Źródła rękopiśmienne, archiwalne i drukowane do dziejów Komisji Edukacji Narodowej w zbiorach polskich i obcych

Transkrypt

1 JULIAN DYBIEC Uniwersytet Jagielloński Źródła rękopiśmienne, archiwalne i drukowane do dziejów Komisji Edukacji Narodowej w zbiorach polskich i obcych Manuscripts, archival and printed sources concerning the history of The Commission of National Education in the Polish and foreign collections The paper presents a brief analysis of resource concerning the activities of The Commission of National Education. The author stresses the importance of research conducted by Teodor Wierzbowski and his book entitled The Commission of National Education. The article lists the main places where the most important archives of the Commission were gathered. The paper also mentions the most important publications of sources, including the most recent ones. Keywords: sources, archives, resources, archival source publications Kiedy w r Teodor Wierzbowski, zasłużony wydawca materiałów Komisji opublikował książkę Komisja Edukacji Narodowej wszystkie rękopiśmienne i archiwalne materiały do tej instytucji były kompletne i znajdowały się w różnych zbiorach i miejscach. Książka Wierzbowskiego do tej pory jest najsumienniejszym zestawieniem i omówieniem międzynarodowego piśmiennictwa na temat Komisji do r Zestawienie to jest tym bardziej wartościowe, że po nim już nikt nie pokusił się o przebadanie różnych wydawnictw w języku rosyjskim, ukraińskim i litewskim, w których nawiązywano do historii szkolnictwa tej epoki. Równocześnie autor w drugiej części książki przedstawił dokładną charakterystykę polskich i obcych archiwów ze szczegółowym wymienieniem materiałów znajdujących się w nich. Opisane zostały materiały z Muzeum Książąt

2 40 Julian Dybiec Czartoryskich w Krakowie, które traktowały o ogólnych sprawach Komisji. Drugą instytucją bardzo bogatą w materiały do KEN w Krakowie był Uniwersytet Jagielloński. Wierzbowski opisał je posługując się sporządzonym przez Władysława Wisłockiego Katalogiem rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Niezależnie od materiałów Archiwum UJ scharakteryzował autor również rękopisy będące w zbiorach bibliotecznych tej uczelni. Pozostawił także opis tego co posiadała biblioteka Akademii Umiejętności. W Lublinie, w bibliotece gimnazjalnej wymienił Wierzbowski akta dotyczące miejscowych szkół. Podobnie lokalnymi zbiorami było to, co znajdowało się w Poznaniu i Pułtusku. Warszawa w obrazie Wierzbowskiego przedstawiała się jako cenna zbiornica akt dokumentujących zasadnicze działania KEN. Znajdowały się one w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Były tam zarówno raporty o szkołach, jak i papiery ilustrujące dobra pojezuickie. Trzy dalsze instytucje warszawskie zawierające akta KEN to Archiwum Komisji Skarbowej i Biblioteka Główna Uniwersytetu Warszawskiego oraz Archiwum Konsystorza Metropolitarnego. Podwarszawski Wilanów posiadał w dużej mierze papiery Ignacego Potockiego. Wierzbowski scharakteryzował także to, co znajdowało się we Włocławku w Archiwum Kapituły Kujawskiej. W zbiorach moskiewskich przedstawiono niewielkie materiały drukowane i archiwalne znajdujące się w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, oraz Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości. Zbiory tego ostatniego archiwum były ogromne i bardzo istotne, znajdowała się w nich bowiem tzw. Metryka Litewska. Jej akta: dział VII i IX odnoszące się do Komisji opisał Wierzbowski na podstawie publikacji polskiego archiwisty Stanisława Ptaszyckiego i uzupełnił własnymi uwagami i Rosjanina Sergiusza Szambinago. Były w niej m.in. materiały Hugona Kołłątaja, Szkoły Głównej Koronnej. Ogromne i obszerne materiały znajdowały się w Petersburgu. Najogólniej charakteryzując je dotyczyły one spraw majątkowych i finansowych Komisji. Wierzbowski podzielił je na 16 działów i szczegółowo omówił. Dokumentują one bogactwo i obszerność materiałów gospodarczych. Drugą instytucją w Petersburgu posiadającą akta KEN było Archiwum Ministerstwa Oświaty. Tu Wierzbowski wyodrębnił 3 działy: 1. Raporty szkół litewskich i wołyńskich, 2. Raporty wizyt szkół, 3. Rozmaite akty i papiery. Trzeci zbiór materiałów znajdował się w Cesarskiej Bibliotece Publicznej, ale zawierał on bardzo niewiele rzeczy, które nie miały istotnego znaczenia. Zbiory w Kijowie znajdujące się w Archiwum uniwersyteckim opisał Wierzbowski z autopsji i ukazały one ogrom materiału do szkół KEN południowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Szczorse i Wilno na Litwie ukazane zostały jako miejscowości, w których znajdowały się materiały Joachima Chreptowicza i parę drobnych rzeczy w zbiorach wileńskich. Rewolucja bolszewicka, a potem wojna polsko-rosyjska i zawarty w jej wyniku traktat ryski zmieniły radykalnie topografię materiałów do dziejów KEN. Do Warszawy wróciła m.in. Metryka Litewska. Bez zmian pozostały jedynie materiały w Kijowie. Należałoby dokładnie przyjrzeć się publikacjom członków komisji rewindykacyjnych i materiałom archiwalnym z tego okresu, aby stwierdzić, co

3 Źródła rękopiśmienne, archiwalne i drukowane do dziejów 41 wróciło do Polski, a co nie. Należałoby też upewnić się, co jeszcze, jakie drobne chyba rzeczy do KEN mogą znajdować się w archiwach niemieckich. W okresie międzywojennym Ambroise Jobert podczas swego trzyletniego pobytu w Polsce jako profesor w Instytucie Francuskim w Warszawie pod wpływem prof. M. Handelsmana rozpoczął pracę nad dziełem o KEN. Miał do dyspozycji wówczas ogromne archiwum KEN, Metrykę Litewską z materiałami Kołłątaja i inne cenne zbiory znajdujące się w Archiwum Głównym Akt Dawnych. W stosunku do Wierzbowskiego wydobył i ujawnił nowe materiały znajdujące się m.in. w Bibliotece Narodowej, Krasińskich, bibliotekach wileńskich i lwowskich. To bogactwo materiałowe obok niezwykłej inteligencji i pracowitości Francuza zaowocowało opracowaniem i wydaniem pierwszej całościowej, rzetelnej i monumentalnej monografii pt. La Commission d` Education Nationale en Pologne ( ), Paris II wojna światowa znów dokonała radykalnej zmiany w materiałach do dziejów KEN w sensie tragicznym. Całkowicie zostało zniszczone archiwum Komisji Edukacji Narodowej w Warszawie. Zniszczone też zostały warszawskie biblioteki prywatne, w których były materiały do dziejów KEN. Z pożogi wojennej ocalały jedynie zbiory krakowskie, ale te zostały uszczuplone w ostatnim roku II RP przez oddanie w depozyt do Wilna materiałów kuratorii wileńskiej. Wydawnictwa źródłowe Kaliny Bartnickiej, Mirosławy Chamcówny, Ireny Szybiak, Kamilli Mrozowskiej, publikacje m.in. Janiny Kamińskiej ujawniły obecnie istniejące materiały w Polsce i w Wilnie. Gdzie zatem obecnie znajdują się źródła i materiały do dziejów KEN i gdzie należy ich szukać. Wymieniam archiwa i biblioteki w porządku alfabetycznym, czasami jedynie podaję numery rękopisów, które można znaleźć u wspomnianych autorek i autorów. Kraków: Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego zawiera podstawowe materiały do dziejów Szkoły Głównej Koronnej, także raporty wizytacyjne. Biblioteka Jagiellońska posiada listy m.in. Marcina Poczobuta-Odlanickiego, Hieronima Stroynowskiego do Joachima Chreptowicza. W swoim księgozbiorze zgromadziła prawie komplet książek szkolnych KEN. Biblioteka PAU i PAN mieści w sobie m.in. Zbiór Popielów pt. Education Nationale t. I, III VI. W sumie posiada około dwudziestu jednostek dotyczących Komisji. Biblioteka Czartoryskich m.in. t. II Education Nationale, raporty wizyt generalnych, materiały Jana Śniadeckiego (m.in. rkps 818, 1177, 1826, 3926). Materiały do dziejów KEN znajdują się także w Archiwum Kapitulnym. Cenne materiały są zgromadzone w Archiwum Towarzystwa Jezusowego, m.in. teki St. Załęskiego. Nie można zapominać również o Archiwum Państwowym. Drobne materiały do lokalnego szkolnictwa znajdują się w Lublinie w Bibliotece Łopacińskiego (rkps 119, 127), w Archiwum Województwa Lubelskiego (rkps 1098). Należałoby sprawdzić, czy w Bibliotece KUL nie ma czegoś do KEN. Warszawa. Zasadnicze materiały znajdują się w Archiwum Akt Dawnych w tzw. Metryce Litewskiej w dziale VII (t. 201) i IX (m.in. t. 19, 26, 74, 75, 76, 96,

4 42 Julian Dybiec 97, 98, 99, 101). Są tutaj materiały gromadzone przez Hugona Kołłątaja. Wśród korespondencji przechowywanych w metryce są m.in. listy profesorów do KEN i obywateli woj. krakowskiego do Akademii Krakowskiej. W Archiwum Głównym przechowywane są też Zbiory Wilanowskie, w których jest Archiwum Potockich (m.in. t. 273, 279, 279a, 279b). Wartościowe zbiory do dziejów szkolnictwa w Okręgu Naukowym Wileńskim i do KEN przechowywane są w Archiwum PAN. Są to odpisy prof. Ludwika Chmaja z oryginalnych akt dokonane w czasie II wojny światowej w Wilnie. Były one wykorzystywane nie tylko przez autorki warszawskie, ale także przez prof. Daniela Beauvois w jego dziele o Uniwersytecie Wileńskim i szkolnictwie w jego okręgu naukowym (m.in. III 76, nr: 14, 66, 67, 69, 70, 71).Opracowania autorek warszawskich wskazują również na materiały mikrofilmowe zbiorów wileńskich sporządzone za czasów prof. Łukasza Kurdybachy znajdujące się w Zakładzie Historii Oświaty Instytutu Historii Nauki im. Birkenmajerów. Parę jednostek rękopiśmiennych przechowywanych jest w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Tu mają się też znajdować (rkps 80 Zbiory fotokopii Pracowni Dziejów Oświaty PAN w Warszawie). Niewiele jednostek rękopiśmiennych znajduje się w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (m.in. rkps 572, 1078, 11919/III, 12770/II, 3667/III). W zagranicznych zbiorach duży zespół materiałów przechowywany jest w Wilnie. Posiada on m.in. raporty wizytatorów generalnych i wiele innych materiałów. Zgromadzone są one w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, w której jest m.in. depozyt Czartoryskich. Sygnatury akt w Uniwersytecie Wileńskim wymienia prof. Irena Szybiak (B53: 97, 137, 172, 175, 192, 235, 251, 258, 271, 294, 308, 401, 409, 418, 441, 460, 465, 514, 562, 582, 645, 653, 654, 680, 686, 695,706, 744, 765, 800, 826, 832, 838, 840, 875, 887, 908, 910, 926, 946, 947, 967, 985, 1004, 1020, 1085, 1121, 1196, 1388, 1389, 1393, 1413, 1414; B54: 251; DC: 6, 7, 9, 10, 14, 16, 19, 22, 23, 26, 30 32, 35, 38 40, 42, 43, 46 49, 57, 72 78, 80 83, 85 88, 90 93, 96, 99, , 110, 111, 113, 119, 121, 123). Kolejne materiały znajdują się w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk (rkps F.17: 47; F.18: 146; F.43: 471, 472, 474, 1038, 1331, 2118, 3208, 6773, 7184, 10151; F.36: 5, 81; F.139: 2720; F.151: 637, 641, 649, 658, 660). Publikacje m.in. Daniela Beauvois, Andrzeja Szmyta poświęcone Liceum Krzemienieckiemu wskazują, że Kijów jest nadal miastem, w którego zbiorach przechowywane są liczne źródła do dziejów KEN. Kończąc swe wywody pragnąłbym podnieść dwie ważne sprawy. Pierwszą jest konieczność opracowania przez badacza z Polski całościowej monografii KEN, aby w tym zakresie nie czynili nam wstydu uczeni zagraniczni. Możliwe jest to nawet przy obecnym stanie badań. Chodzi o wykorzystanie wszystkich ustalonych dotąd pewnych i wiarygodnych informacji. Należy iść w tym przypadku wzorem Joberta i dać jednolitą i jednorodną monografię. Odrzucić należy stosunkowo niedawne polskie tradycje rozdzielania teorii i praktyki i pisa-

5 Źródła rękopiśmienne, archiwalne i drukowane do dziejów 43 nia albo o teorii, albo o funkcjonowaniu Komisji. Tę pracę powinien zrobić ktoś z młodych i śmiałych historyków wychowania i szkolnictwa. Ułatwić to zadanie mogłaby druga praca, do której należałoby kogoś zachęcić. Powinna być nią publikacja przewodnik po materiałach archiwalnych i rękopiśmiennych do dziejów KEN. Należałoby do niej wykorzystać te głównie publikacje, w których ogłoszono źródła i podano numery rękopisów. Przejrzenie drukowanych inwentarzy polskich bibliotek, przewodników archiwalnych pozwoliłoby opisać i zestawić z nazwami jednostek i zespołów te zasoby, które w tej chwili istnieją. W jednej z publikacji o KEN podano informacje, że poza Krakowem, Warszawą znajdują się jedynie fragmentaryczne materiały. Należałoby przejrzeć archiwa w tych miejscowościach, w których funkcjonowały szkoły wydziałowe i podwydziałowe, także archiwa kościelne, czy nie ma w nich dokumentów do KEN. Trzeba byłoby też dokonać oglądu spuścizn naukowych tych uczonych, którzy zajmowali się KEN, m.in. M. Chamcówny, H. Barycza, J. Hulewicza, K. Mrozowskiej, S. Truchima i stwierdzić, czy nie ma w nich poszukiwanych materiałów. W jednej ze swych publikacji M. Chamcówna wspomina, że jeden z raportów KEN uległ zniszczeniu i korzystała z odpisu H. Barycza. Zatem w papierach po uczonych należałoby szukać dalszych dokumentów.