Dopuszczalność środków zaskarżania w sprawach egzekucyjnych

Transkrypt

1 WWażne dla praktyki Bogdan Bladowski Dopuszczalność środków zaskarżania w sprawach egzekucyjnych Zaskarżanie orzeczeń procesowych i czynności organów egzekucyjnych umożliwia kontrolę ich prawidłowości przy rozpoznawaniu spraw egzekucyjnych. Do uchylenia lub zmiany dotkniętych różnymi uchybieniami formalnymi służą środki zaskarżenia dopuszczalne ustawowo, w zależności od przedmiotu rozstrzygnięcia. Systematyka tych środków jest następująca: a) zażalenia zwykły środek odwoławczy, b) skarga na czynności komornika i na postanowienie referendarza sądowego oraz na plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji przez zarząd przymusowy, zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej i egzekucji szczególne środki zaskarżenia, c) skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia nadzwyczajne środki zaskarżenia 1. Ze względu na odmienność od spraw cywilnych, objętych postępowaniem rozpoznawczym, spraw egzekucyjnych w innych rodzajach postępowania, a mianowicie w postępowaniu egzekucyjnym i międzynarodowym postępowaniu cywilnym oraz postępowaniu przed sądem polubownym, w sposób szczególny uregulowany został dla nich system środków zaskarżenia; przy czym z zachowaniem możliwości stosowania przepisów dla procesu, jednak tylko odpowiednio, to jest z uwzględnieniem specyfiki każdego z postępowań (art Kodeksu postępowania cywilnego) 2. Nie są środkami zaskarżenia w sprawach egzekucyjnych, także nadzwyczajnymi, powództwa przeciwegzekucyjne, opozycyjne przysługujące dłużnikowi, ekscydencyjne (zwane również interwencyjnymi) przysługujące osobie trzeciej, chociaż zaliczane są 1 B. Bladowski, Środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2013, s. 27 i n.; idem, Dopuszczalność środków zaskarżenia w postępowaniu egzekucyjnym, Palestra 1978, nr 11 12; J. Kot, Środki prawne w sądowym postępowaniu egzekucyjnym, Palestra 1983, nr 3 4; A. Marciniak, Sądowe postępowanie egzekucyjne, Warszawa 2013, s. 216 i n. 2 Postanowienia SN: z 9 września 1997 r., I CZ 135/97, OSNC 1988, nr 2, poz. 27; z 26 maja 1998 r., III CZ 68/98, OSNC 1999, nr 2, poz

2 5 6/2014 Dopuszczalność środków zaskarżania... do środków prawnych w tych sprawach, jako niweczące skutki prawomocnego orzeczenia, a więc służące do merytorycznej obrony przed egzekucją, nie można natomiast za ich pomocą dochodzić zmiany czy uchylenia czynności egzekucyjnych sprzecznych z przepisami (art k.p.c.). Są to w istocie samoistne powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa 3. Nie podlega natomiast zaskarżeniu samo uzasadnienie rozstrzygnięcia, jego funkcją jest bowiem wyjaśnienie treści sentencji (art k.p.c.). Gdy na przykład zaskarżenie postanowienia oddalającego wniosek zmierza w istocie do wzruszenia rozstrzygnięcia przez uzyskanie do instancji odwoławczej innego, korzystniejszego dla skarżącego uzasadnienia, zaskarżanie w takim wypadku jest fikcją, która nie może uzyskać aprobaty sądu. Środki zaskarżenia są dopuszczalne tylko w celu zmiany lub sprostowania sentencji orzeczenia 4. Zgodnie z zasadą procesową wyłączności Kodeks nie przewiduje możliwości zbiegu (konkurencji) środków zaskarżenia, w którym wybór między nimi gdy prowadzą do tego samego celu pozostawiony byłby skarżącemu. Jeżeli w danym zakresie dopuszczalny jest jeden środek zaskarżenia, to tym samym wykluczony jest inny. W razie wniesienia od określonego orzeczenia kilku środków zaskarżenia przez poszczególnych uczestników wszystkie zostaną rozpoznane w jednym postępowaniu w instancji odwoławczej 5. Wątpliwości mogą powstać co do czynności sądowych w razie wniesienia dwóch takich samych środków zaskarżenia od określonego orzeczenia przez stronę i jej pełnomocnika procesowego wskutek braku porozumienia się ich. Sąd Najwyższy uznał za możliwe potraktowanie tak wniesionych obu środków zaskarżenia jako jednego, jeżeli złożone zostały w terminie 6. Przyjmuje się od dawna w doktrynie i judykaturze, że nie podlegają zaskarżeniu orzeczenia nieistniejące (sententia non existens). W znaczeniu faktycznym gdy na przykład sąd nie rozstrzygnął sprawy w części dotyczącej przedmiotu objętego zaskarżeniem. W znaczeniu prawnym gdy orzeczenie nie ma tzw. elementów konstytutywnych, jeśli na przykład wydane zostało przez osobę lub zespół osób niereprezentujących władzy sądowej albo nie zostało podpisane przez skład orzekający, bądź wydane na posiedzeniu jawnym, nie zostało ogłoszone 7. Przeciwstawiam się z kolei próbom stosowania analogii z prawa (analogiae legis) przy dopuszczalności środków zaskarżania ze względu na podobieństwo sytuacji procesowej, z czym można się spotkać w piśmiennictwie i judykaturze. Zwłaszcza w sprawach egzekucyjnych dopuszczalność środków zaskarżenia została z reguły dokładnie określona 8. 3 A. Marciniak, Glosa do postanowienia SN z dnia 8 kwietnia 2001 r., II CKN 1051/99, OSP 2002, nr 6, poz. 84; T. Żyznowski, Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego, t. IV, red. T. Dolecki i T. Wiśniewski, Warszawa 2011, s. 302 i n. 4 Orzeczenie SN z 13 lipca 1981 r., III CRN 11/81, z glosą B. Bladowskiego, Nowe Prawo 1982, nr 7 8; T. Ereciński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze, Warszawa 2012, s W. Siedlecki, Zaskarżanie orzeczeń sądowych, (w:) System prawa procesowego cywilnego, t. III, Wrocław 1986, s. 38 i n. 6 Wyrok SN z 31 stycznia 1962 r., III CR 524/61, OSNC 1963, nr 3, poz B. Bladowski, Orzeczenia nie istniejące w cywilnym postępowaniu odwoławczym, Nowe Prawo 1991, nr 1 3; K. Markiewicz, Problem sententia non existens na tle orzeczenia Sądu Najwyższego, Rejent 2002, nr 11, s. 82 i n. 8 B. Bladowski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2013, s

3 Bogdan Bladowski PALESTRA Według ustalonego w judykaturze poglądu o rodzaju środka zaskarżenia decyduje przedmiot rozstrzygnięcia, a nie forma (postać), jaką orzeczeniu nadał sąd 9. Z kolei posługiwanie się przez ustawodawcę różnymi zwrotami w przedmiocie, czy też co do przy określeniu środka zaskarżenia poszerza granice kontroli judykacyjnej 10. Zażalenie jako jedyny środek odwoławczy sensu stricto w sprawach egzekucyjnych ma ograniczony do nieuniknionej konieczności zaskarżenia postanowień zasięg dopuszczalności. Przysługuje na postanowienie sądu pierwszej instancji (w zasadzie sądu rejonowego, wyjątkowo także okręgowego) w wypadkach wskazanych szczegółowo, z reguły w przepisach o postępowaniu w sprawach egzekucyjnych (art i art k.p.c.). Od wydanych na skutek skargi na czynności komornika lub zarządcy oraz na skutek skargi na postanowienie referendarza sądowego i na skutek zarzutów wobec czynności organu egzekucyjnego (art , art i 2, art a, 1027 k.p.c.), jak również na postanowienia wydane samodzielnie przez sąd (np. art. 807 k.p.c.) oraz na postanowienia, które mogą być wydane przez sąd samodzielnie lub na skutek skargi na czynności komornika (np. art. 828 k.p.c.) 11. Zażalenie przysługuje na wskazane taksatywnie w Kodeksie postępowania cywilnego postanowienia: postanowienie sądu odrzucające skargę na czynności komornika (art ); wydane przez referendarza sądowego (art a ); rozstrzygające skargę na postanowienie komornika o ukaraniu grzywną (art. 768); rozstrzygające o kosztach egzekucyjnych (art. 770); rozstrzygające w razie zbiegu egzekucji administracyjnej i sądowej do tej samej rzeczy lub prawa majątkowego o właściwości organu egzekucyjnego sądowego lub administracyjnego do prowadzenia łącznie obu egzekucji w trybie właściwym dla danego organu (art ); co do nadania klauzuli wykonalności (art ); o odmowie wydania zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego (art ); w przedmiocie uchylenia zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego (art ); w przedmiocie wydania ww. zaświadczeń przewidzianych w odrębnych przepisach o utracie lub ograniczeniu wykonalności tytułu egzekucyjnego (art ); w przedmiocie stwierdzenia wykonalności europejskiego nakazu zapłaty (art ); w przedmiocie wydania na wniosek wierzyciela zaświadczenia w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art ); co do wydania zabezpieczenia (art. 807); w przedmiocie ograniczenia egzekucji do środków zabezpieczających (art ); w przedmiocie zawieszenia lub umorzenia postępowania egzekucyjnego (art. 828); w przedmiocie ograniczenia egzekucji (art ); co do wydania pieniędzy zajętych w toku egzekucji z ruchomości (art ); co do zwrotu wydatków i wynagrodzenia dozorcy rzeczy w toku egzekucji z ruchomości (art. 859); rozstrzygające skargę na przybicie nieruchomości (art ); 9 Uchwała połączonych Izb: Cywilnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego z 6 marca 1972 r., III CZP 27/71, OSNCP 1973, nr 1, poz. 1; B. Bladowski, Pisma sądowe w sprawach cywilnych, Warszawa 2013, s. 353 i 354; J. Jankowski, Wadliwa postać orzeczenia sądu I instancji w procesie cywilnym, Palestra 1978, nr Pozwala objąć wszelkie poddane zaskarżeniu rozstrzygnięcia, a więc uwzględniające i oddalające żądanie, reformatoryjne i kasatoryjne, jak również zbędne, nieprzewidziane w Kodeksie (postanowienie SN z 20 lutego 2013 r., I CZ 22/13, OSNC 2013, nr 7 8, poz. 100). 11 Sąd niewłaściwy, do którego skierowano zażalenie, przekazuje je do rozpoznania sądowi właściwemu w myśl art , art i art Brak natomiast argumentów do przyjęcia, że zażalenie skierowane do niewłaściwego sądu podlega odrzuceniu według art. 370 w związku z art k.p.c. (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 15 maja 2013 r., III CZP 91/12, OSNC 2013, nr 10, poz. 112). 148

4 5 6/2014 Dopuszczalność środków zaskarżania... w przedmiocie ściągnięcia należności od nabywcy rzeczy w toku egzekucji z ruchomości (art. 873); w przedmiocie ustanowienia kuratora lub zarządcy po zajęciu wierzytelności (art ); nakazujące dłużnikowi wyjawienie majątku (art ); w przedmiocie skazania na grzywnę oraz orzeczenia aresztu (art ); w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania zarządcy (art ); rozstrzygające skargę na postanowienie komornika w przedmiocie wydzielenia części nieruchomości podczas opisu i oszacowania nieruchomości (art ); rozstrzygające skargę na czynności komornika związane z opisem i oszacowaniem nieruchomości (art. 950); stwierdzające niewykonanie przez nabywcę nieruchomości warunków licytacyjnych (art ); co do przybicia nieruchomości (art. 997); co do przesądzenia własności nieruchomości (art ); o przysądzeniu własności z uproszczonej egzekucji z nieruchomości (art ); stwierdzające lub zmieniające plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji na skutek wniesienia zarzutów (art ); zobowiązujące do uiszczenia ceny uzupełniającej (art ); wydane w związku z egzekucją świadczenia wykonania czynności (art ); w przedmiocie wezwania dłużnika do wykonania czynności, zagrożenia grzywną i jej zamiany na areszt bądź nakazania zapłaty określonej sumy pieniężnej oraz co do zabezpieczenia szkody wierzyciela (art w związku z art i 3 oraz art i 2); w kwestii wyłączenia spod zajęcia rzeczy niezbędnej do prowadzenia działalności gospodarczej w formie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art ); w przedmiocie wniosku o wszczęcie egzekucji przez zarząd przymusowy (art ); w przedmiocie czynności zarządcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, przekraczających zakres zwykłego zarządu (art ); o dopuszczeniu egzekucji ze składników mienia wchodzącego w skład przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego objętego zarządem przymusowym (art ); co do wszczęcia egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art ) 12 ; w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu państwa obcego (art ); w przedmiocie wykonalności orzeczeń sądowych i rozstrzygnięć innych organów państw obcych wydanych w sprawach cywilnych (art ); w przedmiocie wykonalności ugód sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych państw obcych (art. 1152); co do wysokości wynagrodzenia arbitra za jego czynności oraz zwrotu wydatków poniesionych przez niego w związku z wykonywaniem tych czynności, wydane na jego żądanie, jeżeli co do wysokości wynagrodzenia i zwracanych wydatków nie nastąpiło porozumienie arbitra ze stronami (art ); wstrzymujące wykonalność wyroku sądu polubownego, z ewentualnym zastrzeżeniem wstrzymania od złożenia zabezpieczenia (art. 1210); w przedmiocie stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej (art ). Poza ogółem licznych wypadków dopuszczalności zażalenia, w których przysługuje ono bezpośrednio (wprost), zażalenie może przysługiwać ponadto pośrednio według niektórych przepisów o dopuszczalności w procesie z katalogu z art w związku z art k.p.c., jednak odpowiednio, a więc z uwzględnieniem specyfiki rodzajowo innego postępowania w sprawach egzekucyjnych, to jest różnic pomiędzy nimi a procesem 13. Wymienić tutaj można postanowienia sądu rejonowego: kończące postę- 12 Objaśnienia do wymienionych postanowień znajdują się w mojej cyt. wcześniej książce Zażalenie w postępowaniu cywilnym, s. 66 i n. 13 Z. Świeboda, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 1994, s. 48 i 49; uchwała SN 149

5 Bogdan Bladowski PALESTRA powanie w sprawie (art in principio) 14 ; co do przekazania sprawy innemu sądowi, gdy sąd jako organ egzekucyjny uznał się za niewłaściwy (pkt 1); co do odmówienia zwolnienia strony od kosztów sądowych lub cofnięcia takiego zwolnienia albo odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego bądź ich odwołania (pkt 2); co do odmowy uzasadnienia orzeczenia i jego doręczenia, także odmowy uzasadnienia zagranicznego orzeczenia (pkt 7 i art. 1144); w przedmiocie sprostowania lub wykładni orzeczenia albo ich odmowy (pkt 8); oddalające żądanie wyłączenia sędziego, zażalenie nie przysługuje natomiast co do wyłączenia komornika (pkt 10 oraz art. 9 ust. 3 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji); odrzucające zażalenie (pkt 11); odrzucające skargę na postanowienie referendarza sądowego (pkt 12). Skarga na czynności komornika jest najbardziej typowym, uniwersalnym środkiem zaskarżenia w sprawach egzekucyjnych. Należy do środków nadzoru judykacyjnego nad czynnościami komornika. Sądem właściwym do jej rozpoznania jest sąd rejonowy, działający jako sąd pierwszej instancji według właściwości ogólnej komornika. Przysługuje stronie lub innej osobie, której prawa zostały przez komornika naruszone lub zagrożone, także na odmowę dokonania czynności istotnej i niezbędnej dla osiągnięcia celu egzekucji 15. Jest środkiem zaskarżenia o charakterze formalnym, jej podstawą mogą być wyłączne uchybienia proceduralne, a nie także naruszenie prawa materialnego 16. Gdy przepisy szczególne ograniczają krąg osób uprawnionych do wniesienia skargi (art , art ), to taki brak interesu prawnego stanowi przesłankę oddalenia skargi, a nie jej odrzucenia (art ) 17. Natomiast skarga na czynności lub zaniechania komornika niedopuszczalna jest w wypadku, gdy wyłącza ją przepis szczególny (art ) albo przewidziany jest inny środek zaskarżenia (art ). Skarga na postanowienie referendarza sądowego przysługuje co do: przekazania zbiegających się egzekucji administracyjnej i sądowej do łącznego prowadzenia przez organ sądowy albo administracyjny (art ); nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (art ); stwierdzenia wykonalności europejskiego nakazu zapłaty (art ); wydania zaświadczenia dotyczącego orzeczenia wydanego w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art ); czynności z 14 marca 2013 r., II CZ 188/11, OSNC ZD 2013/C, poz. 62. Rozpoznanie sprawy w niewłaściwym trybie nie powoduje nieważności postępowania, chyba że chodzi o przepisy, z których naruszeniem wiąże się taki skutek (postanowienie SN z 21 sierpnia 1990 r., II CZ 160/90, OSNCP 1991, nr 8 9, poz. 115). 14 Przy odpowiednim stosowaniu tego przepisu zażalenie służy również na postanowienie, którego wydanie prowadzi do zakończenia postępowania egzekucyjnego na drodze pośredniej, np. przez oddalenie skargi na czynności komornika kończące postępowanie wskutek wyegzekwowania w całości lub w części roszczenia według art. 816 (uchwała SN z 28 listopada 1969 r., OSNCP 1970, nr 6, poz. 105). Ponadto na postanowienie w pkt 1, lecz na drodze analogii, dopuszczalne jest zażalenie od zarządzenia przewodniczącego o zwrocie wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, którego prowadzenie należy do sądu (np. art. 1049, 1050, 1051), jak to wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z 28 sierpnia 2008 r., III CZP 65/08, OSNC 2009, nr 7 8, poz Uchwała SN z 20 listopada 2008 r., III CZP 108/08, OSNC 2009, nr 10, poz. 139; uchwała SN z 26 lutego 1969 r., III CZP 131/68, OSNCP 1969, nr 9, poz Wyrok SN z 14 czerwca 1973 r., I CR 250/73, OSNCP 1974, nr 6, poz Uchwała SN z 28 lutego 1992 r., III CZP/5/92, OSNCP 1992, nr 9, poz. 157; D. Zawistowski, Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego, t. IV, s. 156 i

6 5 6/2014 Dopuszczalność środków zaskarżania... przy wyjawieniu majątku przewidzianych dla sądu, z wyłączeniem stosowania środków przymusu (art ). Wniesienie skargi nie powoduje utraty mocy przez zaskarżone postanowienie. Skargę rozpoznaje sąd rejonowy, jako sąd drugiej instancji, w którego okręgu wydane zostało zaskarżone postanowienie, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu (art a ). Skarga do sądu rejonowego na plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji przez zarząd przymusowy, sporządzony przez zarządcę, podlega mającym odpowiednie zastosowanie przepisom o skardze na czynność komornika (art ). Egzekucja w tych wypadkach skierowana jest przeciwko dłużnikowi prowadzącemu działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego i jest dopuszczalna z dochodów uzyskiwanych z tej działalności przez ustanowienie zarządu przymusowego. Należy do sądu rejonowego, w którego okręgu znajduje się siedziba przedsiębiorstwa lub położone jest gospodarstwo rolne (art. 758, 759, ) 18. Zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji, sporządzonemu przez organ egzekucyjny sąd albo komornika, są samodzielnym środkiem zaskarżenia, niezależnym od skargi na czynności komornika i zażalenia (art. 1027). Wnosi się je do organu egzekucyjnego, który sporządził plan. Rozpoznaje je zawsze sąd rejonowy. Są środkiem zaskarżenia silnie sformalizowanym mogą być wniesione nie tylko w postaci pisma procesowego, lecz także ustnie do protokółu (art. 760). Podstawą zarzutów może być każda wadliwość planu, nie można natomiast kwestionować istnienia prawa objętego planem (art ) 19. Skarga kasacyjna wyłączona jest od postanowienia sądu drugiej instancji wydanego po rozpoznaniu zażalenia w postępowaniu egzekucyjnym, a skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia wyłączona jest ogólnie we wszystkich kategoriach spraw egzekucyjnych (art i 3). Jednak w drodze wyjątku skarga kasacyjna przysługuje od postanowienia sądu apelacyjnego w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu sądu państwa obcego w sprawie cywilnej oraz odpowiednio rozstrzygnięciom innych organów państw obcych wydanym w sprawach cywilnych, jak również przysługuje skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia w tym przedmiocie (art i 3 i art ) 20. Skarga kasacyjna przysługuje od postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed takim sądem za granicą (art ). Skarga o wznowienie postępowania nie jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, chociaż jej dopuszczalność została wyjątkowo przewidziana w cyt. przepisach na prawomocne postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności oraz stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia w tym przedmiocie, jak również na prawomocne postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody za- 18 Szerzej na ten temat: M. Krakowiak, Egzekucja przez zarząd przymusowy, Warszawa P. Kunicki, Podział sumy uzyskanej z egzekucji, Sopot 2000, s. 262 i n. 20 K. Flaga-Gieruszyńska, Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego, t. IV, s. 162 i 163; Sąd Najwyższy w postanowieniu z 12 sierpnia 2009 r., IV CZ 55/09 (OSNC ZD 2010/B, poz. 52), przyjął, że cyt. art ma zastosowanie także do postanowienia sądu drugiej instancji wydanego po rozpoznaniu zażalenia na postanowienie odmawiające wydania zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego (art ). 151

7 Bogdan Bladowski PALESTRA wartej przez takim sądem oraz od prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia w tym przedmiocie. Skarga nie ma właściwej środkom zaskarżenia cechy dewolutywności, jest konstrukcyjnie zbliżona do powództwa, można ją uznać za swoisty środek zaskarżenia poza tokiem instancji, służący do obalenia prawomocnych orzeczeń merytorycznych w wyjątkowych wypadkach, o funkcji represyjnej i kontrolnej. Jej charakter budzi nadal w doktrynie i judykaturze kontrowersje B. Bladowski, Środki odwoławcze, s ; M. Sawczuk, Wznowienie postępowania cywilnego, Warszawa 1970, s. 28; K. Weitz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, Warszawa 2012, s. 443 i