Sala X i korytarz. - i realnym światem inspirowane sztuką

Transkrypt

1 Sala X i korytarz 64 Wystawiono tu przykład malarstwa epita- Renesans jest również widoczny w ukazyfijnego (epitafium Bregela, ) oraz waniu uwspółcześnionych realiów życia rzeźby i malarstwa ołtarzowego powstają- bohaterów scen biblijnych i przestrzennecego na Śląsku do lat dwudziestych XVI w. go krajobrazu na epitafiach Paulewskiego (pentaptyk z Lubina Legnickiego, ; (sala IX) i Bregela. Podobne zjawiska, nafigury z retabulum z kościoła w Domasła- cechowane jeszcze sporą dozą późnogowiu, ; rzeźba św. Anny Samotrzeciej z tyckiej ekspresji, można zauważyć w dzieunisławia Śląskiego, - ). Są to le Mistrza Pasji z Góry Śląskiej dzieła świadczące o głębokim zakorzenie- w malowanej kwaterze skrzydła poliptyniu się i długiej egzystencji sztuki gotyckiej ku z kościoła wrocławskich Dominikanów na Śląsku. Ukazują one również złożoność ze sceną Upadku Chrystusa pod krzyżem zjawiska przenikania się form późnogotyc- ( - ). kich i nowoczesnych form renesansowych, głównie w redakcji północnoeuropejskiej. Pracownia śląska Nowe humanistyczne spojrzenie na rzerzeźba św. Anny Samotrzeciej, czywistość, zainteresowanie człowiekiem - i realnym światem inspirowane sztuką Drewno lipowe, polichromowane, południowosaską i malarstwem szkoły złoto płatkowe; wys. naddunajskiej jest widoczne w rzeźbach, Pochodzi z Unisławia Śląskiego, a szczególnie w malowanych kwaterach prawdopodobnie z tamtejszego koskrzydeł retabulum z Lubina Legnickiego. ścioła Najświętszej Marii Panny, własność Muzeum Narodowego w Warszawie Dep. /, Kult św. Anny, który rozwijał się na Śląsku od pocz. XIV w., osiągnął swoje apogeum na pocz. wieku XVI. Synod wrocławski w latach i postanowił wprowadzić święta św. Anny i Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny na terenie całej diecezji, a biskup Jan Turzo nakazał, aby uroczystość św. Anny obchodzić w szczególny sposób (rytem zdwojonym). Odzwierciedleniem czci, jaką darzono św. Annę i jej rodzinę, są liczne dedykowane jej ołtarze oraz figury. Jedną z kilku prezentowanych na wystawie rzeźb tego rodzaju jest figura z Unisławia Śląskiego. Święta Anna tronuje z nagim Dzieciątkiem Jezus na kolanach i stojącą obok Marią, która została przedstawiona jako młodziutka dziewczyna. Dostojna matrona, ukazana w stroju średniowiecznej mieszczki, ma być wzorem opiekuńpracownia ŚLĄSKA, Rzeźba św. Anny Samotrzeciej, - czej matki i babki. Analiza ideowa analo- 65 PRACOWNIA MISTRZA LUBIŃSKICH OŁTARZY, Pentaptyk Matki Boskiej, św. Sewera i św. Doroty,

2 gicznych figur pozwala przypuszczać, że mu nadawano, wynikało z teologicznej pierwotnie Maria podawała Dzieciątku interpretacji Wskrzeszenia jako symbolu niezachowane obecnie jabłko. Owoc ten zmartwychwstania i życia wiecznego, miał przypominać o zbawczym powołaniu Chrystusa jako Nowego Adama. Ma- spektakularnego zwycięstwa Chrystusa obiecanego wierzącym, oraz jako znaku ria jest tu Nową Ewą obiecaną przez Boga nad śmiercią. Stąd też w epokach gotyku (Rdz, 4, 15), mającą współudział w Odkupieniu świata. Święta Anna jako babcia na epitafiach. Warianty tematu zmieniały i renesansu scenę przedstawiano często Jezusa pośrednio także uczestniczyła w się od skromnych przedstawień kilkupostaciowych grup po wieloosobowe sceny, dziele Zbawczym, a jako matka Marii ma bezpośredni wkład w czczone na Śląsku Niepokalane Poczęcie Matki Boskiej. Fantazyjnie skłębione draperie szat postaci, twarde załamania i konchowe wywinięcia fałdów to typowe cechy rzeźby późnogotyckiej świadczące o przywiązaniu miejscowych artystów do dawnego stylu jeszcze na pocz. XVI stulecia. Pracownia Mistrza Lubińskich Ołtarzy Pentaptyk Matki Boskiej, św. Sewera i św. Doroty, 1523 Drewno rzeźb lipowe, szafy i skrzydeł świerkowe, tempera, złoto płatkowe; (szafa) Pochodzi z kościoła Najświętszej Marii Panny w Lubinie Nr inw. XI-141 Gotycka jest tu tradycyjna struktura szafiastej nastawy ołtarzowej. Pośrodku przedstawiono figury ukoronowanej Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus w towarzystwie patrona tkaczy św. biskupa Sewera i św. Doroty męczennicy (z koszem wypełnionym kwiatami). Postacie te, a także wyrzeźbione na skrzydłach figury świętych: Barbary z wieżą i kielichem oraz Małgorzaty ze smokiem-szatanem pod stopami, zdają się prowadzić Świętą Rozmowę. Na odwrociach skrzydeł oraz na drugiej ich parze namalowano po cztery sceny z życia i męczeńskiej śmierci św. Sewera. Na rewersach skrzydeł zewnętrznych przedstawiono świętych biskupów: Wilibrorda z pastorałem i beczką w ręku oraz Erazma z kołowrotem atrybutem męczeńskiej śmierci i pastorałem. Predellę nastawy zdobi rzeźbiona scena męczeństwa św. Sebastiana oraz PRACOWNIA MISTRZA LUBIŃSKICH OŁTARZY, Pentaptyk Matki Boskiej, św. Sewera i św. Doroty, 1523 wizerunek papieża św. Grzegorza Wielkiego. Znamiona schyłkowej fazy stylu gotyckiego noszą nalane twarze rzeźbionych postaci oraz twardo łamiące się, choć utrzymane w kanonach mody renesansowej, stroje świętych. Większość scen namalowanych ma już formę renesansową o proweniencji saksońskiej i południowoniemieckiej. Znamiona sztuki odrodzenia noszą również kandelabrowe ornamenty na złoconym tle szafy, zwinięte w jej zwieńczeniu liście akantu oraz nagie putta nad głową Matki Boskiej, przypominające antyczne amorki. Malarz wrocławski pod wpływem Lucasa Cranacha St. Obraz z epitafium Baltazara Bregela (zm. 1521) z przedstawieniem Wskrzeszenia Łazarza, 1522 Deski świerkowe, tempera, olej, złoto płatkowe; Pochodzi z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu Nr inw. XI-381 Temat Wskrzeszenia Łazarza oparty na relacji Ewangelii św. Jana (J, 11,38-44) pojawił się już w plastyce wczesnochrześcijańskiej w III w. n.e. i należał do popularnych w sztuce. Duże znaczenie, jakie MALARZ WROCŁAWSKI POD WPŁYWEM LUCASA CRANACHA ST., Obraz z epitafium Baltazara Bregela (zm. 1521) z przedstawieniem Wskrzeszenia Łazarza, 1522 osadzone w rozbudowanym tle architektonicznym i krajobrazowym. Taką ewolucję można dostrzec szczególnie w malarstwie niderlandzkim 2. poł. XV w. oraz w sztuce północnej Europy, w tym również i Śląska. Obraz z epitafium Baltazara Bregela, upamiętniający zmarłego w 1521 r. altarystę (duchownego opiekującego się ołtarzem) kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, łączy cechy malarstwa późnogotyckiego i renesansowego w redakcji północnoeuropejskiej. Ukazany w centrum obrazu Chrystus władczo wyciąga rękę nad wskrzeszonym Łazarzem siedzącym u Jego stóp w białym całunie. Jeden z uczniów rozwiązuje sznury, którymi spętano ręce wskrzeszonego. Stojący za plecami Jezusa apostołowie z podziwem spoglądają na swojego Mistrza. Ukazane obok we współczesnych renesansowych sukniach siostry Łazarza, Maria i Marta, zdumione spoglądają na wskrzeszonego brata. Zaskoczeni cudem uczeni żydowscy, przedstawieni w długich ciężkich szatach, z zakłopotaniem spoglądają na siebie. Jeden z nich, stojąc przy otwartym grobie, wyraża swą niewiarę w cud, zatykając nos połą płaszcza. Pobożnie klęczący u stóp Jezusa i apostołów Bregel, z leżącą obok zamkniętą księgą symbolem zakończonego życia, ufnie patrzy na Zbawiciela, wyrażając wiarę we własne zmartwychwstanie. Na pierwszym planie przedstawiono stłoczone postacie, dla których tłem jest daleki pejzaż górski oraz ukazane w skrótach perspektywicznych renesansowe budowle i zamki na skalistych szczytach. Kompozycja obrazu oraz fizjonomie postaci i ich modne współczesne stroje wskazują na związki dzieła z twórczością jednego z czołowych saksońskich malarzy renesansu Lucasa Cranacha Starszego.

3 Korytarz galerii Malarz wrocławski Kwatery skrzydła poliptyku z malarskimi przedstawieniami świętych: Marcina (rewers), Marii i Elżbiety w scenie Nawiedzenia (awers kwatery górnej) oraz czennice Dorotę z koszem rajskich ja- własność Muzeum Narodowego 68 Doroty i Małgorzaty (rewers dol- 69 nej kwatery), koniec XV w. Deski jodłowe, tempera, złocenia; 80,5 66,5 (kwatera górna), 72,5 52,5 (kwatera dolna) Pochodzą z poliptyku z wrocławskiego klasztoru Dominikanek przy kościele św. Katarzyny Nr inw. XI-219 a, b Wystawione tu dwie prostokątne kwatery do roku 1945 tworzyły prawe skrzydło wewnętrzne niezachowanego dziś retabulum ołtarzowego. Eksponowany rewers kwatery górnej przedstawia św. Marcina z Tours, który ukazany we współczesnym stroju dworskim jako jeździec na koniu mieczem odcina połowę swego płaszcza, dzieląc się nim z klęczącym poniżej, chromym żebrakiem. Miłosierdzie świętego, któremu we śnie objawił się Chrystus jako obdarowany żebrak, było rezultatem nawrócenia się Rzymianina. Zasłynie on jako świątobliwy pustelnik i gorliwy biskup miasta Tours we Francji. Druga kwatera przedstawia święte mę- błek (według legendy przyniesione zimą miały potwierdzić prawdziwość wiary wyznawanej przez świętą) oraz Małgorzatę z krzyżem w ręku (miała nim pokonać kuszącego ją, deptanego na obrazie smoka-szatana). Kontrastowo zestawione nasycone barwy czerwieni, zieleni i szarości oraz złote ornamentalne tło wizerunków podkreślają graficzną płaskość kompozycji malarskiej. Widoczny linearyzm obrazów, twardy modelunek szat postaci w połączeniu ze schematycznie zaznaczonym dalekim górskim krajobrazem w tle wskazują na późnogotycką metrykę dzieł oraz na inspirację malarstwem niderlandzkim. MALARZ WROCŁAWSKI, Kwatery skrzydła poliptyku z malarskimi przedstawieniami świętych: Marcina (rewers), Marii i Elżbiety w scenie Nawiedzenia (awers kwatery górnej), koniec XV w. Mistrz Pasji z Góry Śląskiej Kwatera skrzydła poliptyku z malarskim przedstawieniem Upadku Chrystusa pod krzyżem (rewers), 1512/1513 Deski jodłowe, tempera, srebro płatkowe laserowane; Pochodzi z wrocławskiego kościoła Dominikanów pw. św. Wojciecha, MISTRZ PASJI Z GÓRY ŚLĄSKIEJ, Kwatera skrzydła poliptyku z malarskim przedstawieniem Upadku Chrystusa pod krzyżem (rewers), 1512/1513 w Warszawie Dep.1931/00,9 Prezentowane na korytarzu galerii malowidło wraz z czterema kwaterami, obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, należało pierwotnie do pasyjnego cyklu drugiego otwarcia poliptyku. Jego szafę wypełniały rzeźby o nieznanej tematyce. Duże rozmiary zachowanych kwater mogą świadczyć o ich przynależności do nastawy głównego ołtarza kościoła św. Wojciecha. Upadek Chrystusa pod krzyżem należy do tych scen pasyjnych, których źródłem były opowieści apokryficzne i literatura pobożna. Scena ta weszła w skład popularyzowanego przez franciszkanów i dominikanów nabożeństwa Drogi Krzyżowej, ilustrowanego malowanymi lub rzeźbionymi stacjami, oraz cykli pasyjnych, malowanych na ścianach świątyń lub na kwaterach ołtarzowych. Wieloosobowa późnogotycka kompozycja ukazuje dźwigającego się z upadku, obciążonego krzyżem Jezusa. Cierniem ukoronowany Mesjasz, bity i szarpany przez okrutnych strażników, jest zmuszany do kontynuowania drogi na Golgotę. Surowy, wykonany z nieociosanych pni krzyż na ramionach Zbawcy jest przypomnieniem idei rajskiego Drzewa Życia, którego owoc Ofiara z Syna Bożego przyniesie ludziom zbawienie. Dynamicznej postawie krzyczących, wymachujących kijami strażników przeciwstawiono widoczną na drugim planie, na tle bramy jerozolimskiej, postawę grupy płaczących niewiast z Marią i podtrzymującym Ją św. Janem Ewangelistą. Obraz, przypisywany jednemu z największych na Śląsku warsztatów rzeźbiarsko-malarskich początków XVI w. pracowni Mistrza Pasji z Góry Śląskiej, urzeka ekspresją kompozycji i bogactwem intensywnych kolorów urozmaiconych barwnymi refleksami. Typowymi cechami prac anonimowego mistrza są również wydłużone proporcje postaci ukazywanych w ruchu, dosadna, portretowa, czasem wręcz karykaturalna, charakterystyka ich twarzy. Warto zwrócić uwagę na dość nowoczesną perspektywę obrazu. Charakterystyczne dla tego artysty jest także przedstawianie bohaterów scen biblijnych w renesansowych strojach i uzbrojeniu. Styl twórcy, wywodzącego się prawdopodobnie ze środowiska południowych Niemiec, rozpoznano w wielu innych śląskich dziełach. Oprócz tytułowego pasyjnego cyklu górowskiego i water dominikańskich dziełem mistrza wydają się być sceny pasyjne poliptyku Złotej Marii ze Zgorzelca i epitafium Andreasa Behra w kościele zamkowym w Oleśnicy. O znaczeniu wspomnianego mistrza dla sztuki Śląska świadczą liczne dzieła wyraźnie inspirowane jego pracami,

4 np. cykle pasyjne poliptyku z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu (z 1507 r.) oraz nastawy z Czerniny, Ziębic, Ścinawy i Tymowej. PRACOWNIA MISTRZA ZAŚNIĘCIA MARII ZE ŚWIDNICY, Rzeźba Chrystusa Boleściwego, poł. lat dziewięćdziesiątych XV w. Pochodzi ze zwieńczenia poliptyku Zesłania Ducha Świętego z kościoła Bernardynów pw. św. Bernardyna ze Sieny we Wrocławiu Nr inw. XI-401 Jeszcze jednym późnogotyckim dziełem związanym z kontemplacją życia ziemskiego i męki Zbawiciela jest pełnoplastyczna figura Chrystusa Boleściwego. Rzeźba wieńczyła pierwotnie nastawę ołtarza Zesłania Ducha Świętego w kościele wrocławskich Bernardynów. Prawdopodobnie została tu przeniesiona z rozebranego w roku 1597 kościoła szpitalnego Świętego Ducha. Kompozycję dopełniały figury dwóch aniołów podtrzymujących narzędzia Męki Pańskiej (tzw. Arma Christi) oraz poważnie dziś uszkodzone wizerunki Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. Żywy Chrystus w cierniowej koronie unosi ręce ku górze w geście modlitewnym kapłana sprawującego mszę. Takie ujęcie ma przypominać eucharystyczną wymowę męki krzyżowej. Wysmukła postać Zbawiciela, zgodnie z estetyką późnego gotyku, została ukazana w bardziej ekspresyjny sposób. Taka prezentacja cierpiącego Zbawcy to typowy wariant przedstawienia rozpowszechniony u schyłku średniowiecza. W jeszcze innych wyobrażeniach Chrystusa Boleściwego tego czasu Jezus, wskazując ranę w boku, zbierał osobiście lub za pośrednictwem anioła krew wypływającą z ran do kielicha. Korytarz i sala XI Cennym uzupełnieniem ekspozycji śląskiej drzwiowych, klucze oraz uchwyty drzwiowe. Pracownia Mistrza Zaśnięcia Marii sztuki średniowiecznej jest kolekcja rzemiosła Wśród kilkunastu przedmiotów tego ze Świdnicy artystycznego, czyli przedmiotów rodzaju na szczególną uwagę zasługuje Rzeźba Chrystusa Boleściwego, poł. użytkowych mających najczęściej ozdobną kompletny zamek zatrzaskowy do drzwi. lat dziewięćdziesiątych XV w. formę. Dzieła, będące owocem pracy wysokiej Jego mechanizm mieści się za typową Drewno lipowe, tempera; wys. 124 klasy rzemieślników różnych spe- trapezoidalną tarczą. W jej dolnej części cjalności, pochodzą z wnętrz ratuszowych, mieszczańskich kamienic, klasztorów, zakrystii kościelnych czy zamkowych zbrojowni. Na wystawie eksponaty tego rodzaju rozmieszczono w gablotach na korytarzu oraz w niewielkiej sali XI. Warsztat śląski Zamek zatrzaskowy do drzwi, 2. poł. XV w. Żelazo; 35,4 26,4 Nr inw. XV-1413 Istotną częścią wrocławskiej kolekcji średniowiecznego rzemiosła artystycznego są prace miejscowych warsztatów ślusarskich. Przedmioty metalowe kłódki, zamki, klucze, zawiasy, metalowe ozdoby dachów, proste narzędzia świadczą o wysokim poziomie technicznym i dużym poczuciu estetyki śląskich rzemieślników. Najliczniejszą grupą dzieł ślusarskich są gotyckie osłony do zamków wykonano otwór z trzpieniem na klucz. Blacha wycięta w kształcie rozchylonych płatków kwiatu lilii jest efektowną ozdobą ujmującą otwór. Typ zamka zatrzaskowego, z charakterystyczną prowadnicą kluczową z zastawkami, otwieranego kluczem o trzonie rurkowym na Śląsku upowszechnił się w XV stuleciu. Charakterystycze dla gotyku było zastosowane również w omawianym zamku mocowanie jego tarczy z zewnętrznej strony drzwi. Mechanizm wpuszczono w prostokątne wycięcie przy krawędzi drzwi. Warsztat kaflarski z Jawora (?) Kafel z wizerunkiem św. Jerzego walczącego ze smokiem, XV w. Glina; 15,2 15,6 Pochodzi z Jawora Nr inw. I-3168 Pierwsze piece na Śląsku zaczęły powstawać w poł. XIV w., a ich budowniczymi WARSZTAT ŚLĄSKI, Zamek zatrzaskowy do drzwi, 2. poł. XV w. WARSZTAT KAFLARSKI Z JAWORA (?), Kafel z wizerunkiem św. Jerzego walczącego ze smokiem, XV w.

5 byli początkowo niemieccy kolonizatorzy. Warsztat kotlarski z Norymbergi Rozpowszechniły się w XV wieku. W XIV Misa do obmywania, koniec XV w. stuleciu piece budowano z kafli garnkowych (głębszych) lub miskowych (nieco średnica 26,8 Mosiądz sztancowany, puncowany; płytszych), osadzanych otworami do Nr inw. V-789 wnętrza pomieszczenia. Kafle toczono na Interesującym przykładem powszechnego kole garncarskim, podobnie jak naczynia. w kulturze europejskiego średniowiecza Ich kształty nie zmieniały się, ale już w przenikania się religii i życia świeckiego XIV w. dbano o ich estetykę, np. odciskając ozdobnie krawędzie. Nowszą odmianą Wytłoczona na dnie naczynia scena Grze- jest ozdoba dna misy do obmywania kafli, które w 2. poł. XV w. wraz z nową konstrukcją dwukondygnacyjnych pieców przywędrowały na Śląsk z południowych Niemiec lub Czech, były kafle płytowe. Odciskano je w matrycach, a ich komory były zamknięte specjalnymi płytkami licowymi. Ozdabiano je reliefami ornamentalnymi, figuralnymi, roślinnymi i geometrycznymi. Jednym z takich dzieł odnalezionym w Jaworze jest kafel zdobiony przedstawieniem św. Jerzego walczącego ze smokiem. Uproszczony, graficzny styl reliefu, typowy dla większości ozdób kaflowych tego czasu, ilustruje metodę warsztatową śląskich kaflarzy. Korzystając z graficznych wzorników, przygotowywali oni drewniane matryce, za pomocą których wytłaczali ozdobne reliefy na powierzchniach zewnętrznych niewypalonych jeszcze kafli. WARSZTAT KOTLARSKI Z NORYMBERGI, Misa do obmywania, koniec XV w. chu pierworodnego ilustruje biblijną opowieść zaczerpniętą z Księgi Rodzaju (Rdz 3, 6-7). W wypukłym, uproszczonym reliefie ukazano nagie postacie Adama i Ewy stojących pod drzewem rajskim, wokół którego owinął się wąż kusiciel. Zerwany owoc w ręce Ewy świadczy o tym, że grzech został popełniony. Średniowieczny użytkownik misy, oglądając scenę, miał przypominać sobie o własnej skłonności do grzechu odziedziczonej po pierwszych rodzicach i o konieczności oczyszczenia duszy w sakramencie pokuty. Naczynie niewielkich rozmiarów, prezentowane obok innych mis o podobnej funkcji, jest typowym produktem prężnie działających warsztatów norymberskich. Wytwarzały one tego rodzaju naczynia z miedzi i mosiądzu dla wielu miast ówczesnej Europy. Nieznany warsztat złotniczy Herma relikwiarzowa św. Doroty, 1. ćwierć XV w. i ok Srebro częściowo złocone, emalia, kameryzacja; Pochodzi z dawnej kaplicy ratusza wrocławskiego pw. św.św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty Nr inw. V-2378 Dzieło, prezentowane w gablocie na korytarzu, jest jedną z pereł kolekcji wrocławskiej. Należy do rozpowszechnionej w średniowieczu, renesansie i baroku grupy relikwiarzy, czyli ozdobnych sprzętów kultowych, przeznaczonych do przechowywania relikwii, w tym wypadku: fragmentu czaszki świętej Doroty. Anonimowy złotnik nadał relikwiarzowi kształt NIEZNANY WARSZTAT ZŁOTNICZY, Herma relikwiarzowa św. Doroty, 1. ćwierć XV w. i ok. 1500

6 popiersia młodej ukoronowanej kobiety, symbolice. Ukazano tu kilkakrotnie: twarz umieszczonego na niskim cokole. Idealizowana fizjonomia głowy świętej nosi Ofiarę Eucharystyczną pelikana. Ażurowe młodzieńca, lwa oraz symbolizującego wyraźne znamiona stylu Pięknych Madonn. Do wykonania dzieła artysta użył (mandylion) zamykają repertuar rytych maswerki okienne oraz oblicze Chrystusa srebrnej blachy repusowanej, cyzelowanej, ozdób trzonu kielicha. lutowanej i częściowo złoconej, zdobionej W stuleciach XIV i XV na Śląsku powstało wiele kościołów parafialnych oraz dodatkowo kamieniami szlachetnymi oraz emalią. Herma powstała między klasztornych, które trzeba było wyposażyć rokiem 1400 a 1430 w nieznanym warsz- w różnorodne paramenty liturgiczne tacie i do roku 1869 była przechowywana w kaplicy ratusza wrocławskiego. Korona wieńcząca głowę św. Doroty wydaje się być elementem dodanym ok. roku Warto zwrócić uwagę, że na zabytku (powstałym według różnych badaczy w Siedmiogrodzie, na Śląsku, w zachodnich Węgrzech lub w Czechach), na owalnym cokole, umieszczono medaliony z dodatkowymi relikwiami. Według napisów należą one do: św. Walentego, św. Marty, św. Tomasza, św. Scholastyki i św. Wawrzyńca, co potwierdzono pieczęcią Agnus Dei papieża Piusa II, znajdującą się również na medalionie. Śląski warsztat złotniczy Kielich mszalny, 2. ćwierć XV w. Srebro złocone; wys 18,5 Pochodzi z kościoła św. Jana Chrzciciela w Mysłowie Nr inw. V-2196 Najpopularniejszymi wyrobami zamawianymi w okresie gotyku w rodzimych warsztatach złotniczych były kielichy mszalne. Ukazany na wystawie kielich ma typowe dla gotyku kształty naczynia, wyróżnia się jednak bogactwem ozdobnych rytów i płaskorzeźbionych detali. Na sześciolistnej podstawie wygrawerowano wizerunki świętych i Chrystusa Boleściwego, stojącego przed prostokątną mensą ołtarzową, między narzędziami męki biczem i rózgami. To typowe dla wielu średniowiecznych kielichów mszalnych wyobrażenie akcentuje dogmatyczną wymowę Eucharystii, nawiązując do cudownej wizji św. Grzegorza Wielkiego. Święty, odprawiając mszę, podczas podniesienia ŚLĄSKI WARSZTAT ZŁOTNICZY, Kielich mszalny, 2. ćwierć XV w. ujrzał na ołtarzu postać Jezusa naznaczonego ranami męki krzyżowej. Krew z ran Zbawiciela miała spłynąć do kielicha mszalnego, potwierdzając głoszony przez Kościół dogmat o autentyczności przemiany wina i chleba w krew i ciało Chrystusa. Na podstawie wygrawerowano także wizerunki popularnych w średniowieczu orędowników Matki Boskiej Bolesnej, św. Barbary z wieżą, św. Jana Ewangelisty z księgą i św. Katarzyny Aleksandryjskiej z kołem i mieczem. Ich przedstawienia przypominały o wstawienniczej funkcji sprawowanych mszy. Ostatnie pole stopy wypełnia nałożona tarcza z herbem fundatorów naczynia Zedlitzów oraz ryta banderola z napisem: wolf + c cedelitc. Trzon kielicha z rytowanym na obwodzie napisem: maria bero[t] (powtórzony u góry) podkreślał wstawienniczą funkcję Marii jako Matki Dobrej Rady. Miniaturowe, płaskorzeźbione czoła rombowych guzów umieszczonych na wypukłej, środkowej części trzonu, prezentują przedstawienia o zagadkowej kielichy mszalne, pateny, puszki na komunikanty, monstrancje, kosztowne relikwiarze. Konsekwencją wzrastającego popytu na te przedmioty, szczególnie w XV w., był znaczny wzrost liczby śląskich złotników. Wrocławski cech skupiający tą elitarną grupę rzemieślniczą sięgał swymi początkami roku 1263 i należał do najbogatszych w stolicy Śląska. Wykonywał przedmioty o dużych walorach artystycznych, porównywalne z podobnymi powstającymi w Europie Zachodniej. Śląski warsztat złotniczy Tłok pieczętny Rady Miejskiej Świdnicy, ok Mosiądz; średnica 8 Pochodzi ze Świdnicy Nr inw XIV-1473 Pieczęcie odciskane w wosku, ołowiu, na papierze czy w laku należały do najważniejszych znaków identyfikacyjnych, poświadczających autentyczność różnego rodzaju dokumentów i listów. Tłoki do wyciskania pieczęci wchodziły w skład standardowego wyposażenia kancelarii książęcych, klasztornych oraz miejskich. Tłoki pieczętne i uzyskiwane dzięki nim pieczęcie miały dwa ważne elementy: legendę napieczętną napis, określający charakter prawny i zakres władzy właściciela pieczęci, oraz wizerunek pola pieczętnego ze sheraldyzowanym godłem tegoż właściciela. Tłoki miały formę wklęsłych reliefów odlewanych, rytowanych i cyzelowanych w warsztatach złotniczych lub pokrewnych pracowniach wytwarzających również tłoki mennicze. W czasach nowożytnych wyspecjalizują się w ich ŚLĄSKI WARSZTAT ZŁOTNICZY, Tłok pieczętny Rady Miejskiej Świdnicy, ok wyrobie warsztaty grawerskie. Spośród kilku tłoków pieczętnych oraz woskowych pieczęci książęcych prezentowanych w gablocie dużymi rozmiarami oraz wysokim poziomem artystycznym wyróżnia się tłok pieczętny Rady Miejskiej Świdnicy. Już w XIV w. było to jedno z najbogatszych miast śląskich. Legitymowało się do poł. XV w. godłem dzika lub legendarnego gryfa półlwa z głową i szponami orła. Znany jest czteropolowy herb Świdnicy z roku 1452 zawierający dwie korony, a także po przekątnej na dole dzika i gryfa. To mityczne zwierzę wywodzące się z tradycji antycznej przedstawiano w średniowiecznych ilustrowanych leksykonach tzw. zoologusach. Wspomniany motyw heraldyczny został zastosowany w najstarszej znanej pieczęci Rady Miejskiej Świdnicy z ok r. oraz w eksponowanym zabytku pochodzącym z pocz. XIV w., mógł pochodzić od herbu rodowego pierwszego dziedzicznego wójta Świdnicy. Śląskie warsztaty miecznicze Miecze rycerskie (sześć egzemplarzy), 2. poł. XI-XII w. (trzy pierwsze miecze), 2. poł. XIV lub pocz. XV (trzy ostatnie miecze) Żelazo kute, drewno, skóra; dł. 102,3; 82,5; 103,5; 124,5; 106,2; 141,5

7 Pochodzą z terenów Śląska Nr inw. IX-1049; IX-042; IX-1038; IX-1034; IX-1032; IX-1035 Podstawową bronią rycerzy europejskich używaną przez kilka wieków, zmieniającą w tym czasie swój kształt i wielkość były miecze. Ta drogocenna broń wykonywana w wersjach bojowych i paradnych, uświęcona tradycją kultury rycerskiej, o wielkości i kształcie klasycznej broni rycerskiej w XI i XII wieku. Jest to broń jednoręczna o krótkiej rękojeści zakończonej spłaszczoną głowicą oraz krótkiej, chroniącej dłoń rycerza, żelaznej poprzeczce, zwanej jelcem; dość szerokiej, obosiecznej głowni (części tnąco-kłującej miecza) i zaokrąglonym ostrołukowo sztychu (końcówce miecza). Dłuższe i znacznie lepiej zachowane są ozdoby i napisy świadczyły o prestiżu rzemieślników danej specjalności. Cynowe konwie cechowe przybierały zazwyczaj kształt wysokich walców, lekko zwężających się ku górze, wyposażonych w pokrywę, ucho uchwytu, kurek u dołu naczynia oraz nóżki podstawy. Z konwi ustawianych na brzegu stołu, usytuowanego w zarezerwowanym miejscu karczmy, rozlewano trunki do kufli lub kubków. Najniżej umieszczono dwunastu apostołów, wyżej największe postacie świętych: Krystyny, Urszuli, Doroty, Barbary, Matki Boskiej, Chrystusa ukrzyżowanego, Jana Ewangelisty, Katarzyny, Małgorzaty, Apolonii, Madonny ze sceny Zwiastowania z napisem: regina celi letare. Najniżej ukazano: młodzieńca w stroju dworskim, święte Agatę i Marię Magdalenę, Archanioła Gabriela z napisem: ave maria przypominała również najważniejszy znak chrześcijański krzyż. Na miecze przysięgano, mieczami pasowano na rycerzy, mieczom nadawano legendarne imiona, mieczami nagradzano wybitnych zwycięzców (miecze ceremonialne), w końcu miecze łamano nad grobem rycerza pozbawionego męskiego potomka. W gablocie wyeksponowano sześć mieczy rycerskich trzy z czasów romańskich i trzy większe z okresu gotyku. Mimo że trzy pierwsze miecze wydobyte z ziemi są silnie skorodowane, dają wyobrażenie ŚLĄSKIE WARSZTATY MIECZNICZE, Miecze rycerskie (sześć egzemplarzy), 2. poł. XI-XII w. (trzy pierwsze miecze), 2. poł. XIV lub pocz. XV (trzy ostatnie miecze) trzy miecze z okresu gotyku. Są to dwa miecze jednoręczne i jeden dłuższy o smukłej, lancetowatej głowni tzw. półtoraręczny. Pochodzą prawdopodobnie ze śląskich zbiorów, związanych ze starymi siedzibami szlacheckimi, w których kolekcje broni dawnej były standardowym elementem wyposażenia. Szczególnie cenne są dwa miecze o dobrze zachowanych rękojeściach, wykonanych z okładzin drewnianych obciągniętych skórą. Zwraca uwagę ażurowa, trójlistna dekoracja jelca miecza półtoraręcznego. Średniowieczne zbroje rycerskie i broń przodków, eksponowane na ścianach rezydencji, podnosiły prestiż rodu, często wiązały się z historycznymi zainteresowaniami właścicieli. Kolekcje tego rodzaju mieściły się m.in. w zamku Książ czy cieplickim pałacu Schaffgotschów. Śląski warsztat konwisarski Konew cechu piekarzy wrocławskich, 1497 Cyna; wys. 72 Pochodzi z Wrocławia, własność Muzeum Narodowego w Warszawie Nr inw. SZM 140 MN Oryginalnym obyczajem praktykowanym przez bractwa czeladnicze rzemieślników była uczta uświetniająca pasowanie na czeladnika. Była ona przygotowywana i opłacana przez wyzwalanego ucznia tzw. szynkowego. Piwo lub wino podawane na uroczystości, podobnie jak na spotkaniach mistrzów lub czeladników, wystawiano w specjalnych naczyniach, zamawianych przez cech, zwanych konwiami cechowymi. Wielkość naczynia, Wrocławskie Muzeum Narodowe ma jedną z najbogatszych w Polsce kolekcji konwi cechowych z najstarszymi, wyjątkowo cennymi, pochodzącymi z XV i XVI wieku. Do największych naczyń tego rodzaju należy stojąca w sali XI konew cechu wrocławskich piekarzy. Płaszcz konwi, podzielony na dwanaście pól na trzech poziomach, ma wyjątkowo bogatą dekorację rytowaną. W obramieniach przypominających okna i elewacje gotyckich świątyń przedstawiono wizerunki świętych. ŚLĄSKI WARSZTAT KONWISARSKI, Konew cechu piekarzy wrocławskich, 1497 grate, św. Jerzego, anioła podtrzymującego tarczę z napisem: noch cristo geburt 1497, św. Marcina, scenę Bożego Narodzenia, świętych Sebastiana, Wolfganga, Antoniego oraz postać nagiej kobiety. Na pokrywie wyryto ułożone promieniście przedstawienia: głowy św. Jana Chrzciciela, herbu Wrocławia, godła cechowego piekarzy, św. Jana Ewangelisty, Boga Ojca, św. Łucji, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Jadwigi, św. Elżbiety i św. Szymona. Wzdłuż uchwytu biegnie napis: hot got Maria. Stylistyka rytowanych postaci świętych wykazuje wiele cech wspólnych z późnogotyckimi rycinami Wohlgemutha czy Mistrza E.S. Warsztat wrocławski Drzwi jednoskrzydłowe, XIV w. Drewno, żelazo; 205,5 88 Pochodzą z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu Nr inw. XV-425 Rzadkimi w kolekcjach muzealnych zabytkami sztuki użytkowej są średniowieczne drzwi. Wystawione zostały na korytarzu galerii. Są prostokątne, zwieńczone gotyckim, ostrym łukiem. Spękania, wypaczenia i przeróbki zamka świadczą o długotrwałym funkcjonowaniu drzwi w budowli gotyckiej. Są dziełem warsztatów stolarskiego, kowalskiego i ślusarskiego. W pierwszym warsztacie zmontowano je z dwóch grubych desek zespolonych wpuszczanymi poprzeczkami. W drugim wykuto dwa pierścienie zawiasów i poprzeczne żelazne listwy zawiasowe, nadając im kształt stylizowanych gałęzi zakończonych trójlistnie lub liśćmi

8 klonu. Dodatkowym wzmocnieniem i ozdobą drzwi są przybite gwoździami pośrodku i w zwieńczeniu kompozycje z wici roślinnej. Kompletny, wtórnie zamontowany w 2. poł. XV w. zamek z zatrzaskiem jednozasuwowym to efekt precyzyjnej pracy ślusarzy, którzy zapewne wykonali też niezachowane, osadzone powyżej zamka uchwyty drzwiowe. Warsztat wrocławski Drzwi z ratusza we Wrocławiu, ok Drewno topolowe, żelazo; ,5 Pochodzą z Izby Seniora Rady Miejskiej z wrocławskiego ratusza Nr inw. XV-587 Kolejnym oryginalnym eksponatem galerii są jednoskrzydłowe, późnogotyckie drzwi, pochodzące z ratusza wrocławskiego. Są efektem pracy dwóch warsztatów rzemieślniczych: stolarskiego i ślusarskiego. Wykonane zostały z dwóch wystruganych desek topolowych, następnie wzmocnione żelazną taśmą przytwierdzoną gwoździami o ozdobnych łbach w kształcie rozet. 103 romboidalne pola między taśmami wypełniono blaszanymi plakietami z wytłoczonymi, powtarzającymi się przedstawieniami heraldycznymi i religijnymi. Należą do nich: orzeł Piastów i lew czeski, sugerujące przynależność polityczną Wrocławia do Królestwa Czech, oraz klęcząca Maria i Archanioł Gabriel w scenie Zwiastowania. Sens sceny religijnej nie jest jednoznaczny. Być może odnosi się do lokalizacji drzwi, oddzielających Izbę Seniora Rady od Sali Książęcej pełniącej wtedy funkcję kaplicy ratuszowej. Na drzwiach zachowały się ślady po uchwytach oraz ślady zamka, z którego pozostała trapezoidalna pokrywa z ozdobnym otworem na klucz. Podobne drzwi z obszaru Śląska, zachowane w Świdnicy, Nysie i Rosochatem, łączą ten zabytek z oddziaływaniem norymberskich warsztatów ślusarskich. Brzeg warsztat stolarski, kowalski i ślusarski Skrzynia skarbiec, XIV w. Drewno dębowe, żelazo; krótszym boku i wyposażonych w cztery WARSZTAT WROCŁAWSKI, Drzwi jednoskrzydłowe, XIV w. WARSZTAT WROCŁAWSKI, Drzwi z ratusza we Wrocławiu, ok Pochodzi z Brzegu Nr inw. XV-1388 Najpowszechniej używanym w średniowieczu meblem, występującym w wielu wnętrzach gotyckich zamków, kamienic mieszczańskich czy cel klasztornych, były drewniane skrzynie. Tego rodzaju sprzęt domowy służył do przechowywania zarówno zwykłych przedmiotów codziennego użytku, np. odzieży, jak i precjozów (dokumentów, ksiąg, przedmiotów ze złota i srebra). Prezentowana na wystawie skrzynia została zrobiona z wydrążonego pnia dębowego (nazywano ją dłubanką). Jest wyposażona w drewnianą pokrywę, wewnętrzny zamek i dwa skoble do osadzania kłódek. Wymienione zabezpieczenia oraz masywne okucia, ozdobione pięciolistnymi blachami i nitami, świadczą o tym, że skrzynia była przeznaczona do przechowywania cennych przedmiotów. Prawdopodobnie pełniła rolę skarbca. Warsztat stolarski, Francja północna (?) Szafa, XV w. Drewno dębowe; ,5 50 Nr inw IV-80 Gotycka szafa należy do rzadko spotykanych eksponatów w polskich kolekcjach sztuki średniowiecznej. Idea tego rodzaju mebla skrzyniowego wywodzi się od prostokątnych skrzyń postawionych na niskie nóżki. Zastosowana tu konstrukcja nosi nazwę stojakowo-wieńcowej. Wnętrze szafy zostało podzielone na dwie części: górną, niską przestrzeń z parą ruchomych drzwiczek, oraz oddzieloną stałą drewnianą przegrodą dolną, wyższą, zaopatrzoną w wysokie drzwiczki analogicznej konstrukcji. Typowa dla obszaru Francji jest bogata, płaskorzeźbiona dekoracja pokrywająca płaszczyznę czoła mebla oraz jego boczne ściany. Przeważa ornamentyka architektoniczna, wzorowana na kamiennych ozdobach świątyń gotyckich. Występują podziały ostrołukowe, rozety oraz wypełniające je maswerki o różnorodnych kształtach. Prócz nich pojawiają się nieliczne motywy roślinne wicie winnej latorośli oraz stylizowane gałązki dębowe z żołędziami, szczególnie widoczne w partii gzymsu wieńczącego szafę. Boczne ścianki mebla zdobi inny motyw gotycki zgniecione podłużnie karty pergaminu. BRZEG WARSZTAT STOLARSKI, KOWALSKI I ŚLUSARSKI, Skrzynia skarbiec, XIV w.

9 Bibliografia (wybór) Bożena Guldan-Klamecka, Anna Ziomecka, Sztuka na Śląsku XII-XVI w. Katalog zbiorów, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2003 Janusz Kębłowski, Polska sztuka gotycka, Warszawa 1976 Ornamenta Silesiae. Tysiąc lat rzemiosła artystycznego na Śląsku, pod redakcją Marii Starzewskiej, Wrocław 2000 Zabytki cechów śląskich, redakcja naukowa Małgorzata Korżel-Kraśna, Wrocław 2002 Janusz Dobesz, Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Przewodnik po wystawach stałych, Wrocław 1976 Anna Fedorowicz, Figury apostołów z wrocławskiego kościoła Marii Magdaleny, Śląska Sztuka Średniowieczna, III, Wrocław Anna Fedorowicz, Krąg Mistrza Ołtarza św. Barbary, Śląska Sztuka Średniowieczna, VI, Wrocław 1976 Anna Fedorowicz, Madonny na lwach, Śląska Sztuka Średniowieczna, II, Wrocław Anna Fedorowicz, Malarstwo XIV i pocz. XV w., Śląska Sztuka Średniowieczna, I, Wrocław 1964 Anna Fedorowicz, Opłakiwanie z kościoła Panny Marii na Piasku, Śląska Sztuka Średniowieczna, IV, Wrocław 1976 Anna Fedorowicz, Pejzaż niderlandzki w epitafium z Głogowa, Śląska Sztuka Średniowieczna, XI, Wrocław 1975 Anna Fedorowicz, Rzeźba cechowa pierwszej połowy XV w., Śląska Sztuka Średniowieczna, V, Wrocław 1964 Anna Fedorowicz, Śląskie pracownie na przełomie XV-XVI wieku. Mistrz Lat Mistrz Ołtarza z Gościszowic, Śląska Sztuka Średniowieczna, IX, Wrocław 1970 Anna Fedorowicz, Tryptyk Zaśnięcia Marii z kościoła Bożego Ciała i jego mistrz, Śląska Sztuka Średniowieczna, VIII, Wrocław 1978 Bożena Guldan, Płyta z nagrobka Henryka II Pobożnego, Śląska Sztuka Średniowieczna, XIV, Wrocław 1991 Bożena Guldan, Śląska rzeźba kamienna XII-XVI w., Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 1989 Bożena Guldan, Śląska rzeźba kamienna XII-XVI w., Śląska Sztuka Średniowieczna, VII, Wrocław 1982 Bożena Guldan, Ukrzyżowanie tęczowe z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, Śląska Sztuka Średniowieczna, XII, Wrocław 1983 Maria Jeżewska, Nagrobek księcia Henryka IV Probusa, Śląska Sztuka Średniowieczna, X, Wrocław 1991 Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Zbiory i wystawy. Przewodnik. Praca zespołowa pod redakcją Marii Starzewskiej, Wrocław 1983 Przewodnik po wystawach stałych Muzeum Śląskiego we Wrocławiu, Wrocław 1962 Bożena Sobota, Nagrobek Bolesława III księcia legnicko-brzeskiego, Śląska Sztuka Średniowieczna, XV, Wrocław 1991 Sztuka Śląska XII-XVI w. Opracowanie zbiorowe pod kierunkiem Bożeny Guldan-Klameckiej, Wrocław 1997 Anna Ziomecka, Pracownie śląskie w końcu XV wieku. Wrocławski Mistrz Świętej Rodziny, Śląska Sztuka Średniowieczna, XIII, Wrocław 1993 Anna Ziomecka, Sztuka Śląska XIV-XV w. Przewodnik, Wrocław 1992 Anna Ziomecka, Śląskie malarstwo gotyckie. Zbiory Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Wrocław 1986 Anna Ziomecka, Śląska rzeźba gotycka. Katalog zbiorów, Muzeum Śląskie we Wrocławiu, Wrocław 1968 WARSZTAT STOLARSKI, FRANCJA PÓŁNOCNA (?), Szafa, XV w. Warto zauważyć, że pierwotne przeznaczenie szaf było odmienne od dzisiejszego. W średniowieczu były luksusowym sprzętem przeznaczonym do przechowywania drogocennych przedmiotów, np. ksiąg, precjozów srebrnych, złotych i szklanych. Litery IHS, wypełniające koliste rozety na czole mebla, mogą sugerować sakralne przeznaczenie tego cennego zabytku. Prawdopodobnie pełnił on funkcję szafy (stojącej w zakrystii), w której przechowywano kosztowne szaty i paramenty liturgiczne.