1 Zob. Philosophie im 20. Jahrhundert, red. A. Hügli, P. Lübcke, t. 1 2, wyd. 3, Reinbek bei Hamburg 1992.

Transkrypt

1 Wstęp Pozwolę sobie rozpocząć od osobistych wspomnień. W październiku 1982 roku, czyli dwadzieścia pięć lat temu, rozpocząłem pracę naukową jako asystent księdza profesora Józefa Tischnera. To on zafascynował mnie filozofią XX wieku. Mogę zatem stwierdzić, że zamierzone tu dzieło powstawało tyle samo lat, a może nawet jeszcze dłużej, doliczając okres studiów. Byłem świadkiem tworzenia pierwszych przekładów klasycznych tekstów filozoficznych filozofi XX wieku na język polski i jednym z pierwszych ich czytelników. Kiedy rozpoczynałem studia, z przekładów tekstów Martina Heideggera mieliśmy dostęp jedynie do dwóch: Co to jest metafizyka? i Wprowadzenie do Co to jest metafizyka?. Byłem świadkiem powstawania przekładu Bycia i czasu Heideggera, który Bogdan Baran czytał fragmentami na seminarium księdza Tischnera. Później, na tym samym seminarium, fascynowaliśmy się dziełami Emmanuela Lévinasa i Franza Rosenzweiga. Nie było wówczas powszechnego dostępu do dzieł źródłowych ani do opracowań. Dlatego dużo zawdzięczałem pracom Krzysztofa Michalskiego, Władysława Stróżewskiego, Barbary Skargi, Leszka Kołakowskiego, Krzysztofa Pomiana, Adama Węgrzeckiego, Hanny Buczyńskiej (Buczyńskiej-Garewicz) i Cezarego Wodzińskiego. Pierwsze teksty źródłowe przywiozłem w 1978 roku ze stypendium w Austrii, następne ze stypendium we Włoszech i w Stanach Zjednoczonych. Ówczesna sytuacja polityczna, paradoksalnie, otwierała nas na wszystkie możliwe kierunki: na myśl niemiecką, francuską, włoską, hiszpańską, angielską i amerykańską, ale także rosyjską. Jako student, a później nauczyciel akademicki poszukiwałem bezskutecznie podręcznika historii filozofii wówczas jeszcze nie zamkniętego XX wieku. Natrafiałem jednak jedynie na prace fragmentaryczne i niepełne. Dlatego przed paroma laty, zainspirowany przez Wydawnictwo Znak, postanowiłem zrealizować marzenie młodości i napisać dzieło, którego wówczas bezskutecznie poszukiwałem, a które zaspokoiłoby moje dzisiejsze oczekiwania jako nauczyciela akademickiego, ale także oczekiwania ówczesne jako studenta. Postanowiłem napisać książkę dla siebie, a właściwie sobie, jako obecny profesor dla byłego studenta.

2 Istniejące dotąd monografie historii filozofii XX wieku są całkowicie niewystarczające krótkie, fragmentaryczne, niepełne. Na przykład Philosophie im 20. Jahrhundert, t. 1 2, pod redakcją Antona Hügli i Poula Lübcke 1 ogranicza się tylko do filozofów niemiecko-, francusko- i anglojęzycznych.pomija filozofów rosyjskich, włoskich, hiszpańskich i polskich. Nie ma w nim historycznych wstępów do nurtów i kierunków. Brak w nim też wielu myślicieli. Na przykład w fenomenologii brak Adolfa Reinacha, Edith Stein, Hedwig Conrad- Martius, Romana Ingardena i postfenomenologów: Michela Henry ego i Jeana Luca Mariona. Poglądy poszczególnych autorów przedstawiane są w sposób niepełny. Na przykład w wypadku Maksa Schelera omówiona jest jego etyka, aksjologia, pojęcie osoby i miłości. Brakuje omówienia jego poglądów na fenomenologię, antropologię filozoficzną, socjologię wiedzy i filozofię religii. Brak też prezentacji takich kierunków, jak: filozofia ducha, filozofia dialogu, personalizm, filozofia chrześcijańska, neoheglizm czy neomarksizm. Wolfgang Stegmüller w swych dwutomowych Hauptströmungen der Gegenwartsphilosophie 2 fenomenologię rozpatruje nieco szerzej, natomiast egzystencjalizm sprowadza jedynie do poglądów Karla Jaspersa. Nie ma w jego dziele nic ani na temat hermeneutyki, ani na temat filozofii dialogu czy personalizmu. Nie ma filozofów francuskich, włoskich czy rosyjskich. Cenną pracą jest Kurta Wuchterla Bausteine zu einer Geschichte der Philosophie des 20. Jahrhunderts 3. Jest ona dość obszerna. Byłaby bardzo interesująca, gdyby w podtytule miała dookreślenie, że chodzi w niej tylko o filozofię niemiecką. Jest to grzech większości opracowań, które mają charakter lokalny i ograniczają się głównie do filozofii narodowych. I tak, Jean Lacroix opublikował w 1968 roku pracę Panorama de la philosophie française contemporaine 4, którą poświęcił filozofom francuskim. Herbert Schnädelbach w ważnej i pouczającej książce Filozofia w Niemczech zajął się między innymi myślą niemiecką pierwszych trzech dekad XX wieku. Natomiast Alfred J. Ayer w Filozofii w XX 1 Zob. Philosophie im 20. Jahrhundert, red. A. Hügli, P. Lübcke, t. 1 2, wyd. 3, Reinbek bei Hamburg Zob. W. Stegmüller, Hauptströmungen der Gegenwartsphilosophie. Eine kritische Einführung, t. 1 2, Stuttgart Zob. K. Wuchterl, Bausteine zu einer Geschichte der Philosophie des 20. Jahrhunderts. Von Husserl zu Heidegger. Eine Auswahl, Bern Stuttgart Wien Zob. J. Lacroix, Panorama de la philosophie française contemporaine, Paris Zob. H. Schnädelbach, Filozofia w Niemczech , tłum. K. Krzemieniowa, Warszawa 1992.

3 wieku 6 filozofii kontynentalnej poświęcił tylko jeden rozdział, w którym stwierdził między innymi, że jedynym fenomenologiem godnym miana prawdziwego filozofa jest Maurice Merleau-Ponty. Paul Gorner w książce Twentieth Century German Philosophy 7 ogranicza się do Husserla, Heideggera, Gadamera, Habermasa i Apela. Pominięcia możemy pozostawić bez komentarza. Można by przytoczyć jeszcze wiele przykładów podobnych prac, które potwierdzą przedstawione uwagi. Na tym tle bardzo pozytywny wkład wniosła włoska historia filozofii współczesnej. Mam tu na myśli głównie dwóch włoskich filozofów. Pierwszy z nich to Giovanni Fornero, który dopisał ostatni, olbrzymi tom, La filosofia contemporanea, do historii filozofii Nicoli Abbagnana 8, w jego duchu i zgodnie z jego metodologią. Drugi to Michele Federico Sciacca, autor dwutomowej La filosofia oggi 9. Obydwie prace są dość komplementarne i uwzględniają szersze spektrum współczesnych poglądów filozoficznych. Warto także wspomnieć o małym, ale ważnym opracowaniu Innocentego Marii Bocheńskiego Europäische Philosophie der Gegenwart 10, w którym autor w sposób systematyczny i obiektywny, a także w dość przystępnej formie przedstawił główne kierunki filozofii XX wieku. W świecie anglojęzycznym podobną rolę odegrała wielokrotnie wznawiana książka australijskiego filozofa i historyka idei Johna Passmore a A Hundred Years of Philosophy 11. Jednakże próba jej uzupełnienia o najnowsze nurty filozoficzne przyniosła mniej zadowalające rezultaty 12. W Polsce nie mieliśmy dotąd zbyt wielu prób spisania syntezy filozofii XX wieku. Za taką nie można uznać trzeciego tomu Historii filozofii Władysława Tatarkiewicza. Autor zaledwie dotknął w nim problematyki filozofii XX wieku, i to tylko jego pierwszych dekad. Korzystaliśmy z podręcznika Étienne a Gilsona, Thomasa Langana i Armanda A. Maurera 6 Zob. A.J. Ayer, Filozofia w XX wieku, tłum. T. Baszniak, przejrzał i wstępem opatrzył B. Chwedeńczuk, Warszawa Zob. P. Gorner, Twentieth Century German Philosophy, Oxford Zob. N. Abbagnano, Storia della filosofia, t. 4: La filosofia contemporanea, G. Fornero przy współpracy L. Lentini, F. Restaino, Torino Zob. M.F. Sciacca, La filosofia oggi, t. 1 2, Milano Zob. I.M. Bocheński, Europäische Philosophie der Gegenwart, Bern Zob. J. Passmore, A Hundred Years of Philosophy, London 1957, wyd. 2 poszerzone Zob. tenże, Recent Philosophers. A Supplement to A Hundred Years of Philosophy, London 1985.

4 Historia filozofii współczesnej 13. Przez współczesną filozofię autorzy tego opracowania rozumieją także filozofię nowożytną, gdyż podręcznik rozpoczyna się od Johanna G. Fichtego. Friedrich Nietzsche jest potraktowany w nim jako przedstawiciel rewolty egzystencjalistycznej. Nie ma w tym podręczniku na przykład Hansa-Georga Gadamera, a wśród pragmatystów John Dewey i George H. Mead wspomniani są jedynie okazjonalnie. Książka napisana jest językiem bardzo hermetycznym. Od niedawna możemy korzystać też z dwóch ostatnich tomów Historii filozofii Fredericka Coplestona 14. Copleston próbował tę historię uzupełnić, pisząc osobny tom o filozofii w Rosji: Philosophy in Russia. From Herzen to Lenin and Berdyaev 15. Bardzo ważną rolę odegrały natomiast dwie pozycje: Filozofia i socjologia XX wieku 16 oraz Filozofia współczesna 17 (ta ostatnia pod redakcją Zbigniewa Kuderowicza), które dawały przynajmniej minimalny przegląd myśli niektórych współczesnych filozofów i socjologów. Ważną rolę odgrywały także antologie tekstów, jak: Filozofia francuska XIX wieku pod redakcją Barbary Skargi 18, obejmująca także częściowo autorów publikujących w XX wieku, Współczesna filozofia włoska pod redakcją Andrzeja Nowickiego 19, Filozofia egzystencjalna pod redakcją Leszka Kołakowskiego i Krzysztofa Pomiana 20, Drogi współczesnej filozofii pod redakcją Marka Siemka 21, Od Husserla do Levinasa pod redakcją Władysława Stróżewskiego 22, Metafizyka w filozofii analitycznej pod redakcją Tadeusza Szubki 23, 13 Zob. E. Gilson, T. Langan, A.A. Maurer, Historia filozofii współczesnej, tłum. B. Chwedeńczuk, S. Zalewski, Warszawa Zob. F. Copleston, Historia filozofii, t. 8: Od Benthama do Russella, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1989; t. 9: Od Maine de Birana do Sartre a, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa Zob. tenże, Philosophy in Russia. From Herzen to Lenin and Berdyaev, Tunbridge Wells Zob. Filozofia i socjologia XX wieku, red. B. Baczko, cz. 1 2, Warszawa Zob. Filozofia współczesna, red. Z. Kuderowicz, t. 1 2, Warszawa Zob. Filozofia francuska XIX wieku, wyboru dokonała oraz wstępem, notami i komentarzem opatrzyła B. Skarga, Warszawa Zob. Współczesna filozofia włoska, teksty wybrał, tłum., wstępem i komentarzem opatrzył A. Nowicki, Warszawa Zob. Filozofia egzystencjalna, red. L. Kołakowski, K. Pomian, Warszawa Zob. Drogi współczesnej filozofii, wybrał i wstępem opatrzył M.J. Siemek, tłum. S. Cichowicz i in., Warszawa Zob. Od Husserla do Levinasa. Wybór tekstów z ontologii fenomenologicznej, red. W. Stróżewski, Kraków Zob. Metafizyka w filozofii analitycznej, red. T. Szubka, Lublin 1995.

5 Fragmenty filozofii analitycznej pod redakcją Bohdana Chwedeńczuka, Barbary Stanosz, Jacka Hołówki, Jana Woleńskiego i Joanny Górnickiej-Kalinowskiej 24, a także przekłady antologii francuskich: Gaëtana Picona Panorama myśli współczesnej 25 i Wiek XX przekroje 26. Z innych opracowań o charakterze przeglądowym należałoby wspomnieć U progu współczesności. Z dziejów doktryn antypozytywistycznych pod redakcją Skargi 27 oraz Filozofię współczesną pod redakcją Józefa Tischnera 28. Nie dającą się przecenić rolę w przybliżaniu myśli dwudziestowiecznej odegrał miesięcznik Znak, który od 1946 roku systematycznie publikował i publikuje przekłady fragmentów bądź całych artykułów filozofów XX wieku. Podobną, choć mniejszą rolę odegrały takie czasopisma, jak Odra, Literatura na Świecie, Więź, W drodze. Duże znaczenie miały także wydawnictwa publikujące do tak zwanego użytku wewnętrznego, które w gruncie rzeczy były filozoficznymi samizdatami. Chciałbym tu wspomnieć o trzech: prowadzonej przez Cezarego Wodzińskiego Alethei, ze szczególnym, monumentalnym opracowaniem poświęconym filozofii Heideggera, wydawanych przeze mnie i Bogdana Barana Tekstach Filozoficznych, spośród których ważną pozycją było Wokół rozumienia wybór tekstów z hermeneutyki, i czasopiśmie Colloquia Communia, redagowanym przez Kolegium Otryckie. To ostatnie realizowało swoje zamierzenia wydawnicze w sposób dość odważny, ale pod kontrolą władzy. Wiele ważnych tekstów ukazało się także w Studiach Filozoficznych. Dostęp do przekładów dzieł filozoficznych umożliwiła seria wydawnicza PWN Biblioteka Współczesnych Filozofów, założona i kierowana przez panią Ewę Szlesińską-Ziach. W ostatnich dwudziestu latach, a szczególnie w okresie polskich przemian politycznych, reaktywowały się stare pisma filozoficzne, pojawiło się także wiele nowych (między innymi Kwartalnik Filozoficzny, Przegląd Filozoficzny, Logos i Ethos, Principia, Sztuka i Filozofia, Przegląd Filozoficzno-Literacki, Filozofia Nauki ). Przyniosły one nowe przekłady i opracowania problematyki filozofii XX wieku. 24 Zob. Fragmenty filozofii analitycznej, red. B. Chwedeńczuk i in. (kilka tomów zob. bibliografia). 25 Zob. Panorama myśli współczesnej, red. G. Picon, Paris Zob. Y. Bertherat i in., Wiek XX przekroje, tłum. I. Kania, Kraków Zob. U progu współczesności. Z dziejów doktryn antypozytywistycznych, red. B. Skarga, Wrocław Zob. Filozofia współczesna, red. J. Tischner, Kraków 1989.

6 Dużo można było i wciąż można nauczyć się z Romana Ingardena Z badań nad filozofią współczesną 29. Doniosłym osiągnięciem dającym przystęp do omówień głównych dzieł filozofii XX wieku jest Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku pod redakcją Barbary Skargi 30. Pojawiło się także wiele prac poświęconych poszczególnym filozofom. Wciąż jednak nie mamy w miarę pełnej i całościowej syntezy filozofii XX wieku. Przyczyn tego może być wiele. Chciałbym tu wskazać jedynie na trzy. Wiek XX był bardzo bogaty w rozmaite nurty, kierunki czy problemy filozoficzne. Jeśli obecnie po XIX wieku pozostało nam kilkunastu filozofów, których myśl jest wciąż aktualna i żywa, to w wieku XX filozofów, których poglądy ciągle budzą zainteresowanie w różnych kręgach, jest około dwustu. Czy jest to skutek zbyt małego dystansu czasowego do poprzedniego wieku? W naukach humanistycznych, a szczególnie w filozofii, lista cytowań weryfikuje się nie po miesiącu, czy nawet po tygodniach, jak na przykład w szybko rozwijających się naukach genetycznych, lecz po dziesiątkach lat, lub nawet po stu latach. Kto z nas dziś pamięta jednego z najbardziej cytowanych mniej więcej do 1920 roku filozofów Rudolfa Euckena, pierwszego filozofa, który w 1908 roku otrzymał literacką Nagrodę Nobla? Kto zajmuje się obecnie filozofią Hermanna Lotzego, najbardziej znanego metafizyka drugiej połowy XIX wieku, czy Eduarda von Hartmanna, którego książka o nieświadomości miała dwanaście wydań? Być może zatem potrzebujemy dużo większego dystansu czasowego, który sprawi, że część myślicieli osiągnie poziom klasyczności, a inni zostaną zepchnięci w niepamięć. Być może historię filozofii XX wieku należałoby pisać dopiero za sto lat. A może ta ogromna różnica w liczbie myślicieli wynika z o wiele powszechniejszego w XX wieku dostępu do wykształcenia? Był to wiek, w którym po raz pierwszy kobiety zaczęły uzyskiwać doktoraty z filozofii, choć miały jeszcze problemy z uzyskaniem habilitacji (Edith Stein, Hedwig Conrad-Martius). Był to wiek migracji, kiedy to studenci amerykańscy czy japońscy kształcili się w Europie u Wilhelma Diltheya, Martina Heideggera, Edmunda Husserla, Heinricha Rickerta; kiedy to filozofowie europejscy w obliczu nadchodzącego nazizmu emigrowali do Stanów Zjednoczonych. Był to czas coraz większej popularyzacji myśli przez publiczne wykłady, wydawane później w dziesiątkach tysięcy, a nawet czasami w setkach tysięcy egzemplarzy. Przede wszystkim jednak decydującą rolę odegrały rozwijające się w XX wieku media, zarówno dla popularyzacji filozofii, jak i części filozofów. Można powiedzieć, że niektórzy filozofowie w XX wieku byli medialni, a inni nie. I tak, William James był o wiele 29 Zob. R. Ingarden, Z badań nad filozofią współczesną, Warszawa Zob. Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, red. B. Skarga, przy współpracy S. Borzyma, H. Floryńskiej-Lalewicz, t. 1 5, Warszawa

7 bardziej medialnym filozofem niż Charles S. Peirce. Okazało się jednak, że to Peirce, który pracował w ukryciu i mało się wypowiadał, stał się największym filozofem Ameryki. Na początku XX wieku we Francji najbardziej znanym filozofem był Alain (Émile Auguste Chartier), znany głównie dzięki publikowanym co tydzień w gazecie filozoficznym propos. Inni filozofowie przedwojennej Francji, jak Louis Lavelle czy Léon Brunschvicg, pracowali na uboczu. Nie mogli być tak medialni jak w powojennej Francji Jean Paul Sartre, gdyż dopiero po wojnie nastąpił szybki i ekspansywny rozwój mediów. Sądzę, że medialność była ważną składową sławy Sartre a. Przykładem filozofa niemedialnego z tego samego okresu jest Vladimir Jankélévitch, który przez długi czas znany był w kręgach uniwersyteckich jedynie jako autor najlepszej książki o Bergsonie. Zaistniał we Francji dopiero po śmierci Sartre a, w latach osiemdziesiątych XX wieku. Okazało się wówczas, że choć mniej znany, jest autorem wielu wybitnych książek. Sądzę, że to właśnie niemedialny Jankélévitch stanie się w o wiele większym stopniu filozofem klasycznym niż Sartre, przynajmniej w zakresie filozofii, a nie literatury. Były jednak także takie przypadki jak Henriego Bergsona i Bertranda Russella. Byli oni filozofami medialnymi, a jednocześnie są i pozostaną klasykami. Rola mediów w relacji do filozofii, jak już wspomniałem, stała się o wiele większa w drugiej połowie XX wieku niż w pierwszej. I to nie tylko w tym sensie, że media w dużej mierze kreowały sławę takich filozofów, jak Jacques Derrida, Michel Foucault, Jürgen Habermas czy Gianni Vattimo, lecz przez ich związek ze współczesną, to znaczy powojenną, kulturą ponowoczesną. Nietzscheańska teza: nie ma faktów, są tylko interpretacje, została urzeczywistniona w medialnej, a szczególnie w telewizyjnej, kulturze drugiej połowy XX wieku. Najwięcej o związku myślenia i kultury z telewizją pisał Vattimo. Problem relacji między myśleniem filozoficznym a rolą mediów w XX wieku pozostaje jednak do zbadania. Wracając do początkowego pytania, trzeba stwierdzić, że bez względu na to, jak odpowiemy: czy że tak wielka liczba znanych i uważanych za wybitnych filozofów w XX wieku jest skutkiem braku odpowiedniego dystansu czasowego, aby ocenić, co było w XX wieku filozoficznie cennego, co warto wydobyć z zapomnienia, a czym nie warto już się zajmować, czy też jest pochodną rozwoju i poszerzania się wiedzy i wykształcenia, piszący syntezę dwudziestowiecznej filozofii musi zająć się ogromem dzieł źródłowych oraz ich interpretacji. Druga przyczyna związana jest ze znaczącym poszerzeniem się w XX wieku zakresu filozofii narodowych. Jeśli XIX wiek pozostawał głównie pod wpływem filozofii niemieckiej, a pod koniec także francuskiej, myśliciele innych nacji należeli do rzadkości. W XX wieku obok wciąż rozwijającej się filozofii niemieckiej i francuskiej powstała rodzima filozofia

8 amerykańska (pragmatyzm), przede wszystkim jednak brytyjsko--amerykańska filozofia analityczna, która nabrała z czasem międzynarodowego charakteru i w ostatnich dekadach XX wieku stała się bodaj dominującą tradycją filozoficzną. Bardzo ważny wkład do dwudziestowiecznej filozofii wniosły także inne filozofie narodowe: rosyjska (między innymi Lew Szestow, Nikołaj Bierdajew), litewska (Emmanuel Lévinas), włoska (między innymi Benedetto Croce, Giovanni Gentile, Luigi Pareyson, Nicola Abbagnano, Gianni Vattimo), hiszpańska (między innymi Miguel de Unamuno, José Ortega y Gasset), austriacka (między innymi Ferdinand Ebner, Ludwig Wittgenstein), rumuńska (Mircea Eliade, Émile Cioran), czeska (Jan Patočka), węgierska (György Lukács), polska (między innymi szkoła lwowsko-warszawska, Roman Ingarden). Dzięki studiującym w Europie Japończykom odkryta została także dwudziestowieczna filozofia japońska (Kitaro Nishida, Keiji Nishitani). Trzecia z przyczyn to charakterystyczna dla XX wieku interdyscyplinarność. Filozofia pozostawała w rozlicznych związkach z rodzącymi się w XX wieku psychologią, socjologią i pedagogiką, ale także z naukami ścisłymi: matematyką i fizyką, z literaturą i poezją, teatrem i muzyką oraz z teologią katolicką, protestancką, judaistyczną i religioznawstwem. Trudno, analizując historię dwudziestowiecznej myśli, nie zająć się rozmaitymi i rozlicznymi jej związkami z wymienionymi dziedzinami. Takie przedsięwzięcie syntetyczne, jakim jest historia filozofii XX wieku, wymaga zatem nie tylko ogromu pracy analitycznej, ale także bardzo rozległych kompetencji. Rozważmy zatem racje za tworzeniem jej przez zespół i przez pojedynczą osobę. Praca zespołowa pozwala z pewnością na większą fachowość, rzetelność i głębię analiz. O filozofii rosyjskiej w o wiele bardziej kompetentny sposób napisze jej znawca, badacz zajmujący się nią od wielu lat, niż tylko czytelnik dzieł rosyjskich filozofów. Podobnie jest z każdą inną filozofią narodową, kierunkami czy nurtami filozofii. Tak rozumiana specjalizacja i fachowość nie wystarczy jednak, jak sądzę, do stworzenia syntezy myśli takiego wieku, jakim był wiek XX. Synteza taka wymaga, mówiąc kolokwialnie, przepuszczenia wszystkich informacji przez jedną głowę. Tylko w ten sposób można uchwycić wzajemne zależności, inspiracje, wpływ i przepływ idei, określić pierwszeństwo i wtórność myśli, rozprawić się z wieloma stereotypami. Zazwyczaj ktoś, kto zajmuje się amerykańskim pragmatyzmem, nie studiuje równolegle francuskiej filozofii ducha i filozofii refleksji. Przy takiej specjalizacji umyka mu paralelizm między kontyngentyzmem Émile a Boutroux i tychizmem Peirce a. Kto zajmuje się neokantyzmem, nie interesuje się szczególnie filozofią dialogu. Umknie mu zatem ciekawa i ważna informacja, że Paul Natorp jeździł za Martinem Buberem i zapraszał

9 go na swoje seminarium, by podyskutować o jego Ja i Ty. Trudno byłoby także odkryć interesującą zbieżność między doświadczeniem pierwotnym i wtórnym u Johna Deweya a refleksją pierwszą i drugą u Gabriela Marcela. Bardzo wiele nurtów współczesnej filozofii zachodziło na siebie lub pozostawało w rozmaitych relacjach. Trudno byłoby uchwycić te wspólne pogranicza przy podziale specjalizacyjnym. Istotna jest także historia wpływów i oddziaływania myśli, gdyż to właśnie na jej podstawie możemy ocenić znaczenie myśliciela. Wpływy te, szczególnie w wypadku myślicieli najbardziej znaczących, dotyczą nie tylko tego nurtu, z którym myśliciel jest łączony, ale także wielu innych. I tak na przykład ktoś, kto zajmuje się filozofią Bergsona, żeby ustalić historię recepcji jego myśli w XX wieku, musiałby porozumieć się ze specjalistami między innymi od pragmatyzmu, filozofii ducha, neokantyzmu, filozofii egzystencji, filozofii dialogu, fenomenologii, hermeneutyki. Wreszcie ostatnia, może najmniej znacząca, ale istotna racja. Trudno jest w wieloosobowym zespole uzgodnić wspólną metodologię i inne istotne kwestie bez narzucania innym własnych przekonań. Trudno także porozumieć się co do tego, ile miejsca przeznaczyć na opisanie danego nurtu czy poglądów danego filozofa, gdyż jak wiadomo, każdy daje pierwszeństwo tym poglądom, do których sam jest przywiązany. Te wszystkie racje przekonują, że choć tworzenie takiej syntezy przez jednego historyka filozofii ma duże wady i musi być traktowane jako przedsięwzięcie odważne, a zarazem ryzykowne, to takiej syntezy, przynajmniej w postaci, w jakiej ją tu zamierzyłem, nie może wykonać zespół. Byłby to co najwyżej zlepek małych syntez poszczególnych kierunków i nurtów, ale nie synteza dwudziestowiecznej myśli. Celem takiej syntezy jest zarysowanie w miarę całościowej mapy dwudziestowiecznej filozofii. Mam świadomość, że nie będzie to mapa doskonała, ukazująca w takim samym przybliżeniu rozmaite zjawiska czy idee. Takie dzieło przekracza bowiem fizyczne i czasowe możliwości jednego autora. Nie badam wszystkich tropów. Często jedynie odnotowuję w przypisach lub na marginesie różne analogie, podobieństwa, zbieżności jako problemy badawcze, które być może zostaną podjęte przez innych. Zarysowana tu mapa ma zatem charakter jedynie szkicowy. Część jej fragmentów została już dogłębnie zbadana przez innych. Większość jednak wciąż czeka na zbadanie. Świadom także ograniczoności własnych kompetencji, staram się konsultować swoje przemyślenia i analizy z bardziej kompetentnymi ode mnie kolegami recenzentami.

10 Metodologia Filozofię XX wieku przyjęło się nazywać filozofią współczesną. Jest to okres następujący bezpośrednio po filozofii nowożytnej, która, jak wiadomo, zaczyna się wraz z Kartezjuszem w XVII wieku, a kończy w wieku XIX. Wszyscy historycy, w tym także historycy filozofii, wiedzą jednak, jak problematyczna jest periodyzacja. Na kim bowiem zakończyć filozofię nowożytną w XIX wieku, a od kogo zacząć wiek XX? W 1900 roku urodził się jedynie Hans-Georg Gadamer, a zmarł Friedrich Nietzsche. Trudno także za kryterium przynależności do myśli współczesnej przyjąć zasadę, że należą do niej ci, których myśl jest żywa i kontynuowana. Takimi z pewnością spośród filozofów XIX stulecia byli Søren Kierkegaard i Karol Marks. Trzymając się jednak tej reguły, za bardziej od nich współczesnych należałoby uznać Immanuela Kanta i Georga W.F. Hegla. Szczególnie Kanta, który jest we współczesnej filozofii, jak postaram się to pokazać, wręcz wszechobecny. W niewiele mniejszym stopniu za współczesnych filozofów należałoby uznać Platona i Arystotelesa, których myśl karmi wiele współczesnych nurtów. Przyjąłem zatem zasadę, by do XX wieku zaliczyć także tych filozofów, którzy co prawda urodzili się, studiowali i publikowali jeszcze w XIX stuleciu, jednak tworzyli także w wieku XX, a nurty i kierunki, z którymi byli identyfikowani, wyznaczały główne linie rozwoju współczesnej filozofii. Jedyny wyjątek uczyniłem dla Nietzschego, którego lata życia przypadają na XIX wiek, jest on jednak całkowicie i w pełni filozofem współczesnym. Bez Nietzschego nie da się zrozumieć kontynentalnej filozofii XX wieku, zwłaszcza jego drugiej połowy. Od periodyzacji historycznej koniecznie trzeba odróżnić wiek XX jako kulturową całość. Czy istotnie XX wiek był pewną całością? Co go szczególnie charakteryzowało i odróżniało od wieków minionych? Jeśli przyjmie się najbardziej charakterystyczne jego idee, kiedy właściwie się zaczął? Na te pytania spróbuję odpowiedzieć dalej. Tu jedynie chciałbym stwierdzić, że bez względu na rozmaite interpretacje i intelektualne diagnozy współczesności przyjąłem w mojej monografii wspomniane sztywne ramy czasowe. XX wiek, jak już powiedziano, był bardzo bogaty i złożony. Stanowi zatem dla historyka filozofii szczególnie trudne wyzwanie. Z jednej bowiem strony rozwijały się od przełomu XIX i XX wieku rozliczne nurty i kierunki jak neokantyzm, pragmatyzm, filozofia życia, filozofia egzystencji, fenomenologia, hermeneutyka które miały własną wewnętrzną historię. Z drugiej jednak bardzo wielu wybitnych filozofów nie było związanych

11 z żadnym z nurtów czy kierunków, a łączyła ich pewna wspólna dominująca problematyka, jak filozofia nauki, filozofia języka, filozofia polityczna, filozofia prawa, filozofia umysłu, filozofia kultury czy filozofia religii. Dlatego w niniejszej monografii przyjąłem podział dychotomiczny. Pierwsza część, którą rozpoczyna niniejszy tom, zamierzona jest jako analiza nurtów i kierunków filozofii XX wieku, druga zaś problemów oraz wpływów filozofii na inne dziedziny humanistyki. Czy można było pominąć, kontrowersyjny skądinąd i wielekroć dyskutowany, podział na nurty i kierunki? Czy nie lepiej byłoby podzielić historię filozofii XX wieku na filozoficzne dyscypliny? Nie ulega wątpliwości, że takie nazwy jak neokantyzm, pragmatyzm, fenomenologia czy egzystencjalizm są obecnie uznanymi nazwami historycznymi i nie da się ich usunąć. Ktokolwiek chce zatem zgłębić filozofię XX wieku, ma prawo dowiedzieć się, co się pod tymi nazwami kryje, kiedy powstały, których myślicieli słusznie lub błędnie z nimi utożsamiano i dlaczego. Poza tym cóż by to był za historyk, który zrezygnowałby z prób podziałów i porządkowania, nawet wówczas, gdyby te podziały były nie do końca ostre i jednoznaczne. Wyjaśnienie wszystkich kwestii spornych związanych z poszczególnymi nurtami starałem się dać we wprowadzeniach, w których przedstawiam nie tylko pochodzenie samego terminu (na przykład filozofia życia), historię rozwoju nurtu, jego główne idee, przyczyny jego zaniku, ale także związki z innymi nurtami czy kierunkami. Nie da się bowiem zrozumieć na przykład filozofii Sartre a bez pokazania związku jego fenomenologii z egzystencjalizmem, a także z dialektyką. Nie da się także zrozumieć filozofii Ricoeura bez pokazania drogi jego myśli, na której łączył filozofię ducha z egzystencjalizmem, fenomenologią, psychoanalizą Freuda i hermeneutyką. Kwestią historyczną są także rozmaite afiliacje filozofów do poszczególnych nurtów. Z jednej strony informacje te mogą wywołać zamęt, z drugiej jednak są bardzo interesujące i pouczające z punktu widzenia samej problematyki filozoficznej. Zagadkową bowiem jest rzeczą, dlaczego na przykład w pewnym momencie Edmund Husserl zaliczany był do egzystencjalistów. W jaki sposób autor takiej propozycji afiliacji Husserla rozumiał jego fenomenologię? Wszystkie tomy monografii zbudowane są w identyczny, systematyczny sposób. I tak, po historycznych i problemowych wprowadzeniach do poszczególnych nurtów zajmuję się poszczególnymi filozofami związanymi z danym nurtem. Prezentację myśli każdego filozofa rozpoczynają cytaty z wypowiedzi innych, najczęściej także klasyków, choć nie tylko, charakteryzujące poglądy danego filozofa wypowiedzi te mają czasami charakter ironiczny, czasami krytyczny.

12 Po stronie otwierającej następuje prezentacja biografii połączona z charakterystyką dorobku twórczego. Staram się dość szeroko uwzględniać biografię każdego myśliciela. Mam w tej kwestii stanowisko wyważone. Nie podzielam przekonania tych, którzy odrywają poglądy myśliciela od jego biografii, tak jakby można było przenieść je w każdy inny wiek i w każdą inną sytuację. Nie podzielam także stanowiska tych, którzy całość poglądów myśliciela usiłują zinterpretować poprzez jego biografię, jak czyniono to na przykład w stosunku do Martina Heideggera (tak zwany casus Heideggera). Uznaję biografię za istotną, szczególnie u dwudziestowiecznych myślicieli, gdyż była ona często związana z burzliwymi wydarzeniami, jakie miały wówczas miejsce. Trudno zrozumieć na przykład brak wczesnej recepcji filozofii Peirce a bez znajomości jego biografii, podobnie jak trudno zrozumieć los szkoły frankfurckiej bez znajomości biografii jej twórców. Po biografii następują Inspiracje i konteksty, w których za pomocą genezy tekstualnej źródeł każdego filozofa usiłuję zrekonstruować źródła jego myśli. Ta część monografii przeznaczona jest dla badaczy i bardziej zaawansowanych studentów. Choć nie da się już odejść od ukształtowanych nazw nurtów i kierunków, to jest rzeczą oczywistą, że te nurty i kierunki niekiedy się do siebie zbliżały, niekiedy nawet częściowo przenikały. Wiadomo, że filozofowie, którzy pracowali na tym samym uniwersytecie, a zaliczani byli do różnych kierunków, nie tkwili w zamkniętych światach. Wzajem się inspirowali, spierali ze sobą, niekiedy głosili poglądy wspólne. Dlatego wydaje się, że prawdziwa historia filozofii XX wieku nie biegnie ostatecznie w obrębie stereotypowo i podręcznikowo określonych nurtów i kierunków, lecz pewnych rodzajów wrażliwości filozoficznej, mającej wspólne korzenie. Istnieje zatem wiedza, którą Michel Foucault nazwał wiedzą ujarzmioną. Pisał: określam tym mianem treści historyczne, które zostały przysypane i ukryte pod funkcjonalnymi całościami lub formalnymi systematyzacjami 31. Istnieje inna, podziemna historia filozofii XX wieku. To tak, jakbyśmy zwiedzali miasto, chodząc wyznaczonymi już traktami. Jeśli natomiast zejdziemy do podziemi, do kanałów, może się okazać, że da się iść na skos, czy nawet w poprzek. Dlatego podjąłem się w tej monografii benedyktyńskiej analizy źródeł myśli każdego z filozofów. Głównie na podstawie dzieł źródłowych, lecz także korespondencji, materiałów seminaryjnych czy wspomnieniowych przedstawiam historię ich lektur, inspiracji, tradycji, od których krytycznie się odcinali, ale także wątki wspólne z innymi, których do końca nie byli świadomi. Jedni filozofowie w autoprezentacjach czy autobiografiach pisali wprost o swych inspiracjach 31 M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998, s. 19.

13 i drodze intelektualnego rozwoju. W większości jednak wypadków trzeba było tę drogę zrekonstruować. Pewne wątki tych inspiracji są już solidnie opracowane w formie książek i artykułów (wówczas do nich odsyłam). Inne byłem w stanie zaledwie zarysować, wyznaczając perspektywy dalszych możliwych badań. Czasami, tam gdzie dostrzegłem zbieżności, a nie mogłem poświęcić im więcej miejsca, jedynie zasugerowałem pewne zależności czy podobieństwa. Przedstawione w monografii inspiracje i konteksty stanowią zatem dopiero początek badań, które powinny być wielorako kontynuowane. Dzięki analizie inspiracji i kontekstów zwanej genezą tekstualną chciałem osiągnąć kilka celów. Przede wszystkim pokazać, jak rozmaite wątki filozofii i idee filozoficzne, od starożytnych do nowożytnych, obecne są w filozofii XX wieku, a zatem platonizm, arystotelizm, augustynizm, tomizm, kartezjanizm, kantyzm, heglizm itd. Jak i dlaczego pewne idee były przekształcane i reinterpretowane. Którzy filozofowie wywarli największy wpływ na XX wiek. Nie da się tego zbadać inaczej niż przez żmudną analizę źródeł. Przykładem owocności takiej metody jest pokazanie, że to, co odróżnia Johna Deweya od pozostałych pragmatystów, to jego antykantyzm. Natomiast nietrafna jest diagnoza Richarda Rorty ego co do rzekomego antykantyzmu pragmatyzmu w ogóle, a szczególnie Williama Jamesa. Chciałem dzięki analizie inspiracji i kontekstów pokazać także pokrewieństwa myślowe i duchowe różnych filozofów. Okazuje się, że, być może, ważniejszy niż podział na kierunki jest stosunek filozofów do wspólnej tradycji. W XX wieku wyznacza go głównie radykalnie przeciwny, czasami zniuansowany stosunek do filozofii Kartezjusza, Kanta i Hegla. Ciekawą też rzeczą jest pokazanie, jak kilku myślicieli zaliczanych do różnych nurtów znajdowało wspólne zainteresowanie w tej samej tradycji filozoficznej, na przykład w filozofii pozytywnej Schellinga. I tak, badając źródła i inspiracje filozoficzne, udało mi się pokazać, że Pierre Teilhard de Chardin był dotąd błędnie zaliczany do personalizmu chrześcijańskiego. Jego inspiracja Ewolucją twórczą Bergsona, wymiana listów z Maurice em Blondelem, odwołania do Maine de Birana dowodzą jego związku z francuską filozofią ducha. Udało mi się również pokazać, że stosunek filozofów ducha do Kanta i Hegla jest o wiele bardziej skomplikowany i zniuansowany, niż wydawało się to Jeanowi Nabertowi w jego słynnym artykule o filozofii refleksji. Geneza tekstualna pozwoliła także pokazać, że o wiele bliższe są relacje między neokantyzmem a fenomenologią, niż wynika to ze stereotypowych opracowań. Dzięki genezie tekstualnej udało się precyzyjnie określić znaczenie i wpływ każdego z filozofów. Dotąd najczęściej mówiono tylko o bezpośrednich uczniach i następcach. Nie bardzo było wiadomo, kto i kiedy czytał ich dzieła i w jaki sposób oddziaływały. Ten rodzaj badań pozwolił na przykład pokazać, że jednym z najbardziej wpływowych filozofów

14 pierwszych trzech dekad XX wieku był William James czy też że wpływ Bergsona był o wiele silniejszy, niż wydawało się to dotąd, i dotyczył bardzo różnych filozoficznych nurtów. Geneza tekstualna posłuży też, mam nadzieję, badaczom poprzednich wieków historii filozofii, którzy analizując rozmaite współczesne wątki filozofii Platona, Arystotelesa, świętego Augustyna, Blaise a Pascala, Barucha Spinozy czy Immanuela Kanta oraz ich interpretacje, będą mogli w nowym świetle odczytać idee filozofów minionych epok. Przykładem takiej reinterpretacji, która już dokonała się w XX wieku, jest nowe spojrzenie Étienne a Gilsona na filozofię świętego Tomasza z Akwinu dzięki skonfrontowaniu jej z filozofią Heideggera. Geneza tekstualna pozwala wreszcie dojść do przekonania o ciągłości filozoficznych problemów. Filozofia XX wieku dokonała wielu nowych odkryć, wprowadziła wiele nowych paradygmatów, ale odkrycia te i paradygmaty nie byłyby możliwe bez historycznej ciągłości, bez idei gigantów przeszłości, na których ramionach stoimy. W świetle analizy źródeł to, co wydawało się czyimś niekwestionowanym odkryciem, okazuje się już nie tak całkowicie nowe. I tak, twierdzenie, że jedną z cech filozofii ponowoczesnej jest ironia, prowadzi nas do przekonania, że filozofem ponowoczesnym musiał być już Sokrates, który na ulicach Aten dekonstruował wiedzę i przekonania swych rozmówców. Natomiast twierdzenie, że inną cechą filozofii ponowoczesnej jest antyfilozoficzność, prowadzi nas do przekonania, że filozofem ponowoczesnym musiał być Pascal, który głosił, że drwić sobie z filozofii to filozofować. Rozliczne przykłady tego znajdzie czytelnik w Inspiracjach i kontekstach. A zatem w świetle analizy źródeł historia filozofii jawi się jako historia wiecznej filozofii (philosophia perennis) powracających wciąż tych samych pytań, tych samych problemów, na które próbujemy dawać jedynie nieco odmienne odpowiedzi. Nie ukrywam, że bliski jest mi ideał historii filozofii Gilsona, który wbrew ogłaszanym w XX wieku kresom metafizyki argumentował, że filozoficzne pytania zawsze wyrastają z metafizycznej natury ludzkiej, a ciągłość historii filozofii jest dowodem istnienia tej natury. Dzięki genezie tekstualnej udało mi się między innymi ustalić (bądź potwierdzić): prekursorstwo Lavelle a w stosunku do Sartre a i Heideggera w wielu kwestiach filozofii egzystencji; prekursorstwo Lavelle a, Le Senne a i Naberta w stosunku do Lévinasa (metafizyka jako etyka); obecność Nabertowskich wątków u Lévinasa; tajemniczą relację między Diltheyem a Husserlem, która wymaga zbadania; radykalne zbieżności: Lévinas Bonhoeffer (idea odpowiedzialności, substytucji, moralności); podobieństwo między Le Senne em a Tischnerem (wolność jako sposób istnienia dobra, pierwszeństwo dobra przed

15 istnieniem); pierwszeństwo Peirce a przed Buberem (dialogiczny wymiar u Peirce a Ja, Ty, On [To]); podobieństwo koncepcji jakości u Jankélévitcha i Peirce a. Ktoś mógłby powiedzieć, że historia wpływów nie jest aż tak istotna, że wielu myślicieli broniło się przed wpływem. Przykładów tego mamy wiele w XX wieku. Widać na przykład, jak Heidegger w swej krytyce spycha Diltheya w objęcia hermeneutyki romantycznej, aby tylko sobie samemu móc przypisać hermeneutyczny zwrot. Widać, jak Rosenzweig czy Habermas ustawiają sobie historię filozofii, by dowieść odkrywczości swych tez. Problem wpływu jest rzeczywiście istotny w filozofii XX wieku, gdyż odsłania on sposób rozumienia filozofii. Jeśli filozofię rozumie się jako literaturę, to lęk przed wpływem rzeczywiście jest istotny. Jeśli natomiast rozumie się ją jako naukę poszukującą wciąż nowych odpowiedzi na stare pytania, jako analizę tych samych kwestii, to tak rozumiana filozofia nie może istnieć bez wpływów. Pisał neokantysta i wybitny historyk filozofii Wilhelm Windelband: Każdy filozof wydaje się pracować, jakby przed nim w ogóle nie było innych, a szczególnie ten przypadek wydaje się istnieć u najbardziej znaczących. W ten sposób historia filozofii czyni wrażenie czegoś bez związku, wiecznie zmieniającego się, kapryśnego i dowolnego, i przy tym braku ciągłości nie ma w niej ostatecznie nic niekwestionowalnego, nic, co można by wskazać jako to, co przy tym się ujawniło. Nie ma»tej«filozofii, jak jest»ta matematyka,»ta historia prawa itp. Słusznie zatem wydaje się ludziom, którzy w takim bezowocnym następstwie wysiłku myśli wolą widzieć ostatecznie jedynie historię ludzkiej słabości lub ludzkiej głupoty 32. Kiedy jednak krytycznie porównamy obrazy rozwoju najwybitniejszych filozofów, to pomimo rozmaitych różnic ich przekonań dostrzegamy u nich te same problemy i te same prastare zagadki bytu 33. Po Inspiracjach i kontekstach przedstawiam Poglądy filozofów, opierając się na siatce podstawowych i charakterystycznych dla nich pojęć. Staram się przy tym omówić, choć krótko, cały zakres podejmowanej przez nich problematyki. W większości wypadków nie daję jakiejś szczególnie nowej, własnej interpretacji ich poglądów, choć czasami to czynię. Staram się natomiast podać najważniejsze możliwe interpretacje. W każdym podrozdziale na marginesie znajdują się glosy zawierające kluczowe pojęcia i nazwiska. Glosy służą także do rozmaitych uwag i komentarzy. Odnotowuję na nich także co cenniejsze stwierdzenia samych filozofów. Przedstawiając poglądy filozofów, staram się iść za wzorcem Merleau-Ponty ego: Pomiędzy»obiektywną historią filozofii, która ograbiałaby wielkich filozofów z tego, co dali oni do myślenia innym, a medytacją przebraną w formę dialogu, w którym to my 32 W. Windelband, Einleitung in die Philosophie, Tübingen 1914, s Tamże.

16 stawiamy pytania i udzielamy odpowiedzi, powinna istnieć sfera pośrednia, w której filozof, o którym się mówi, i ten, który mówi, są współobecni, choćby miało być niemożliwe, nawet de iure, pooddzielanie w każdym momencie tego, co należy do każdego z nich 34. By nie ograbić wielkich filozofów z tego, co dali oni do myślenia innym, staram się dość często dopuszczać ich samych do głosu, pozwolić czytelnikom na obcowanie z ich językiem i żywą myślą. Ta część monografii przeznaczona jest dla studentów i tych wszystkich, których mniej interesują kwestie szczegółowe i techniczne, a bardziej same filozoficzne poglądy. Po poglądach następują Kontynuacje, w których przedstawiam przeanalizowane już przeze mnie oddziaływanie myśliciela. Ze względu na to, że wciąż pracuję nad kolejnymi tomami monografii, mam świadomość, iż te kontynuacje nie są jeszcze do końca zbadane. Wraz z analizą kolejnych źródeł nasza wiedza o recepcji poglądów różnych myślicieli wciąż się poszerza. Będzie ona mogła być zaznaczona w następnych wydaniach, dopiero po opracowaniu całości. Nieodłączną częścią książki jest bibliografia do każdego rozdziału: podmiotowa znajduje się na końcu tomu, natomiast całość zamieszczono na płycie CD dołączonej do książki. Bibliografia dotycząca poszczególnych filozofów zawiera bibliografię podmiotową, obejmującą pozycje źródłowe, następnie istniejące polskie przekłady dzieł i wyborów tekstów, polskie przekłady fragmentów tekstów i artykułów zamieszczonych w rozmaitych czasopismach, pracach zbiorowych i książkach. Dalej zamieszczam, jeśli są, źródła bibliograficzne, a po nich bibliografię przedmiotową. Najpierw polskie publikacje zwarte, następnie polskie artykuły, dalej publikacje zwarte obcojęzyczne i publikacje porównawcze. Tę ostatnią grupę wyodrębniłem zarówno z polsko-, jak i obcojęzycznej literatury przedmiotowej. Obejmuje ona te prace porównawcze, w których poglądy danego myśliciela konfrontowane są z innymi. Ta część bibliografii stanowi uzupełnienie Inspiracji i kontekstów. W bibliografii podmiotowej i przedmiotowej przyjąłem porządek chronologiczny. Dzięki temu można dostrzec, kiedy w Polsce pojawiły się polskie przekłady dzieł lub fragmentów tekstów jakiegoś filozofa, jakie i kiedy było zainteresowanie nim. W swojej monografii przywiązuję dużą wagę do bibliografii. Sądzę bowiem, że w filozofii, w przeciwieństwie do literatury, konieczne jest odwołanie się do istniejącego stanu badań. A stan badań odzwierciedla się właśnie w bibliografii. Obecnie nie przywiązuje się do tego zbyt wielkiej wagi. Po części wynika to z przekonania, że filozofia przeszła w literaturę. Mam świadomość, że szczególnie polska bibliografia nie jest pełna. Poza wyjątkami, takimi jak 34 M. Merleau-Ponty, Filozof i jego cień, [w:] Fenomenologia francuska. Rozpoznania, interpretacje, rozwinięcia. Wybór, red. J. Migasiński, I. Lorenc, Warszawa 2000, s. 161.

17 polska bibliografia dotycząca Nietzschego, w zasadzie nie istnieją porządne i systematyczne bibliografie poświęcone filozofom. Dlatego w swych badaniach opierałem się głównie na dostępnych bazach bibliograficznych. Zdaję sobie jednak sprawę, że nie są one kompletne, szczególnie jeśli chodzi o ostatnie dekady XX wieku. Wiele przekładów i artykułów publikowanych jest także w pracach zbiorowych, których te bazy nie odnotowują. Powstały liczne małe wydawnictwa na nowo utworzonych uczelniach, których publikacje nie są powszechnie znane. I jeszcze dwie małe, ale istotne uwagi. Czytelnik może się słusznie spodziewać, że rangę filozofa wyznacza liczba poświęconych mu stron. Jest to słuszne kryterium, nie zawsze jednak da się je zachować. Niektórzy myśliciele zajmowali się problematyką bardzo rozległą albo wdawali się w liczne spory z innymi. Czasami też, w wypadku myślicieli w Polsce mało znanych lub prawie w ogóle nie znanych, trzeba było szerzej zaprezentować ich poglądy. Niejednokrotnie trudność i zawiłość wywodów wymagała jaśniejszego, a przez to dłuższego opisu. Druga uwaga dotyczy źródeł. Zasadniczo starałem się cytować źródła zawsze z tych samych wydań. Zachowanie tej zasady nie zawsze jednak było możliwe, ze względu na fakt, że badania prowadziłem w różnych bibliotekach i nie zawsze mogłem mieć dostęp do wydań identycznych. Pierwsza część monografii, Historia filozofii XX wieku. Nurty, w zamyśle składa się z sześciu tomów: Filozofia życia. Filozofia ducha. Pragmatyzm; Neokantyzm. Filozofia egzystencji. Filozofia dialogu; Fenomenologia. Hermeneutyka; Filozofia chrześcijańska. Personalizm. Neoheglizm. Szkoła frankfurcka; Marksizm i neomarksizm. Strukturalizm i poststrukturalizm. Postmodernizm. Feminizm; Filozofia analityczna: początki. Analitycy z Cambridge. Empiryzm logiczny. Szkoła lwowsko-warszawska. Oksfordzka filozofia języka potocznego. Druga filozofia Wittgensteina. Druga część, planowana jako Historia filozofii XX wieku. Problemy, ma obejmować zarówno filozofów kontynentalnych, jak analitycznych, których łączyła wspólna, dominująca w XX wieku problematyka badawcza. Poszczególne tomy będą zatem zawierały: filozofię języka, filozofię nauki, epistemologię, filozofię umysłu, filozofię polityczną, etykę, filozofię prawa, filozofię człowieka i kultury, ontologię i metafizykę, filozofię religii. Ostatni fragment drugiej części będzie poświęcony pograniczom filozofii i innych nauk: psychologii i psychoanalizy, socjologii, teologii, literatury, etnologii i etnografii, religioznawstwa, fizyki, matematyki, biologii i medycyny, ekonomii i ezoteryki. Podział ten, jak już wspomniałem, odpowiada rozwojowi filozofii kontynentalnej i analitycznej w XX wieku. W filozofii kontynentalnej na przełomie XIX i XX wieku

18 równolegle rozwijały się: filozofia życia, filozofia ducha, pragmatyzm, neokantyzm, neoheglizm, marksizm, który przeszedł następnie w neomarksizm. Przed drugą wojną światową powstała fenomenologia, która miała także swój powojenny los, a Martin Heidegger dokonał hermeneutycznego zwrotu. Dalsze losy hermeneutyki związane są już z drugą połową XX wieku. W pierwszej połowie XX wieku powstała filozofia dialogu, choć rozwijała się także po wojnie. Podobnie filozofia egzystencji, choć jako egzystencjalizm została spopularyzowana przez Sartre a po drugiej wojnie światowej. W pierwszej połowie XX wieku rozwinęła się także współczesna filozofia chrześcijańska, choć i ona miała swe dalsze powojenne losy. Natomiast szkoła frankfurcka miała swój okres przedwojenny, wojenny i powojenny. Także personalizm powstał bezpośrednio przed wojną, zasadniczo jednak rozwijał się już po jej zakończeniu. Nowymi nurtami w drugiej połowie XX wieku były: psychoanaliza, strukturalizm i poststrukturalizm, postmodernizm i feminizm. W pierwszej części monografii nie zajmuję się odrębnie psychoanalizą, gdyż traktuję ją raczej jako przynależną do psychologii, a nie filozofii. Mam zamiar poświęcić jej miejsce w drugiej części monografii, w pograniczach filozofii i psychologii. W XX wieku niezależnie od filozofii kontynentalnej rozwijała się filozofia analityczna. Według Tadeusza Szubki, miała ona trzy fazy rozwoju. Pierwszą określił on mianem wczesnej filozofii analitycznej (mniej więcej trzy pierwsze dekady XX wieku). Ten początkowy okres obejmował filozofię i logikę Gottloba Fregego, filozofię zdrowego rozsądku George a E. Moore a, atomizm logiczny Bertranda Russella, pierwszą filozofię Ludwiga Wittgensteina, a także poglądy wcześnie zmarłego Franka P. Ramseya. Pewien wpływ na tę wczesną fazę filozofii analitycznej mógł mieć pragmatyzm Peirce a. Drugą fazę rozwoju filozofii analitycznej nazwał Szubka centralną. Obejmuje ona między innymi pozytywizm logiczny w dojrzałej postaci, filozofię języka potocznego z Cambridge (druga filozofia Wittgensteina) i z Oksfordu (Ryle, Austin, Strawson). W połowie lub pod koniec lat sześćdziesiątych centralna faza filozofii analitycznej przeszła, według Szubki, w coś, co określił on mianem późnej filozofii analitycznej. Tę ostatnią fazę charakteryzuje większe zróżnicowanie. Rzecz jasna pisał Szubka określenie tego okresu jako późnej filozofii analitycznej będzie zasadne tylko przy założeniu, że dzieje filozofii analitycznej powoli dobiegają kresu i że wcześniej lub później w filozofii XXI wieku pojawią się kierunki, które zajmą miejsce nurtów filozoficznych poprzedniego stulecia 35. Obecnie wokół tej ostatniej 35 T. Szubka, Czy zmierzch filozofii analitycznej?, Diametros 2005, nr 6 (czasopismo internetowe). Tam także znajduje się wypowiedź polemiczna J. Woleńskiego. Zob. też J. Woleński, Kierunki i metody filozofii analitycznej, [w:] Jak filozofować, red. J. Perzanowski, Warszawa 1989.

19 kwestii, czyli zmierzchu filozofii analitycznej, toczą się rozmaite spory. Przypominają one wcześniejsze debaty w filozofii kontynentalnej na temat śmierci filozofii. O ile dwie pierwsze fazy filozofii analitycznej łączą się w mniej lub bardziej spójne nurty, o tyle w trzeciej fazie następuje rozpad nurtów, a poszczególnych myślicieli łączy jedynie wspólna problematyka badawcza: logika, filozofia języka, epistemologia, filozofia umysłu, ontologia, filozofia religii. Początkową fazę rozwoju filozofii kontynentalnej i analitycznej w XX wieku charakteryzują rozmaite napięcia i spory. Przypominają one siedemnastowieczne odmienne drogi poszukiwania pewności w racjonalizmie i empiryzmie. Symbolem pierwszej był Kartezjusz, a drugiej John Locke. Za ich dwudziestowiecznych odpowiedników można by uznać Husserla i Russella. W pewnym momencie jednak losy jednej i drugiej filozofii zaczynają się łączyć. I tak jak w filozofii kontynentalnej jednym z najistotniejszych zwrotów był zwrot, jakiego od Husserla dokonał Heidegger, tak analogicznie w filozofii analitycznej był to zwrot, jakiego od Russella dokonał Wittgenstein. W pewnym momencie zwolennicy filozofii Heideggera i drugiego Wittgensteina mogli się ze sobą spotkać. W drugiej połowie XX wieku następowało z jednej strony jeszcze większe rozejście się filozofii analitycznej i tych nurtów filozofii kontynentalnej, które miały nastawienie antyteoretyczne (postmodernizm), z drugiej jednak filozofie te wzajemnie się inspirowały i wchodziły w dialog. Za przykład tego zjawiska można uznać ostatnią fazę filozofii Ricoeura. Dopatrywano się także podobieństwa między hermeneutyką Hansa-Georga Gadamera i radykalną interpretacją Donalda Davidsona. Charakterystyka przełomu XIX i XX wieku Koniec XIX i początek XX stulecia naznaczony był głębokim kryzysem (przełomem). Europa podlegała wówczas rozległym zmianom w myśleniu społecznym, w rozwoju przemysłowym, w dziedzinie sztuki, a także zmianom religijnym. Bocheński wskazuje na trzy zasadnicze przyczyny tych zmian 36. Pierwsza związana jest z kryzysem fizyki i matematyki, który z jednej strony spowodował rozwój myślenia analitycznego, z drugiej zaś upadek typowych dla XIX wieku postaw umysłowych; druga z dwiema metodami, które zaczęły rozwijać się w tym czasie: matematyczno-logiczną i fenomenologiczną; trzecia natomiast 36 Zob. I.M. Bocheński, Das werden der Philosophie der Gegenwart, [w:] tenże, Europäische Philosophie der Gegenwart, dz. cyt.

20 z pojawieniem się pewnych światopoglądów, a pośród nich irracjonalizmu i nowej metafizyki realistycznej. Przyczyny te były ze sobą powiązane. Powstanie logiki matematycznej było związane z kryzysem matematyki, natomiast kryzys fizyki przyspieszył powstanie irracjonalizmu. Bocheński bardzo zwięźle i celnie przedstawił przede wszystkim dwie pierwsze przyczyny. Zasadniczo ograniczę się tu do przytoczenia jego poglądów. Dla większości filozofów XIX wieku Newtonowska fizyka była podstawą absolutnie prawdziwego obrazu świata. Widzieli w niej jasne przedstawienie rzeczywistości, w której wszystko daje się sprowadzić do położenia i pędu materialnych atomów (mechanicyzm). Dawała ona gwarancję, że jeżeli znane są obecne położenie i pęd materialnych atomów, da się przewidzieć przyszły rozwój świata według mechanicznych praw (determinizm Laplace a). Zasady, a nawet teorie fizyczne uznawane były za absolutnie prawdziwe (absolutyzm). Za najprostszą daną uznawana była materia i z niej musiało być wszystko logicznie wyprowadzone (materializm) 37. Pod koniec XIX i na początku XX wieku ten Newtonowski obraz świata stał się wysoce wątpliwy. Nowa fizyka nie zakwestionowała materii ani w pełni nie odrzuciła determinizmu. Nie miała już jednak żadnych pewnych teorii. Okazało się, że materia nie jest niczym prostym, lecz przeciwnie, czymś wysoce skomplikowanym, a jej naukowy opis rodzi jeszcze większe trudności; że nie da się określić spinu cząstki elementarnej, a zatem utrzymać Laplace owskiej formy determinizmu. Do zasady nieoznaczoności Heisenberga o czym Bocheński nie wspomina odwoływał się między innymi John Dewey. Stała się ona jedną z przyczyn jego krytyki podmiotu jako niezaangażowanego obserwatora. Także mechanicyzm przyjął nową formę. Teoria względności Alberta Einsteina i teoria kwantów, podobnie jak i inne odkrycia w fizyce, ukazały jako problematyczne to, co było uznawane za absolutnie prawdziwe. Teoria Einsteina zajmowała wielu filozofów, między innymi Ernsta Cassirera 38 i Bertranda Russella. Te przemiany w fizyce oddziałały na filozofię w dwojaki sposób. To, że sami fizycy nie byli już zgodni co do tego, czy i w jakiej mierze utrzymać mechanicyzm i determinizm, spowodowało, że niemożliwe okazało się powoływanie się mechanicyzmu i determinizmu na autorytet fizyki. Okazało się także, że fizykalistyczne pojęcia i sądy nie mogą być przejęte od filozofii bez analizy. Przełom w fizyce doprowadził zatem także do rozbudzenia tak zwanego analitycznego myślenia, które stało się typowe dla jednego z nurtów filozofii XX wieku. W związku z przełomem pojawiła się także krytyka nauki jako 37 Zob. tamże, s Zob. E. Cassirer, O teorii względności Einsteina, tłum. P. Parszutowicz, Kęty 2006.