ZdzisławStroiński GabrielMaciejewski:Dwaflorenyzazbroję.Część JuliuszWnorowski:Haikujesienne...126

5 Od Redakcji Pani Maria Poręba była biedną nauczycielką. Mieszkała w Stęszewie, miasteczku pod Poznaniem. Na tyłach szkoły zajmowała małe mieszkanko, właściwiejedenpokój.znajdowałysięwnimbiurkozkrzesłem,szafai oddzielone parawanem łóżko. Na korytarzu stała szafka, a na niej swoje miejsce miała miednica do mycia. Dokońcażycia,azmarławwieku90lat,oprawiałaksiążki niefolią i taśmą klejącą, lecz porządnie: płótnem i materiałem. Całe swe życie poświęciła nauczaniu. Urodzona na wschodzie Polski, wychowanka domu dziecka, nie zgromadziła żadnych dóbr, nie miała rodziny.gdyuschyłkużyciazostałazapytana,czywartobyłotakżyć,tak się poświęcać, odpowiedziała: Tak! Dla dwóch wydarzeń. Pierwsze miało miejsce podczas okupacji, gdy konduktor ukrył ją, uciekającą przed Niemcami, w wagonie zarezerwowanym dla okupantów. Wysiadając z pociągu podosłonąpary,zapytałago,dlaczegojejpomógł.onnato: AleżPani Mario! Pani nauczyła mnie czytać i pisać!. Drugie miało miejsce znacznie później, w stanie wojennym, na ulicach Stęszewa. Podbiegła do niej młoda dziewczyna i wręczyła jej mały, zmarznięty biały kwiatek(wówczas nie było niczego, także w kwiaciarniach), ze słowami: Dziękuję Pani za to, że nauczyła mnie miłości do literatury pięknej i kaligraficznego pisania!. Nie wiedziała wtedy jeszcze, że na jej pogrzeb zjadą się do Stęszewa z całego kraju tysiące ludzi, których kiedyś uczyła. A na jej płycie nagrobnej będzie widniał napis: Maria Zaręba. Nauczycielka. Ktoś powiedział, że jesteśmy ostatnim pokoleniem, które miało szczęście poznawać historię bezpośrednio od bohaterów. Być może. A może to my mamy dla innych stać się bohaterami własnego, dobrego życia, w którym znajdą schronienie i które będą z wdzięcznością wspominać, jak my dziśwspominamy drodzyprzyjaciele paniąmarięporębę...takjak św. Teresa od Jezusa, Edyta Stein, jak ks. Karol Antoniewicz, jak pomordowani polscy oficerowie z Katynia, jak wieloletni autor Zeszytów i nasz przyjaciel, zmarły nagle 13 sierpnia ks. Waldemar Irek... 5

6 DUCHOWOŚĆ ORIENTACJE Dla czego żyjemy? Krzysztof Stachewicz W świecie, w którym wszystko jest równie ważne i istotne, nicniejestważneiistotne,awolnośćstajesięprzekleństwem. Całkowita dowolność, brak obiektywnych zobowiązań, zakazów, powinności skazuje człowieka na poczucie pustki i jałowości życia, czyniąc w zasadzie każdy wybór równie dobrym(i, konsekwentnie, równie złym). Refleksje wstępne Tytułowe pytanie jawi się jako fundamentalny problem ludzkiego życia. Kiedy jednak chcemy na nie udzielić konkretnej odpowiedzi, ujawnia swą złożoność i wielopiętrowość. Można je wszak rozumieć na płaszczyźnie faktycznejipytać,dlaczegożyjemyhicetnunc?dlaczegożyjeczłowiek współczesny, ponowoczesny, jak zwykło się go określać. Co jest dla niego ważne, jakie ma kryteria hierarchizacji dóbr? Jakie cele stawia sobie w życiu? Możemy pytanie dla czego żyjemy? rozumieć w kontekście normatywnym i zapytywać, dla czego powinniśmy żyć, nawiązując do klasycznego kształtu źródłowego pytania etyki jak żyć? Możemy wreszcie pytać o ostateczny cel ludzkiego bytowania, ku któremu, chcąc nie chcąc, żyjemy, ku któremu jesteśmy ze swej natury, wewnętrznej istoty ukierunkowani, niezależnie nawet od świadomości tego ostatecznego celu. Na etapie wstępnych refleksji rysuje się też organiczny związek tytułowego pytania z problemem sensu ludzkiego życia. Co nadaje sens egzystencji człowieka? Bóg, miłość, rodzina? Czy żyjąc tymi rzeczywistościami mamy gwarantowane poczucie sensu? Czy życie w ogóle potrzebuje takiej zewnętrznej instancji dającej sens, czy też w samym życiu tkwi sensowność, jak chciał Victor E. Frankl? Spróbujmy zatem uporządkować płaszczyzny analizy pytania dla czego żyjemy?. 6

7 Dla czego żyjemy? 1. Płaszczyzna fenomenologiczna To płaszczyzna empirii, faktyczności, doświadczenia, stawiania pytań w przestrzeni wyzwań niesionych przez konkretne sytuacje życiowe, dylematy, które trzeba jakoś rozstrzygać, wybory, przed którymi stajemy. Decyzje z jednej strony wynikają z naszej hierarchii wartości, z drugiej określają nasz horyzont aksjologiczny. To, co czynimy, jest warunkowane w dużej mierze przez naszą świadomość aksjomoralną, ale też zwrotnie tę świadomość kształtuje i zmienia. Tego wewnętrznego scalenia obu elementów nie da się rozpętlić. Robimy coś zgodnie ze swym przekonaniem lub wbrew sobie, w zgodzie z własną gradacją dóbr lub przeciw jej logice. Kierujemy się własną korzyścią, pożądaniem dóbr, pogonią za przyjemnościami, poczuciem obowiązku, chęcią oddania sprawiedliwości temu, co ważne, istotne, doniosłe samo w sobie. Wydaje się, że ta płaszczyzna ujawnia dwa podstawowe poziomy. Poziom opisowy To przestrzeń badań i penetracji poznawczych historii, socjologii i psychologii. Najpierw pojawiają się tu pytania: co ludzie cenią i preferują, dla jakich wartości żyją, co wypełnia ich codzienność, czym kierują się, dokonując wyborów, jak rozumieją własne życie. I dalej, jakie zmiany w tym zakresie zaszły i zachodzą oraz jakie mechanizmy rządzą tymi przemianami? Dla czego żył człowiek starożytności i średniowiecza, człowiek renesansu i baroku, dla czego żyje człowiek współczesny? Jaką posiadał i posiada fizjonomię moralną i egzystencjalną? Przez ostatnie dziesiątki lat wiele mówi się o kondycji ponowoczesnej współczesnego człowieka, o postmodernistycznym przeżywaniu życia. Zygmunt Bauman w tym kontekście mówi o epizodyczności i niekonsekwencji życia, utracie swoistej całości, jaką było życie dla poprzednich pokoleń, zatraceniu świadomości swego ostatecznego celu, o utracie poczucia celu życia, o którym tak wiele mówili teolodzy, filozofowie, etycy i moraliści ubiegłych wieków, o wyzwalaniu się spod dyktatu etycznych norm i zasad. O ile człowiek nowoczesny może być określany jako homo viator, pielgrzym, znający kres swej wędrówki i konsekwentnie, choć nie bez potknięć i upadków, doń zmierzający, o tyle człowieka ponowoczesnego możemy określać mianem spacerowicza, włóczęgi, turysty(moda na turystykę to temat na osobne opracowanie) czy gracza. Człowiek ponowoczesny stoi wobec chaosu i płynności, próbując swe życie przeżyć podobnie. Pisał Bauman: Rozpad«projektu życiowego» na kalejdoskop samoistnych epizodów, niepowiązanych ani przyczynowo, ani logicznie, rezonuje z równie kalejdoskopową ponowoczesną kulturą«nieustającego karnawału», która zastępuje kanon kulturowy korowodem krótkotrwałych mód (Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Warszawa 1994, s. 17). Wszystko to rodzi problemy człowieka ponowoczesnego z tożsa- 7

8 Krzysztof Stachewicz mością, z odpowiedzią na pytanie, kim jest, kim chce być. W płynności czasów i kultury roztapia się tożsamość konkretnego człowieka, który nie potrafi znaleźć wspólnego mianownika dla swego niekoherentnego w swej epizodyczności życia. Płynny jest zawód, powołanie, płynne role rodzinne i społeczne, próbuje się wręcz spowodować poczucie płynności własnej płci. Brak jakiegoś jądra osobowości, podstawy bycia tym oto człowiekiem powoduje kłopoty z określeniem własnej tożsamości. Znakomicie opisywał Foto. K. Cudo to z właściwą sobie ironią i cieniem sarkazmu Sławomir Mrożek: Świat stał się bieganiną, każdy biega z miejsca na miejsce i pyta drugiego: «Nie było tu mojego ja? Szukam go wszędzie». «Nie, ale może Pan widział moje tam, skąd Pan przybywa». Tu tamtego nie było, tegotamniema.więc znowu pędzą, a wszyscy zdyszani. Już nawet ćwierćinteligent wie, że musi szukać swojego «ja», zamiast się czegoś porządnie nauczyć (cyt. za: Z. Bauman, Moralność w niestabilnym świecie, Poznań 2006, s. 27). Pytanie, dla czego żyję,jawisiędlatak opisanej kondycji człowieka ponowoczesnego jako trudne, w zasadzie wręcz niemożliwe do zyskania odpowiedzi en bloc. Kalejdoskop wielu wartości, nierzadko wykluczających się wzajemnie, a zrelatywizowanych na konkretne epizody, części życia, role społeczne oto ogólna odpowiedź. I wreszcie poziom stricte psychiczny stawianie sobie pytań o przyjmowane w życiu cele, ich hierarchizację, a także praktykę życiową czasem zbieżną, czasem rozbieżną z teoretycznymi odpowiedziami na powyższe pytania. Psychologia w interesującej nas kwestii stawia pytania o zależności między określonym kształtem wyborów dóbr i wartości a cechami osobowo- 8

9 Dla czego żyjemy? ści, stopniem jej dojrzałości, charakterem itd. Pyta też o motywy decyzji idziałań.ogólniemożnapowiedzieć,żeżyjemydlatego,cojawinamsię jako cenne, ważne, wartościowe, jakoś korzystne. Może się to przedstawiać pod postacią dobra dla nas, tego, co subiektywnie zadowalające, co przyjemne, lub jako dobro samo w sobie, wartość obiektywna(dietrich von Hildebrand). Klasycznie wartości za Maxem Schelerem dzieli się na hedoniczne(przyjemnościowe), witalne(związane z życiem, zdrowiem), użytecznościowe(z ekonomicznymi na czele), kulturowe(prawne, estetyczne, poznawcze) i religijne(związane ze sferą sacrum). Człowiek staje wobec tych wartości i dokonuje wyborów: jedne wartości afirmuje, inne odrzuca, dokonując tym samym aktów preferencji, realizujących lub unicestwiających wartości stricte moralne. W przestrzeniach tych wyborów ujawnia się konkretny, praktyczny i realny, a nie tylko deklaratywny kształt odpowiedzi na tytułowe pytanie. Żyjemy dla Boga, dla siebie, dla wartości użytecznościowych, dla moralnego dobra, dla wielkich i małych przyjemności. Opis dostarcza nam odpowiedzi na pytanie, jak od strony statystycznej wygląda życie współczesnego człowieka w wybranych współrzędnych geograficznych i kulturowych, w aspekcie określonych zmiennych. Nieustannie jednak pulsuje pytanie o wymiar normatywny. Wiemy przynajmniej w ogólnych zarysach jakjest,alejakbyćpowinno? Poziom normatywny Dla czego powinienem żyć? Czy odpowiedź na to pytanie jest uzależniona wyłącznie od mojego arbitralnego postanowienia, czy też istnieje jakiś kod egzystencji, jakieś zobowiązanie wynikające z bycia człowiekiem? Co jest właściwym etosem, rozumianym jako domostwo człowieka? Co stanowi przestrzeń jego wzrastania, ewangelicznego owocowania? Jak żyć? pytamy za etyką, która stawia to pytanie w kulturze europejskiej począwszyodsokratesa,czylioddwóchipółtysiącalat.czyistniejejakaśfundamentalna prawda o ludzkim życiu? Jean-Paul Sartre, opisując egzystencję człowieka skazaną na wolność, na wybór w świecie bez obiektywnych dóbr i wartości, przekonywająco ukazał absurd takiego bytowania. W świecie, wktórymwszystkojestrównieważneiistotne,nicniejestważneiistotne, a wolność staje się przekleństwem(jesteśmy skazani na wolność, powie Sartre). Całkowita dowolność, brak obiektywnych zobowiązań, zakazów, powinności skazuje człowieka na poczucie pustki i jałowości życia, czyniąc w zasadzie każdy wybór równie dobrym(i, konsekwentnie, równie złym). To sfera tego, co Paul Ricoeur nazywał dziką wolnością. Wolność może stać się odpowiedzialnością, nabrać właściwego sobie sensu tylko w świecie obiektywnego dobra, obiektywnej prawdy o dobru (Karol Wojtyła). Obiektywne co naszego życia jest przez nas poszukiwane. Wierzymy, że jest to rzeczywistość zastana, a nie tylko kreowana przez nasze dowolne, migotliwe decyzje i zmienne postanowienia. Doświadczamy wszak często wo- 9

10 Krzysztof Stachewicz łania powinności, nierzadko zresztą idącej na przekór naszym własnym potrzebom, dążeniom, zamierzeniom. Kant mówił o obowiązku moralnym, który należy wypełniać, nie pytając nawet o powody i racje. Tu otwiera się przestrzeń stricte moralna, której doniosłości dla bycia człowiekiem przecenić się nie da. Akcentował to Artur Schopenhauer, pisząc: doskonałość moralna stoi wyżej od wszelkiej mądrości teoretycznej(...). Człowiek szlachetny, jakiekolwiek byłyby jego braki pod względem intelektualnym, dowodzi swymi czynami największej wiedzy i najwyższej mądrości i zawstydza człowieka genialnego i uczonego, który by swym postępowaniem zdradzał, że owa wielka prawda pozostała obcą jego sercu (O podstawie moralności, tłum. Z. Bossakówna, Warszawa 1994, s ). To dzięki moralności, choćby potencjalnemu otwarciu na nią, człowiek jest celem samym w sobie, posiada godność jako niezbywalną wartość ontologiczną. Niemiecki fenomenolog Dietrich von Hildebrand zauważał: Wartości moralne są najwyższe spośród wszystkich wartości naturalnych. Dobroć, czystość, poszanowanie prawdy i pokora stoją ponad geniuszem, mądrością, kwitnącymzdrowiem,stojąwyżejniżpięknonaturyisztuki,niżładisiłapaństwa (...). Wartości moralne są węzłowym problemem świata; brak moralnych wartości jest największym złem, gorszym niż cierpienie, choroba, śmierć, gorszym niż upadek kwitnących kultur (Fundamentalne postawy moralne, w: tenże, J.A. Kłoczowski, J. Paściak, J. Tischner, Wobec wartości, Poznań 1982, s. 10). Ale żyjemy nie tylko dla wartości moralnych. Spośród pozamoralnych wartości duchowych szczególną rolę w życiu człowieka odgrywa prawda. Tę doniosłość prawdy człowiek odczuwa, potrafiąc dla niej często poświęcaćwieledóbrzwłasnymzdrowiemi inextremis życiemnaczele. Życie prawdą, życie dla prawdy zdaje się stanowić jeden z najbardziej fundamentalnych imperatywów egzystencjalnych człowieka. Walka o prawdę, cierpienie za prawdę przykładów heroicznego trwania w prawdzie, bycia wobec prawdy, historia, choćby tylko najnowsza, dostarcza w nadobfitości. Swą doniosłość dla życia duchowego człowieka ujawnia też piękno jego realizacja i kontemplacja zaliczone przez Platona, wraz z dobrem i prawdą, do triady najwyższych dóbr. Starożytni myśliciele greccy wiązali dobro i piękno w jedną wartość perfekcyjną, wskazując na ich organiczną jedność(kalokagatia), co często powraca we współczesnej myśli etycznej i estetycznej. Dobro/piękno to wartości rozwijające w człowieku jego człowieczeństwo, czyniące go bardziej nim samym. Życie człowieka to także przyjemności, namiętności, realizacja celów utylitarnych, przestrzeń witalna. To przestrzeń domagająca się zaprowadzenia w niej jakiegoś ładu, porządku, harmonijnego wkomponowania tej sfery w całokształt egzystencji człowieka. To przestrzeń będąca dla człowieka darem i zadaniem mądrego korzystania z dóbr, które oferuje, roztropnego partycypowania w niej. 10

11 Dla czego żyjemy? 2. Płaszczyzna metafizyczna Tytułowe pytanie nabiera tu radykalności, sięga granic poznawczych człowieka, granic rozumienia. Jednocześnie mamy poczucie, że nie wolno goniestawiać.człowiekma coprzyznawałnawetimmanuelkant niezbywalną inklinację metafizyczną. Dla czego pytamy tu koniec końców o to, co myśl klasyczna nazywała celem ostatecznym człowieka, dostrzegając go w szeroko pojętym szczęściu. Dla Arystotelesa było nim rozwijanie spotencjalizowanej natury człowieka, dla św. Augustyna i św. Tomasza przede wszystkim wspólnota z Bogiem jako wypełnienie dążeń człowieka do pełni szczęścia. Bo niespokojne jest serce człowieka jak powiadał biskuphippony dopókiniespoczniewbogu.bógjestnadsensem,któryna zasadzie partycypacji udziela się człowiekowi. Dziś samo pojęcie celu ostatecznego znika, rozbite na serię celów szczegółowych, często tworzących zupełnie niezborne mozaiki i składanki. Destrukcja natury człowieka, jego wewnętrznej teleologii uniemożliwia wypracowanie jakichkolwiek współczesnych propozycji dotyczących metafizycznego rozumienia powołania osoby ludzkiej. A jednak problem pozostaje i zdaje się być coraz bardziej palący. Przede wszystkim egzystencjalnie, praktycznie. *** Konkretna odpowiedź na pytanie dla czego żyjemy? mówi nam o określonej strategii poczynania samego siebie, jak pisał Søren Kierkegaard. Charakter tej odpowiedzi ma znaczenie przede wszystkim praktyczne. Stwarza ona szansę na zmianę, na nawrócenie, czyli zwrócenie się ku drodze rozwoju w sobie człowieczeństwa, stawania się sobą, bycia autentycznym. Pytanie to w naszych czasach nabiera doniosłości głównie ze względu na kłopoty i silne zaburzenia w międzypokoleniowym przekazie wartości oraz rozchwianie osobowej tożsamości. Człowiek ponowoczesny nerwowo porusza się po współczesnym rynku idei, wartości, religii, recept nażycieipokramiezrozmaitymikostiumami,wktóredowolimożesię przystrajać człowiecze ja. Od człowieka zależy, po który kostium sięgnie, jakiewartościiideeuznazaswoje krampróbujetworzyćpoczucie,że wszystkie są równoprawne i równie prawdziwe. Tym bardziej pytanie dla czego żyjemy? warto stawiać tak w przestrzeniach teoretycznego namysłu, jak i na życiowych szlakach współczesnego człowieka. 11

12 Katarzyna Olbrycht Wychowanie wobec pytania dlaczego chce żyć człowiek? Współczesny człowiek znalazł się więc w pułapce własnej kultury: chce żyć przyjemnie i możliwie bez wysiłku, a równocześnie sensownie, z poczuciem satysfakcji, w dobrych relacjach z innymi. Tak postawione pytanie może brzmieć prowokacyjnie, jeśli rozumieć je szerzej niż tylko jako pytanie o źródła biologicznego instynktu przeżycia. Do szerszej interpretacji inspiruje forma pytania, podkreślająca, że odnosi się ono do człowieka. Człowiek zaś nie jest tylko istotą biologiczną i jego funkcjonowanie nie jest zdeterminowane ani jedynie, ani głównie przez instynkty. Może czegoś chcieć bądź nie chcieć i odpowiednio do tego reagować i podejmować decyzje. Odpowiedź na tytułowe pytanie nabiera dodatkowego znaczenia, gdy formułujemy ją w świetle konsekwencji wychowawczych. Wymagają one bowiem odpowiedzi na inne pytania, jak na przykład: czy wychowywać do tego, by człowiek chciał żyć? Czy można lub należy oddziaływać wychowawczo na tak wrażliwą, tak bardzo osobistą sferę? Zanim sformułuje się odpowiedzi, trzeba uświadomić sobie możliwe kierunki ich szukania. Przyczynami stanów, w których człowiek nie chce żyć, zajmują się głównie psychiatrzy, psychoterapeuci i psychologowie, traktując je jako objawy schorzeń psychicznych i zaburzeń osobowości. Praktyka życia codziennego pokazuje, że stany takie mogą się łączyć z lękiem i pragnieniem wyzwolenia od spodziewanego lub doświadczanego cierpienia, tak fizycznego, jak psychicznego(szczególnie w sytuacjach utraty kogoś bliskiego czy poczucia bezradności wobec narastających trudności). Przyjmuje się jednak, że normą pozytywnego funkcjonowania człowieka jest mniej lub bardziej uświadamiana wola życia. Wychowanie powinno więc ją budować i wzmacniać. Współczesna kultura każe przyjrzeć się uważniej tym założeniom, ponieważ następują tu, jak się wydaje, istotne zmiany. 24

13 Wychowanie wobec pytania dlaczego chce żyć człowiek? Powszechnie akceptowanym celem człowieka jest szczęście, bycie szczęśliwym, osiągnięcie szczęścia. Człowiek chce żyć, ponieważ ma nadzieję osiągnąć szczęście, a przynajmniej nie być nieszczęśliwym. Nie wymaga na ogół uzasadnienia przekonanie, że życie ma tym większą wartość, im jest szczęśliwsze. Ale i przeciwnie traci wartość, jeśli nie daje szans na osiągnięcie szczęścia, na odzyskanie czy odbudowanie szczęścia utraconego. Kluczowym problemem staje się więc odpowiedź na pytanie: w czym ludzie upatrują szczęście, co oznacza dla nich szczęśliwe życie, bycie szczęśliwym człowiekiem? Za tym pytaniem idzie problem wychowawczy: czy można wychować do bycia szczęśliwym człowiekiem, któremu chce się żyć? Foto. Z. Mazur Szukanie istoty szczęścia ma dwie historyczne tradycje wiązania go z maksymalizowaniem przyjemności i unikaniem cierpienia albo z dążeniem do jakiejś doskonałości, pełni dóbr, czerpaniem zadowolenia z tej pełni. Dziś te dwie tradycje zmieszały się, tworząc konglomerat powodów, dla których ludzie chcą żyć, wierząc, że mogą być szczęśliwi. Z jednej strony dążą do szczęścia odnajdywanego w poznawaniu świata, odkrywaniu jego tajemnic i piękna, pokonywaniu własnych słabości i ograniczeń, tworzeniu nowych wartości, pracy nad pozostawieniem czegoś wartościowego po sobie. Jednakże coraz wyraźniej wydaje się dominować tradycja przyjemnościowa. Szczęście traktuje się najczęściej jako stan łączący pomyślność, 25

14 Katarzyna Olbrycht zadowolenie, przyjemność osiąganą w doraźnym doznaniu oraz uznanych społecznie efektach działań i formach życia. Presja kultury konsumpcyjnej wzmacnia przyjemnościową interpretację szczęścia, przede wszystkim łącząc je z wymiernym sukcesem możliwie we wszystkich dziedzinach życia. Jeśli nie można mieć żadnych przyjemności po co żyć? Znamienny jest sposób wyrażania tego stanu nie w stwierdzeniu nie chcę żyć, ale nie chce mi się żyć, ujawniającym pewną powierzchowność i mały ciężar gatunkowy takiego przeżywania życia. Spójrzmy na wychowanie człowieka chcącego żyć z perspektywy współczesnych badań naukowych. W ostatnich latach dynamicznie rozwija się psychologia pozytywna jako nauka badająca uwarunkowania szczęścia, sposoby i efekty dążenia do niego, możliwości wpływania na ten proces. Wśród czynników istotnych dla uzyskiwania poczucia szczęścia(dobrostanu), oprócz cech wrodzonych, uwarunkowań zdrowotnych, środowiskowych i kulturowych, psychologia pozytywna wymienia między innymi motywację wewnętrzną, nadzieję i optymizm. Motywację wewnętrzną(kierowanie się nie motywami narzuconymi z zewnątrz, ale własnymi) warunkuje zaspokojenie trzech potrzeb: pozytywnych więzi z innymi, kompetencji i autonomii. Z kolei nadzieję warunkuje przekonanie o ważności i wartościowości celów, jakie się wybiera, przekonanie o istnieniu dróg realizacji tych celów i pokonywania trudności oraz przekonanie o własnych możliwościach, sprawstwie i skuteczności w tych działaniach. Zgodnie z tym nurtem psychologii wychowanie człowieka, który miałby się czuć szczęśliwy, oznaczałoby zapewnienie mu warunków sprzyjających osiągnięciu przez niego poczucia szczęścia. W pierwszym rzędzie jest to zadanie rodziny, która powinna stworzyć wszystkim swoim członkom atmosferę bezpiecznych, pozytywnych relacji, miłości, i tą drogą uczyć pozytywnych więzi. Powinna stawiać przed wszystkimi wymagania i zadania adekwatne do ich kompetencji(nie za trudne, ale i nie za łatwe), stwarzać sytuacje, w których czuliby się samodzielni, za coś odpowiedzialni. To w rodzinie człowiek powinien stykać się na co dzień z wzorami optymistycznego wyjaśniania zdarzeń, uczyć się nadziei poprzez wybieranie wartościowych celów oraz szukanie i planowanie dróg ich realizacji, naukę wiary w siebie, wpływanie na rzeczywistość i poczucie efektywności działania. Taka interpretacja nadziei jest bliska teorii V. Frankla twórcy logoterapii jako terapii poprzez pomoc w odkrywaniu sensu własnego życia, działania, wysiłku. Zdaniem tego wybitnego lekarza i terapeuty to właśnie brak poczucia sensu jest podstawowym źródłem problemów, kryzysów i zaburzeń neurotycznych współczesnego człowieka. Niestety otaczająca nas dziś rzeczywistość pokazuje, że maleją szanse na zapewnienie człowiekowi warunków szczęścia. Zmaterializowanie życia, myślenie i działanie oparte na kryteriach rynkowych i konsumpcyjnych, bezwzględna konkurencja i towarzyszący jej egoizm, nietrwałość więzi międzyludzkich połączona z instrumentalnym traktowaniem siebie i innych 26

15 Wychowanie wobec pytania dlaczego chce żyć człowiek? muszą wywoływać zanik nadziei i słabnięcie motywacji wewnętrznej. Szczęście a zatem wartość życia mierzona jest obecnie głównie skutecznością w dążeniu do sukcesu, akceptacją społeczną, silną pozycją na rynku, zasobami materialnymi zapewniającymi oczekiwany poziom przyjemności i możliwości nieograniczonej konsumpcji. Człowiek o słabej pozycji na rynku, niewielkich zasobach materialnych, małej atrakcyjności społecznej, z wątpliwymi szansami na sukces, nawet jeśli nie czuje się odpadem (wg klasyfikacji socjologa Z. Baumanna), nie bardzo ma motywację do życia, trudno mu znaleźć wiarygodne wartościowe cele i uwierzyć w możliwość ich realizacji, dostrzec kogoś, komu zależałoby na jego życiu i z kim więź nadawałaby sens wysiłkowi. Jeśli do tej charakterystyki dodamy bardzo silną dziś potrzebę wolności, uznawanej za jedną z najwyższych wartości ludzkich, a rozumianą jako absolutna, niczym nieograniczona, przysługująca człowiekowi swoboda decydowania o sobie, chęć życia staje się wolnością dążenia do współczesnej wizji szczęścia za wszelką cenę, wszelkimi środkami, tak długo, jak to jest możliwe. Gdy możliwości się kończą, pozostaje perspektywa wolności decyzji o zakończeniu własnego życia. Świadomość posiadanej wolności wyboru bez ograniczeń sprawia, że chęć życia prowadzi coraz częściej do unikania trwalszych decyzji wyznaczających możliwość kolejnych wyborów. Pojawia się lęk przed stabilizacją, zamknięciem perspektyw, ograniczaniem szans. Brak wierności ludziom, sprawom, zobowiązaniom spotyka się z argumentami: chcę jeszcze pożyć, trzeba korzystać z życia. Współczesny człowiek znalazł się więc w pułapce własnej kultury: chce żyć przyjemnie i możliwie bez wysiłku, a równocześnie sensownie, z poczuciem satysfakcji, w dobrych relacjach z innymi. Ten niepokojący obraz rzeczywistości niejako dopełnia i równocześnie wyjaśnia zjawisko postępującej sekularyzacji, słabnięcia wiary, a co za tym idzie, utraty świadomości, kim jest człowiek jako osoba, jaki ma cel, jaki jest sens jego życia w świetle wiary. Perspektywa wiary całkowicie zmienia kierunek szukania odpowiedzi na pytanie, dlaczego człowiek chce żyć, dopowiadając: dlaczego człowiek może chcieć żyć? Z takiego punktu widzenia człowiek jako osoba jest wolny, ale rozumny i odpowiedzialny. Do jego osobowej istoty należy potrzeba i zdolność kierowania się ku wartościom wyższym. Dlatego, choć w różnym stopniu, czuje, że chce żyć, żeby poznawać świat, zachwycać się nim, wnosić weń coś dobrego, wzbogacać go. Ma wszelkie dane, by osiągnąć cel, jakim jest zbawienie, wieczność z Bogiem. Ma również odpowiednie wyposażenie i potencjał. Wszystkie jego sfery fizyczna, psychiczna i duchowa są mudaneprzezbogapoto,bymógłzrealizowaćprzewidzianewbożym planie tylko dla niego i zaproponowane mu do wolnej decyzji zadania, stanowiące jego życiowe powołanie. Jako dziecko Boże ma bezwarunkową, osobową godność ludzką, której świadomość zapewnia poczucie i zrozu- 27

16 Katarzyna Olbrycht mienie niezwykłej własnej wartości. Ma potencjał i gwarancję spełnienia siebie poprzez bycie bezinteresownym darem dla innych. Do przeżywania pełni życia osobowego ma nadprzyrodzoną pomoc miłość Boga, światło Ducha Świętego, obecność Chrystusa w Najświętszym Sakramencie i wzór Jego życia. Może prosić o wstawiennictwo świętych. Ma daną wspólnotę, w której wszyscy wspierają się na drodze do zbawienia Kościół. Człowiek prawdziwie wierzący chce żyć, ponieważ zdaje sobie sprawę i przyjmuje, że każde życie jest darem Boga, żadne nie jest przypadkiem, niepotrzebnym kaprysem losu. Chce żyć, bo wierzy, że ma niepowtarzalne zadanie w trwającym wciąż stwarzaniu świata według planu Bożego. Jest posłany, bowiem jak każdy chrześcijanin jest wezwany do realizowania posłannictwa Kościoła. Chce żyć, bo jest kochany, powołany do życia z miłości i ma nieść miłość, wprowadzać miłość Bożą w rzeczywistość świata i życie innych ludzi, świadczyć o niej. Warunkiem takiego stosunku do życia jest świadoma wiara, realizowana na co dzień przez odpowiednie postawy. I świadomość ta, i postawy wymagają rzetelnej znajomości i stałego pogłębiania zrozumienia własnej religii, respektowania w innych i w sobie godności osobowej, aktywnego uczestniczenia w życiu, a tym samym w posłannictwie Kościoła. Zadania te przybliża i wyjaśnia współczesnym chrześcijanom nauczanie Soboru Watykańskiego II. Przyjęcie perspektywy wiary nie zawiesza wykrytych przez naukę prawidłowości i ustaleń. Człowiek wierzący ma wewnętrzną motywację do życia, ma cele, które uważa za najwyższe wartości, wierzy w istnienie pozytywnych dróg ich realizacji i w sens własnego udziału w ich podejmowaniu. Nie tylko dąży do szczęścia, ale przeżywa je w codziennym wysiłku realizowania własnego powołania, a przede wszystkim w kontakcie z Bogiem. Można więc powiedzieć, że człowiek powinien chcieć żyć, bowiem jego życie nie jest ani jego własnością, ani wyłącznie jego prywatną sprawą. Jest powołaniem, to znaczy wielkim wyzwaniem i zaproszeniem do współpracy zbogiemiwtymsensiejestbożymdaremdlainnych. Wychowanie człowieka, który nie tylko chce żyć, ale wie dlaczego, powinno stwarzać warunki sprzyjające poczuciu szczęścia w życiu osobistym i rodzinnym, w pracy, w kontaktach z ludźmi, w sytuacjach odpoczynku. Przede wszystkim jednak musi być zakorzenione w takiej koncepcji człowieka,którapotrafiwskazaćjasnycelisensżycia.wświetlewiarywychowanie musi zaś być głównie przygotowywaniem do szukania odpowiedzi nienapytanie dlaczego?,ale poco? i dlakogożyjęichcężyć?. *** Redaktorzy kluczowym tematem numeru uczynili podobnie brzmiące, ale mocniejsze w wydźwięku i głębsze znaczeniowo pytanie dla czego chce 28

17 Wychowanie wobec pytania dlaczego chce żyć człowiek? żyć człowiek?. W kontekście przedstawionych tu rozważań odpowiedź stanowi ich konkluzję. Jeśli człowiek dojdzie już do tego, dlaczego chce żyć (z jakich powodów? jakie są przyczyny odczuwanej woli życia?), może i powinien przekroczyć tę sferę wiedzy o sobie, życiu i świecie, wytrwale szukając ogólniejszego sensu. Jego odkrycie pozwala zrozumieć i uświadomić sobie,dlaczegochcesiężyć,dlajakichcelówiwartości.stądjużprosta drogadoodpowiedzinakończącetekstpytania:pocosiężyje?awświetle wiary dlakogopragniesiężyć. Foto. Z. Mazur 29

18 Jerzy Nawojowski OCD Dla czego chciała żyć święta Teresa Teresa pragnie żyć dla Życia. To stwierdzenie ma bardzo głębokie znaczenie. Zastanawiając się nad istotą jej życiowej wędrówki, wiemy, że poruszamy się na płaszczyźnie wiary. Życie,októrymtumówimy,jestżyciemwBogulubzBogiem. Dla Niego pragnie żyć i Jego nazywa Życiem prawdziwym. W odniesieniu do św. Teresy od Jezusa prawdopodobnie właściwiej byłoby zapytać, dla Kogo chciała żyć. Zdecydowaną większość życia bowiem spędziłanapoznawaniubogaibyciuznim,wjegoobecności.wspuściźnie doświadczenia, jaką nam pozostawiła, nietrudno dostrzec to, co sam Jezuspowiedziałosobie:Jajestemdrogą,prawdąiżyciem.Dlaniejte słowa nabierają nowej wartości. Prawda, rozumiana jako zgodność myśli z rzeczywistością, staje się doświadczeniem. Teresa rozpoznaje ją w sobie. Droga, która zaprasza do wędrówki, staje się miejscem. Doświadcza jej jakoprzestrzeniiczasu,wktórychżyje.ażycie,którymżyje,niejestjuż jej życiem, ale życiem Boga. Dla Prawdy Prawda Teresy jest prawdą doświadczalną. Pewność, którą posiada, opiera się na wewnętrznym, mocnym doznaniu, które staje się udziałem w Prawdzie. To rzeczywistość niezmienna, wieczna, ale zarazem dająca się uchwycić poprzez swoisty rodzaj poznania, jakim jest doświadczenie. Poznanie Prawdy u Teresy jest nierozerwalnie związane z poznaniem prawd Pisma Świętego. Pewnego dnia... Duch mój, zdawało mi się, cały był pogrążony wbogu...usłyszałamtesłowa,niewidząctego,ktojemówił,ale wyraźnie czując, że mówi je sama Prawda: Wielka to rzecz, którą dziśtobieczynię,ijesttojednaznajwiększychłask,jakiemizawdzięczasz. Bo wszystkie szkody i nieszczęścia, jakie przychodzą na świat, powstają stąd, że ludzie nie znają jasno i nieobłudnie prawd 45

19 Jerzy Nawojowski OCD PismaŚwiętego,aprzecieżniemawnimanijednejjoty,któraby sięniespełniła.mniesięzdawało,żezawszetakwpismowierzyłam, i że wszyscy wierzący czynią podobnie. A Pan powiedział mi: Ocórko,jakmałojesttakich,którzybyMniekochaliwprawdzie! Gdyby Mnie kochali, nie ukrywałbym przed nimi swoich tajemnic. Czywiesz,cotoznaczykochaćMniewprawdzie?Znaczyto:rozumieć, że wszystko, cokolwiek Mnie się nie podoba, jest kłamstwem. Prawdy tej jeszcze nie rozumiesz, ale zrozumiesz, gdy ujrzysz, jaką z niej twoja dusza korzyść odniesie(księga życia[ż] 40,1). Teresa w swym doświadczeniu jest jednak mocno przekonana, że nieznajomość Pisma nie jest dla Boga w żadnym stopniu przeszkodą, by danej osobie udzielić daru poznania Prawdy. Wręcz przeciwnie. Jest ona dostępna dla każdego, nawet kiedy człowiek nie jest na nią przygotowany. Taka sytuacja stała się właśnie udziałem Teresy. Tak sama to rozumie: Pozostało wyryte we mnie prawdziwe poznanie tej Prawdy, która mi się przedstawiła w taki sposób nieopisany... Zrozumiałam, co to znaczy żyć w Prawdzie, wobliczusamejprawdy.atąprawdą,zrozumiałamito,boonmito oznajmił, jest sam Pan (Ż 40,3). I chociaż nie czuje się przygotowana, by przyjąć ów dar Prawdy, żyje w niej niewzruszone przekonanie, że właśnie jej został on przekazany. Nie rozumiedziałaniatego,odkogoonpochodzi,aletaktosobie inam tłumaczy: DlaczegotakczyniJegoBoskiMajestat?Dlategożetakchce,ajak chce, tak czyni, i chociażby dusza nie była przysposobiona. On ją przysposobi, aby zdołała przyjąć te skarby, które postanowił jej dać. Takwięcniezawszedajeteskarbysposobemnagrodytym,którzyna nie zasłużyli pilnie uprawiając swój ogród... Ale niekiedy, jak mówiłam, podoba się Jego woli okazać łaskawość swoją nad ziemią choćby najgorszą i uczynić ją odpowiednią do przyjęcia wszystkiego dobrego tak, iż staje się już jakby niezdolną wrócić do grzechów, którymi przedtembogaobrażała.umysłwtymstanietakmasposobnyinawykły do rozumienia tego, co samą jest prawdą, że wszystko inne wydaje się jej dziecinną fraszką(ż 21,9). Na innym miejscu, wyjaśniając czytelnikowi, o jaką prawdę chodzi, nie pozostawia żadnych złudzeń: Bóg jest Prawdą najwyższą (Twierdza wewnętrzna[t] 6,10,7). Doświadcza Boga, który niemalże czyni ją niezdolną dożyciawkłamstwie.boga,który jakonatopięknieujmuje niedaje skarbów sposobem nagrody, to znaczy absolutnie niczego nie wymagając, czyni człowieka sposobnym do przyjęcia Jego samego. Bo właśnie On sam, co było głębokim doświadczeniem Teresy, staje się darem. To bez wątpienia dlatego pokora staje się tak ważna dla naszej Świętej. W jej ujęciu jest ona postawą teologalną, którą określa z perspektywy Boga, Prawdy najwyższej. 46

20 Dla czego chciała żyć święta Teresa Pokoraniczyminnymniejest,jenożyciemwprawdzie.Niemazaś prawdywiększejnadtę,żesamizsiebienicniemamydobrego,że naszajesttylkonędzainicość.ktotegonierozumie,tenżyjewkłamstwie. Im zaś kto szczerzej uznaje tę prawdę, tym przyjemniejszy staje się Prawdzie najwyższej, bo sam żyje w prawdzie. Daj nam Boże, siostry,byśmyzłaskijegonigdynietraciłyzoczutegoprawdziwego poznania samych siebie, amen(t 6,10,7). Dlatego więc wydobywanie ziaren prawdy z gąszczu kłamstw możemy nazwać procesem poznawania siebie. Owo zadanie, ćwiczenie, które nieustannie towarzyszy Teresie, jest w rzeczywistości doświadczeniem Boga. ToOnsamstajesięźródłemiprzedmiotempoznania. Onsamwboskiej łaskawości swojej był mi prawdziwą księgą, w której widziałam zapisane Jego prawdy. Błogosławiona ta księga, z której pozostaje w duszy poznanie, tak głęboko wyryte, co czytać, co czynić powinna, iż tego, co poznała, zapomnieć nie może! (Ż 26,5). Dla Drogi W teologii duchowości kategorią drogi bardzo często określa się intensywność i sposób przeżywania wiary. Innymi słowy droga jest symbolem dla opisania zmian zachodzących w życiu duchowym danego człowieka. Takie też znaczenie należy przypisać tytułowi jednego z czterech pism większych Teresy: Droga doskonałości(d). Święta w opisie doświadczenia modlitwy nie korzysta jednak z tego symbolu. Intensywność swej osobistej wędrówki opisuje natomiast przy pomocy symbolu twierdzy. Wspaniale z niego korzysta i szeroko go rozbudowuje, aby opisać proces swego wewnętrznego życia z Bogiem. Przedstawiła mi się dusza nasza jako twierdza cała z jednego diamentu albo na wskroś przejrzystego kryształu, podzielona na wiele rozmaitych komnat...(t 1,1,1) Posiada ona wiele mieszkań, tak jak i wiele jest mieszkań w niebie, a w samym środku to najbardziej ukryte, w którym przebywa Bóg. Wielkatozaistewinanaszaiwstyd,żezwłasnejwinynaszejnie znamysamychsiebieaniniewiemy,czymjesteśmy (T1,1,2) piszeteresa zaraz w następnym punkcie, a tym samym zaprasza czytelnika do wędrówki w głąb, do przebycia drogi poznania siebie samego i do zdobycia tej najbardziej ukrytej komnaty naszego wnętrza. Warto jednak zaznaczyć, że tak rozumianą drogę Teresa niejednokrotnie utożsamia z życiem w Bogu. Uważny czytelnik pism Świętej z Awili może przyłapać ją na poufnym dzieleniu się z Bogiem trudnościami, jakie znajduje w sobie, a które odkrywa dzięki doświadczeniu poznawania siebie: Płaczę nad sobą a bardziej jeszcze płaczę nad tym czasem, kiedy żyłam,niepłaczącnadsobą.opanie!jakżesłodkiesądrogitwoje! 47