STRUKTURYZACJA JĘZYKA OPISU MUZEALIÓW

Transkrypt

1 Magdalena Mielnik, Katarzyna Zielonka STRUKTURYZACJA JĘZYKA OPISU MUZEALIÓW rojekty realizowane w ostatnim czasie w polskich muzeach pokazują, że dostrzeżono znaczącą rolę digitalizacji w promocji, udostępnianiu i zabezpieczaniu zbiorów. Zagadnienie to nie jest już tylko poruszane w kontekście zachodzących zmian i kierunków rozwoju muzealnictwa, ale coraz częściej stanowi istotny element bieżącej działalności instytucji. Proces cyfryzacji jest także jednym z priorytetów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, czego potwierdzeniem jest ogłoszenie Wieloletniego Programu Rządowego Kultura+ 1. Przyjęte założenia programu digitalizację traktują jako jedno z dwóch narzędzi umożliwiających realizację celu strategicznego poprawa dostępu do kultury. W raporcie o stanie digitalizacji, wygłoszonym podczas Kongresu Kultury Polskiej zwrócono jednakże uwagę, że cyfryzację dziedzictwa kulturowego w Polsce charakteryzuje rozproszenie inicjatyw oraz brak koordynacji działań 2. W dokumencie podkreślono także, iż w środowisku muzeów sytuacja była i pozostaje trudniejsza 3. Na szczeblu administracji centralnej zarządzanie procesem digitalizacji muzealiów poruszane było dotychczas jedynie w szerokim kontekście cyfryzacji dziedzictwa kulturowego, a założenia dotyczące standaryzacji digitalizacji muzealiów nie były opracowywane 4. Brak rozwiązań krajowych spowodował, że środowiska muzealne samodzielnie podejmowały wyzwanie opracowania zasad i dobrych praktyk w zakresie realizacji własnych projektów digitalizacyjnych. Jedną z inicjatyw lokalnych stały się działania podjęte przez Międzymuzealną Grupę ds. Digitalizacji DigiMuz 5. Prace zespołu skupiają się na trzech zagadnieniach: standardach wykonywania dokumentacji wizualnej muzealiów, procedurach procesu digitalizacji, a także sposobie opisu obiektów. Strukturyzacja języka opisu wydaje się procesem najtrudniejszym, a jednocześnie szczególnie marginalizowanym. Zagadnienie to jest złożone i należy rozważać je zarówno w kontekście metadanych opisu, jak i stosowanej ontologii. Rozpatrując digitalizację zbiorów muzealnych należy w pierwszej kolejności zdefiniować proces, a także pojęcie obiektu zdigitalizowanego. Cyfryzacja została trafnie określona w publikacji Standardy w procesie digitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego, jako tworzenie cyfrowych odwzorowań obiektów źródłowych wraz z odpowiednim opisem informacyjnym 6. Mimo iż to wydawnictwo stanowi jedno z podstawowych źródeł dla opracowań tworzonych na szczeblu centralnym, w dokumentach ministerialnych dotyczących cyfryzacji dziedzictwa kulturowego zaproponowana definicja digitalizacji jest zniekształcana, a sam proces ograniczany do tworzenia dokumentacji wizualnej obiektów. Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce proces ten określa jako sporządzanie cyfrowych odwzorowań oryginalnych, zwłaszcza materialnych zasobów kultury bądź przekształceniu analogowych zapisów dźwięku i obrazu do postaci cyfrowej. Dokumenty cyfrowe tworzy się drogą skanowania lub fotografowania obiektów dwuwymiarowych [ ] lub komputerowego przekształcania dźwięku i/lub obrazu z postaci analogowej do cyfrowej 7. Katalog Dobrych Praktyk Digitalizacji obiektów muzealnych opracowany w ramach Wieloletniego Programu Rządowego Kultura+ digitalizację określa szerzej jako proces przekształcania fizycznej jednostki muzealnej lub jej części na postać cyfrową 8, ale w swoich założeniach odnosi się przede wszystkim do tworzenia i archiwizacji wizerunków obiektów. Ograniczenie digitalizacji muzealiów do tworzenia cyfrowych odwzorowań jest niepełnym ujęciem 73

2 tego procesu. Realizacja projektów digitalizacyjnych, których głównym celem jest udostępnienie obiektów dziedzictwa kulturowego za pośrednictwem Internetu wymaga także tworzenia opisu muzealium. Wykonanie wizerunku obiektu, nawet w technologii skanowania 3D, nie ukaże odbiorcy kompletnej informacji. Percepcja i interpretacja przedmiotu w dużej mierze warunkowana jest jego poprawnym opisem. Należy również podkreślić, że spójne i efektywne przeszukiwanie elektronicznych katalogów zbiorów opiera się na ustrukturyzowanych danych definiujących obiekt. Jeżeli przyjmiemy, że digitalizacja to jedynie tworzenie cyfrowego wizerunku, wówczas warunek ułatwienia dostępu do cyfrowych kolekcji nie będzie mógł być zrealizowany. Autorzy przywołanych wyżej dokumentów traktują opis obiektów jako element poboczny. Zwracają uwagę, że powszechnie przyjęte jest założenie, że digitalizacji podlegają wyłącznie obiekty, dla których sporządzono uprzednio metadane opisowe 9 lub zaleca tworzenie metadanych 10. Nie wskazuje się na konieczność użycia wspólnego dla polskiego muzealnictwa jednego standardu opisu. Katalog Dobrych Praktyk zezwala na wprowadzanie zmiany w proponowanych normach lub zaleca tworzenie własnych rozwiązań z zastrzeżeniem posługiwania się schematem metadanych nie mniejszym niż Dublin Core 11. Odwołanie się do tego standardu związane jest z bezpośrednim przeniesieniem praktyk stosowanych w digitalizacji zbiorów bibliotecznych i archiwalnych. Takie działania nie uwzględniają różnorodności zbiorów muzealnych, a także wprowadzają zniekształcenie istniejących struktur opisu. Długoletnie doświadczenia archiwistów i bibliotekarzy powinny być oczywiście wykorzystane, jednakże odmienność zbiorów muzealnych wymusza opracowanie odrębnych standardów opisu i wymiany danych. W tym kontekście ponownie należy także zdefiniować proces digitalizacji muzealiów i wprowadzić do użycia pojęcie obiektu zdigitalizowanego. Międzymuzealna Grupa ds. Digitalizacji Digi- Muz w celu realizacji własnych projektów przyjęła wewnętrzną definicję. Digitalizacja w muzeach została określona jako: tworzenie ustrukturyzowanego cyfrowego opisu obiektu za pomocą usystematyzowanych metadanych, wraz z cyfrowym odzwierciedleniem oryginału w postaci: fotografii, skanu, modelu 3D, plików audiowizualnych bądź innego pliku źródłowego, w zależności od rodzaju obiektu. Obiekt zdigitalizowany to taki, dla którego zostało wykonane cyfrowe odzwierciedlenie oraz utworzony ustrukturyzowany cyfrowy opis. Ze względu na brak rodzimych rozwiązań w zakresie usystematyzowania danych opisowych, koniecznością było zdecydowanie, czy opracować własne, czy przyjąć zewnętrzne standardy opisu muzealiów. Zaproponowana definicja zdigitalizowanego obiektu jest tożsama z opracowywaniem go w ramach ewidencji zbiorów. Zgodnie z obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Kultury ewidencja zabytków w muzeach polega na wpisie dokonanym odpowiednio w inwentarzu muzealiów oraz kartach ewidencyjnych, które powinny zawierać m.in. dane identyfikacyjne zabytku oraz dokumentację wizualną 12. Dokument ten dopuszcza prowadzenie ewidencji w formie elektronicznej. Proces digitalizacji w tym kontekście można więc określić jako nowoczesną metodę opracowywania naukowej dokumentacji dla obiektów gromadzonych w instytucjach muzealnych. Ta zależność została dostrzeżona przez ICOM, który zaleca rozpatrywanie digitalizacji muzealiów w kontekście tworzenia elektronicznych katalogów zbiorów 13. W Grupie DigiMuz założono, iż tworząc minimalny zestaw metadanych opisu, można przyjąć wymagane rozporządzeniem dane identyfikacyjne zabytku: określenie autorstwa lub wytwórcy, pochodzenie, wartość w dniu nabycia, czas i miejsca powstania, materiał, techniki wykonania, wymiary, ewentualnie jego wagę oraz określenie cech charakterystycznych, uzupełnione o informacje zawarte we wcześniejszym Rozporządzeniu Ministra Kultury i Sztuki w sprawie prowadzenia inwentarza muzealiów 14. Instrukcja do Rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 18 kwietnia 1964 r. w sprawie prowadzenia inwentarza muzealiów, zgodnie z wymogami poszczególnych dyscyplin naukowych, dzieliła muzealia na następujące kategorie: archeologiczne, artystyczno-historyczne, etnograficzne, przyrodnicze oraz techniczne. Dla każdego z typów obiektów opracowano indywidualne pola opisu. Na dane miały się składać skrócone wyniki opracowania naukowego przedstawiające podstawowe informacje dotyczące obiektu. W instrukcji podkreślono, że informacje mają być możliwie wszechstronne, ponieważ będą stanowić podstawę do wydania katalogu zbiorów. Wprowadzone pola, z niewielkimi wyjątkami, nie posiadały wspólnych grup opisów, aczkolwiek muzealia poszczególnych typów były opisywane za pomocą kategorii charakterystycznej dla danej dziedziny. Obecnie funkcjonujące rozporządzenie dotyczące ewidencji zbiorów, w odróżnieniu od wcześniejszego, wprowadziło ujednolicenie opisu dla wszystkich typów muzealiów. Poszczególne kategorie przede wszystkim wywiedziono od muzealiów określonych wcześniej mianem artystyczno-historycznych. Spowodowało to, że z jednej strony wymuszono stosowanie w opisie cech wcześniej nieuwzględnianych lub zatracono charakter określeń tradycyjnie przypisa- 74

3 nych do konkretnego typu obiektów. Między innymi dla zbiorów przyrodniczych obecnie należy określić twórcę oraz materiał i technikę. Zarzucono stosowanie nie tylko zwyczajowych elementów, jak opis stanowiska archeologicznego, miejsce znalezienia czy użytkowania, ale także pól, które we wszystkich standardach wymiany stanowią element obligatoryjny. W obecnym rozporządzeniu szczególnie widoczny jest brak kategorii przedmiot. Przepisy dopuszczają także wprowadzanie innych elementów opisu czy stosowania różnych kart ewidencyjnych przy zachowaniu minimalnych danych identyfikacyjnych, aczkolwiek nie precyzują sposobu ich wypełniania. Wymagane kategorie poza ich wymienieniem nie są definiowane. Określenie czasu i miejsca powstania nie budzi wątpliwości, ale już autorstwo, pochodzenie lub wskazanie cech charakterystycznych nie jest w ten sam sposób interpretowane. W niektórych muzeach cechy charakterystyczne utożsamiane są z opisem, w innych natomiast w polu tym przedstawia się jednostkowe aspekty przedmiotu. W poszczególnych instytucjach w zależności od rodzaju posiadanych zbiorów i wewnętrznych przepisów stosuje się inny sposób ewidencjonowania. Dokładna analiza poszczególnych kategorii przeprowadzona w ramach prac Grupy DigiMuz spowodowała, że odrzucono opracowanie wewnętrznego standardu opisu i wymiany danych w odniesieniu do obecnych unormowań prawnych. Wymagane rozporządzeniem pola z jednej strony nie stanowią zbioru encji, który można zastosować bez uwag do każdego z typów obiektów, a z drugiej, nie spełniają kryteriów, jakie są stawiane przed standardami. Tworzenie od podstaw nowych standardów opisu dostosowanych do potrzeb różnych zbiorów zgromadzonych w polskich muzeach wydaje się zadaniem nieuzasadnionym w kontekście wypracowanych już światowych dobrych praktyk. Istniejące rozwiązania powinny stać się podstawą standardu dla tworzenia baz danych do ewidencjonowania i zarządzania muzealiami wymaganego w polskim muzealnictwie. Dostępnych standardów, przeznaczonych zarówno do tworzenia pełnych opisów bazodanowych, jak i wymiany danych, jest kilka, jednakże w pierwszej kolejności należy rozważyć zastosowanie rozwiązań stosowanych w Unii Europejskiej 15. Trudności związane z opisem zbiorów muzealnych zostały dostrzeżone w Europie w związku z próbą agregacji danych do portalu Europeana 16, dlatego też pod koniec 2008 r. zainicjowano program ATHENA, który ma na celu ułatwienie integracji zasobów europejskich muzeów 17. Działania podejmowane w ramach projektu dotyczą różnych aspektów digitalizacji, niemniej dużo uwagi poświęca się mapowaniu schematów metadanych. Zagadnienie opracowywane jest w ramach grupy roboczej: WP3 Identyfikacja standardów i przygotowanie rekomendacji (Identifying standards and developing recommendations). Grupa WP3 przede wszystkim odpowiadała za opisanie standardów stosowanych przez muzea 18, opracowanie zaleceń i dobrych praktyk w zakresie stosowania metadanych 19, a także wypracowanie nowego narzędzia do konwersji danych 20. Stosowany w Europeanie model danych ESE (Europeana Semantic Elements) oparty na Dublin Core jest standardem, który nie mógł być wykorzystany przez środowisko muzealne. Jego ograniczony schemat nie pozwala na agregację wszystkich elementów stosowanych w opisie obiektów muzealnych. Próba przeniesienia danych doprowadza do zniekształceń i zaniku zestawień semantycznych pomiędzy kategoriami. Termin data w opisie obiektu muzealnych nie jest równoznacznym elementem, odnosić się może do jego wytworzenia, przyjęcia do zbiorów czy uczestnictwa w zdarzeniach. Sprowadzenie danych do jednej kategorii doprowadza do utraty istotnych informacji. Zubożenie struktury opisu pozbawia kontekstu pierwotną treść, a także utrudnia przeszukiwanie zasobu. Z tych też względów uznano, że standard Dublin Core nie spełnia kryteriów interdyscyplinarności, a środowisko muzealne potrzebuje utworzenia odrębnego i szerszego schematu danych. W ramach ATHENY opracowano nowy standard eksportu danych LIDO Lightweight Information Describing Objects 21. Schemat opiera się na istniejących standardach dedykowanych zbiorom muzealnym i powstałym przede wszystkim da bazie CDWA Lite, museumdat, oraz SPECTRUM. Uwzględnia on różnorodność zbiorów muzealnych, a jednocześnie pozwala na jak najszerszy i wszechstronny opis, co umożliwia łatwiejsze i pełniejsze przeszukiwanie zasobów. Informacje zgrupowane są w siedmiu dziedzinach, z czego cztery pierwsze odnoszą się bezpośrednio do opisu przedmiotu, a trzy następne mają charakter administracyjny. Standard określa, poza podstawowymi danymi identyfikacyjnymi i klasyfikacją muzealiów, także informacje odnoszące się do jego udziału w wydarzeniach, powiązaniach i relacjach z osobami, instytucjami i innymi obiektami. Pola odnoszące się bezpośrednio do zarządzania kolekcją uwzględniają prawa związane z obiektem, źródła i metadane rekordu. Twórcy LIDO nie zalecają stosowania standardu jako narzędzia służącego tworzeniu i organizacji informacji w muzealnych bazach danych. Nowy schemat ma przede wszystkim wspierać wymianę danych i umożliwiać dostarczanie ich do środowiska on-line. 75

4 W opublikowanych dokumentach jako standard opisu metadanych w muzeach zaleca się korzystanie ze SPECTRUM 22. Jest to otwarty międzynarodowy standard służący zarówno formalnemu opisowi obiektów, jak i zarządzaniu kolekcją. Pozwala on prawidłowo dokumentować zbiory, ponieważ uwzględnia elementy związane z obowiązującymi procedurami w zakresie nabywania, przemieszczeń obiektów, ochrony czy kontrolowania praw autorskich. SPECTRUM umożliwia również ukazanie obiektu w szerokim kontekście jego historii, w tym relacji między osobami, organizacjami i miejscami. Poszczególne dane zostały zdefiniowane w ramach 21 różnych procedur stosowanych w muzeach, dla których ustalono minimalne wymogi dotyczące sposobu tworzenia informacji. SPECTRUM jako wszechstronny system opisu, uwzględniający całościowe zarządzanie kolekcją, jest zalecany przez ATHENA jako standard dla europejskich instytucji muzealnych. Należy zwrócić uwagę, iż wybór jednego z międzynarodowych standardów opisu, a także wymiany danych dotyczących obiektów muzealnych, nie może tylko ograniczyć się do wskazania konkretnego rozwiązania, ale wymaga także pełnego jego wdrożenia. Konieczne jest przetłumaczenie dokumentów w porozumieniu z twórcami standardu, przeprowadzenie szkoleń oraz dostosowanie elektronicznych katalogów zbiorów do wymagań nowych schematów metadanych. Standardy metadanych definiują poszczególne kategorie opisu i ich zawartość, aczkolwiek nie precyzują terminologii. Rodzaj stosowanych określeń jest kluczowym aspektem warunkującym efektywne korzystanie z baz danych. Jednocześnie jest to element, który stwarza wiele problemów ze względu na wielką różnorodność typów obiektów znajdujących się w zbiorach muzealnych. Dlatego też tak istotne jest opracowywanie, poza słownikami indeksowymi, które nie pokazują relacji semantycznych pomiędzy poszczególnymi kategoriami, tezaurusów, konsultowanych przez grupy składające się z przedstawicieli wielu dziedzin. Prace nad tezaurusami, inaczej słownikami hierarchicznymi, które najlepiej można zdefiniować jako usystematyzowany wykaz terminów wykorzystywanych w indeksowaniu i wyszukiwaniu informacji 23, od kilkunastu lat prowadzone są zagranicą, a od kilku także i w Polsce. Do największych tego typu polskich projektów można zaliczyć projekt realizowany w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego Polski tezaurus dla dziedzictwa kulturowego 24. Niedługo zostanie ukończony tezaurus dla pojęcia Materiał opracowywany przez Grupę DigiMuz. Jednakże kwestie związane z opracowaniem tezaurusów i standardów językowych są dla większości muzeów problematyczne. Kłopoty wynikają głównie z konieczności strukturyzacji języka przy ogromnej różnorodności obiektów znajdujących się w zbiorach muzealnych. Karty ewidencyjne wszystkich rodzajów muzealiów mają jednakową strukturę danych podstawowych, która nie uwzględnia ani ich specyfiki, ani też faktu, że badacze zajmujący się różnymi dziedzinami muszą używać tych samych kryteriów opisu, a rodzaj wpisywanej i wyszukiwanej informacji jest zupełnie inny. Wciąż brak też dostępnego na gruncie polskim ogólnego standardu języka opisu dziedzictwa kulturowego, pozostaje odwoływanie się do zagranicznych publikacji 25. Na temat problemów związanych z bazodanowym opisem zabytku został wygłoszony referat podczas konferencji: Cyfrowe spotkania z zabytkami 4. Dobra kultury w Sieci. Dostępność i wymiana informacji, organizowanej przez Instytut Historii Sztuki we Wrocławiu w dniach 7 8 grudnia Na tej samej konferencji osobne wystąpienia poświęcone były również standardom LIDO i CIDOC 27. Wśród problemów wynikających z braku jednolitych standardów opisu zabytku na potrzeby bazy danych można wyróżnić dwa szczególnie związane z opracowywaniem tezaurusów. Pierwszy związany jest z trudnościami wywołanymi koniecznością ujednolicenia języka oraz z istnieniem tzw. języka branżowego. Doskonałym przykładem jest słowo olej, które dla historyka sztuki będzie jednoznaczne z pojęciem technika olejna, natomiast przedstawiciele innych dziedzin raczej będą identyfikować ten termin z olejem syntetycznym, naturalnym, mineralnym, roślinnym itd. i wymienią olej nie jako technikę, ale jako materiał 28. Drugi problem związany jest z różnym rodzajem informacji, które dla każdego obiektu dane pole ma dostarczyć. Ze względu na specyfikę dziedzin, w jednym polu pracownicy różnych specjalności będą wprowadzali inne informacje (np. w miejsce powstania: wpisywane jest miejsce znalezienia, odkrycia, wydobycia, zebrania). Pola sprawiające największy kłopot w tym zakresie to: Przedmiot, Materiał, Technika, Miejsce powstania, Określenie autorstwa, Pochodzenie. Dobry przykład stanowią części ubioru należące do kategorii Tkanina. Informacją istotną dla wszystkich, bez względu na reprezentowaną dziedzinę, będzie funkcja tkaniny. Ale już dla historyka sztuki oprócz tego podstawowe znaczenie będzie miał splot, rodzaj użytych nici, technika wykonania. Podobnie w etnografii tu jednak z dużym naciskiem na region, w którym dany ubiór noszono. Zupełnie inaczej będzie w przypadku zbiorów teatralnych, gdzie najistotniejszą 76

5 informacją będzie to, na potrzeby jakiego spektaklu kostium był zaprojektowany, ewentualnie, jaki aktor go nosił i kto był jego projektantem. Jeśli chodzi zaś o rodzaj tkaniny, są to w tym przypadku informacje często nieznane i mało przydatne osobie opracowującej zbiory, nie będą też raczej stanowiły podstawowego kryterium wyszukiwawczego. Dlatego też tezaurus musi dawać możliwość wypełniania poszczególnych pól tak, aby było to dostosowane do profilu zbiorów. Podobnie rzecz ma się w przypadku, kiedy zaciera się granica pomiędzy materiałem a techniką, jak np. w przypadku szkła, ceramiki czy wspomnianego wcześniej oleju. Wynika to najczęściej ze specyfiki języka branżowego i używanych zwyczajowo określeń, z których też nie powinno się do końca rezygnować, ponieważ funkcjonują w literaturze specjalistycznej i wielokrotnie są wpisywane jako kryterium wyszukiwawcze. Poza tym język musi być ujednolicony na potrzeby bazy danych, jednak nie ma podstawy do całkowitej zmiany języka specjalistycznego. Dlatego doskonałym rozwiązaniem w przypadku pól Materiał i Technika wydaje się dodatkowe pole łączące oba te terminy, w którym można wpisać materiał i technikę opisowo 29. Problemy związane z dopasowaniem tezaurusa dla zabytków różnego typu doskonale są widoczne w przypadku tezaurusów geograficznych. Pole Miejsce powstania jest wspólne dla wszystkich typów obiektów, jednak największy problem stanowi często wybór nazwy związanej z daną lokalizacją, ponieważ najczęściej poprzez przemiany historyczne i ustrojowe z tymi samymi miejscami związane były różne nazwy. Takim przykładem jest tutaj Gdańsk i województwo pomorskie. Nazwy historyczne to m.in. Danzig, Dantzig, Gyddanyzc, Gedanum, Dantiscum, Gdanzc, Wolne Miasto Gdańsk, czy kaszubskie Gduńsk. Teren dzisiejszego województwa pomorskiego to obszar dawnych Prus Królewskich, a także dawne województwo gdańskie, słupskie i elbląskie. Wraz z nazwą zmieniał się również objęty nią obszar. Dlatego też precyzyjnie skonstruowany tezaurus uwzględniający wszelkie te zmiany ma znaczenie szczególne. Tezaurusy geograficzne należą też do grupy tych, którym poświęcono do tej pory najmniejszą liczbę opracowań. Według badań przeprowadzonych w ramach projektu ATHENA tylko 27,2% z ankietowanych partnerów projektu używa standardów do określania nazw geograficznych. Jeszcze mniejsza liczba 4,9% podaje dodatkowo współrzędne geograficzne 30. Można też zauważyć niekonsekwencję w stosowaniu nazw geograficznych na stronach muzeów i innych poświęconych dziedzictwu kulturowemu. Przykładowo na stronie zupełnie inne obiekty można odnaleźć pod hasłem Danzig, inne pokazują się też, kiedy w pole wyszukiwania wpisze się Gdańsk, różnica bynajmniej nie jest spowodowana datowaniem obiektów, które pokazują się w wynikach wyszukiwania. Modelowo ta kwestia rozwiązana jest w bazie Victoria&Albert Museum, gdzie w polu Place pokazuje się zawsze Gdansk, jednak kiedy do wyszukiwarki wpiszemy Danzig pojawią się obiekty powstałe przed 1945 rokiem 31. Większość muzeów korzysta z istniejących już własnych tezaurusów 32 bądź opublikowanych, np. opracowanego przez The Getty Research Institute, The Getty Thesaurus of Geographic Names (TGN) 33 i paru innych 34. Najdokładniejszy wydaje się tezaurus opracowany przez The Getty Research Institute. Nazwy geograficzne zostały tu podzielone na administracyjne, odnoszące się do miejsc regulowanych przez prawo, ustrój, podzielonych dalej na państwa, miejsca zamieszkałe itd. oraz fizyczne, czyli odnoszące się do czysto geograficznych pojęć jak góry, rzeki, czy oceany. Słownik uporządkowany jest według obowiązującego obecnie podziału politycznego i funkcjonujących dzisiaj nazw geograficznych. Uwzględniono też nazwy historyczne. Słownik jest w języku angielskim, jednak znajdują się tam również nazwy używane w innych językach. Układ hierarchiczny tezaurusa można prześledzić na przykładzie pojęcia Gdańsk. Nazwą preferowaną jest tutaj Gdańsk, oznaczony skrótami C, czyli current stosowany obecnie oraz V od słowa vernacular, odnoszącego się do faktu, że nazwa podana jest w języku lokalnym (tutaj oczywiście polskim). Następnie podano współrzędne oraz krótką notę historyczną. Dalej, poniżej nazwy preferowanej w słowniku, zamieszczono jeszcze: Danzig, Gdansk, Dantzig z oznaczeniami C (current) oraz O (other), co odnosi się do tego, że nazwa jest w języku innym niż lokalny. Chociaż w przypadku Danzig i Dantzig równie poprawne byłyby oznaczenia H i V, czyli historical oraz vernacular. Z takimi oznaczeniami wymieniono Gyddanyzc oraz Kdanc. Nie są to też wszystkie nazwy, którymi określano Gdańsk w historii tego miasta. Poniżej umieszczono drzewko hierarchiczne pokazujące pozycję Gdańska oraz typy miejsc, którym Gdańsk jest przypisany. Coraz większą wagę przykłada się również do stosowania współrzędnych przy podawania danych związanych z pochodzeniem czy lokalizacją obiektu, jak również do stosowania Systemu Informacji Geograficznej GIS. W 2008 r. ukazał się dokument opublikowany jako jeden z rezultatów projektu Minerva ec, w którym m.in. wprowadzono zagadnienie przydatności GIS 77

6 Tabela 1. Zestawienie danych minimalnych z karty ewidencyjnej i kart katalogu naukowego (źródło: opracowanie własne) Table 1. Breakdown of minimal data from a record card and a scientific catalogue card (compiled by the author) Karty katalogu naukowego Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 18 kwietnia 1964 r. w sprawie prowadzenia inwentarza muzealiów Karty ewidencyjne Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach Muzealia archeologiczne Muzealia Artystycznohistoryczne Muzealia Etnograficzne Muzealia Przyrodnicze Muzealia Techniczne Muzealia Monogram muzeum Muzeum Muzeum Muzeum Muzeum - Znak działu Dział - Dział, grupa Dział - Numery ewidencyjne Instytucja inwentarzowej inwentarzowej inwentarzowej inwentarzowej inwentarzowej Dawna sygnatura - - Dawna numeracja Dawna numeracja - polowej wpływu Numer archiwum naukowego wpływu - Nr akt, nr księgi wpływu Nr księgi wpływu muzealiów, nr akt Sposób oznakowania muzealium - Data i sposób nabycia Data i sposób nabycia Data i sposób nabycia, wartość Data i sposób nabycia Data i sposób nabycia - Wartość Wartość Wartość Wartość Wartość w dniu nabycia Data zebrania Nazwisko i imię zbieracza Zebrał - - Data i sposób nabycia oraz wartość 78

7 Stanowisko, charakter stanowiska, lokalizacja szczegółowa stanowiska Miejscowość gromada, powiat, województwo Pochodzenie (historia przedmiotu, udział w wystawach) Kraj, miejscowość wytwórnia Pochodzenie, kraj, województwo, powiat, miejscowość, pochodzenie rodzime, grupa etniczna, data i miejsce wykonania przedmiotu imię, nazwisko i adres wykonawcy Miejscowość Historia przedmiotu Pochodzenie Powiat Województwo Kraj - Czas powstania, wytwórca, miejscowość, kraj Czas i miejsce powstania Chronologia, kultura Czas powstania - - Autor, szkoła Spreparował Określenie autorstwa lub wytwórcy Oznaczył - Materiał i technika Materiał i technika wykonania - Materiał, technika, znaki szczególne, dział produkcji Materiał - - Techniki wykonania Wymiary Wysokość, szerokość, długość, format, waga Wymiary i waga - Wymiary, ciężar Wymiary, ewentualnie jego waga Wymiary Materiał i technika Pochodzenie, czas i miejsce powstania, określenie autorstwa 79

8 Przedmiot [miejsce na opis, fotografie lub rysunek] Przedmiot Nazwa przedmiotu Nazwa łacińska i polska Nazwa gwarowa Przedmiot, liczba elementów składowych Opis przedmiotu, sygnatury, napisy Cechy charakterystyczne Konstrukcja, technika wykonania, forma, barwa. Przynależność do grupy etnicznej, specjalnej zawodowej, płci i wieku. Ostatnia data użytkowania przedmiotu. Powszechność lub rzadkość występowania. Odnośny folklor itp. Opis przedmiotu Opis, charakterystyka techniczna, fotografia, numer negatywu Przedmiot tworzy zespół z przedmiotami oznaczonymi nr Numer/y negatywów, odbitki Fotografie: Miejsce na fotografię, nr negatywu lub Numer rysunek, rysował., inwentaryzacyjny skala rysunku, negatywu fotografii fotografował. Miejsce na fotografie i numer negatywu Stan zachowania Stan zachowania Stan zachowania, restauracja i konserwacja Zabiegi konserwatorskie, numer dokumentacji pracowni konserwatorskiej Stan zachowania Stan zachowania, zabiegi Konserwacja konserwatorskie, data Koszt konserwacji Określenie cech charakterystycznych Dokumentacja wizualna - Stan zachowani i zabiegi konserwatorskie Dokumentacja wizualna Określenie cech charakterystycznych 80

9 Miejsce przechowania Miejsce przedmiotu Miejsce przedmiotu Miejsce przedmiotu Miejsce przedmiotu Miejsce przechowywania Literatura Bibliografia Przedmiot opublikowano Bibliografia Bibliografia, dokumentacja Udział w wystawach - - Dane dodatkowe Dane dodatkowe Dane dodatkowe Dane dodatkowe Dane dodatkowe - Data opracowania karty, imię i nazwisko opracowującego kartę Data wypełnienia karty, imię, nazwisko i podpis wypełniającego kartę Data opracowania karty, imię i nazwisko opracowującego kartę Data opracowania karty, imię i nazwisko opracowującego kartę Data opracowania, imię, nazwisko, podpis Opracowanie Dane dodatkowe Literatura/ Bibliografia Miejsce przechowania 81

10 do integrowania danych związanymi z lokalizacją dla dziedzictwa kulturowego (miejsce powstania, pochodzenia artysty, obecna lokalizacja) 35. Korzystanie z GIS jest czasochłonnym, niezwykle trudnym wyzwaniem, choć niewątpliwie może stanowić on bardzo przydatne narzędzie. Niezmiernie ciekawe są też projekty idące o krok dalej, polegające na tworzeniu wielowarstwowych map katastralnych pokazujących naraz mapę miasta w kilkunastu różnych okresach historycznych. Takim przykładem jest realizowany na Wyspach Brytyjskich Digimap 36. Nowoczesne techniki informacyjne coraz częściej są stosowane do wspierania realizacji podstawowych zadań muzeów. Osiągnięcia w dziedzinie technologii, a zwłaszcza Internet, dały możliwość stworzenia nowej, równoległej przestrzeni komunikacji między odbiorcą a muzeum, aczkolwiek nieodwracalnie zmieniły sposób przetwarzania i obiegu informacji. Nowe wyzwania w zakresie opisu muzealiów wymuszają na pracownikach muzeów modyfikację tradycyjnych rozwiązań, w kierunku systemu posługującego się skodyfikowanym i zindeksowanym językiem. Proces strukturyzacji języka opisu stosowanego dotychczas w polskich muzeach jest przedsięwzięciem niezwykle trudnym i czasochłonnym, co potwierdza znikoma liczba inicjatyw, głównie o charakterze lokalnym. Działania podejmowane przez środowisko zajmujące się opisem dziedzictwa kulturowego jak dotąd nie były dostrzegane na szczeblu administracji centralnej, a opis muzealiów był marginalizowany w procesie digitalizacji. Niekorzystna tendencja dla polskich muzeów może ulec poprawie dzięki powołaniu Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, który dostrzega odmienność i złożoność procesu digitalizacji muzealiów 37. Przypisy 1 Wieloletni Program Rządowy Kultura +, Warszawa 2010, [dostęp: ] [dok. elektr.] media/docs/inne_dok/wpr_kultura_projekt_ pdf. 2 Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udostępniania obiektów cyfrowych w Polsce , Warszawa 2009, s. 7 [dostęp: ] [dok. elektr.] 3 Ibidem, s Wyjątek stanowi Katalog dobrych praktyk digitalizacji obiektów muzealnych, jednakże zawarte w nim zalecenia mogą być wykorzystane jedynie do tworzenia dokumentacji wizualnej dla obiektów na podłożu papierowym. Katalog dobrych praktyk digitalizacji obiektów muzealnych, s. 14 [dostęp: ] [dok. elektr.] Praktyk_Digitalizacji_obiektow_muzealnych.pdf. 5 W skład Grupy wchodzą przedstawiciele muzeów pomorskich: Muzeum Narodowego w Gdańsku, Centralnego Muzeum Morskiego, Muzeum Zamkowego w Malborku oraz Muzeum Historii Miasta Gdańska. 6 Standardy w procesie digitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego, red. G. Płoszajski, Warszawa 2008, s. 15 [dostęp: ] [dok. elektr.] pl/content/1262/bg_stand_w_proc_digit.pdf. Publikacja oparta jest na wewnętrznym opracowaniu Zespołu roboczego ds. standardów technicznych digitalizowanych obiektów, działającego w ramach Zespołu do spraw digitalizacji powołanego 24 kwietnia 2006 przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 7 Program digitalizacji dóbr kultury, op. cit., s Katalog dobrych praktyk, op. cit., s Program digitalizacji dóbr kultury, op. cit., s Katalog dobrych praktyk, op. cit., s W Katalogu jako dobrą praktykę zaleca się korzystanie ze schematów metadanych wspieranych przez uznane instytucje muzealne i organizacje międzynarodowe (Lido Lightwear Information Describing Objects i CIDOC Conceptual Reference Model ISO 2127:2006) a także zgodność ze standardem Object ID. Przywołane standardy nie są tożsame i służą różnym celom. Object ID stworzono do identyfikacji obiektów dziedzictwa kulturowego w celu ochrony przed kradzieżą lub zniszczeniem. CIDOC CRM jest ontologią umożliwiającą integrację i wymianę danych obiektów dziedzictwa kulturowego. LIDO to standard służący agregacji danych do Europeany dedykowany muzeom. Ibidem, s Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach (Dz. U. z dnia Nr 202, poz. 2073). 13 Program digitalizacji dóbr kultury, op. cit., s Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 18 kwietnia 1964 r. w sprawie prowadzenia inwentarza muzealiów (Dz. U. z dnia Nr 17, poz Opis dostępnych standardów zawarty jest w dokumencie opracowanym w ramach projektu ATHENA: G. McKenna, Ch. De Loof, Report on existing standards applied by European museums, ATHENA, 30 April 2009 [dostęp: ] [dok. elektr.], index.php?en/149/athena-deliverables-and-documents. 16 G. Angelaki, R. Caffo, M. Hagedorn-Saupe, S. Hazan, ATHENA: A Mechanism for Harvesting Europe s Museum Holdings into Europeana, [w:] Museum end the web 2010 the international conference for culture and heritage on-line [dostęp: ] [dok. elektr.], mw2010/papers/angelaki/angelaki.html#ixzz1qnexojee. 82

11 17 ATHENA jest Siecią Dobrych Praktyk, rozwiniętą w programie econtentplus przez uczestników projektu MINERVA. W projekcie bierze udział 20 krajów Unii Europejskiej oraz Izrael, Rosja i Azerbejdżan, w tym 109 muzeów i innych instytucji kultury bezpośrednio włączonych do projektu. Koordynatorem jest włoskie Ministerstwo Kultury. ATHENA Access to cultural heritage networks across Europe [dostęp: ] [dok. elektr.], 18 G. McKenna, Ch. De Loof, op. cit. 19 G. McKenna, Ch. De Loof, Recommendations and best practice report regarding the application of standards, including recommendations for a harvesting format and fact sheets for dissemination, ATHENA, 31 July 2009 [dostęp: ] [dok. elektr.], php?en/149/athena-deliverables-and-documents. 20 G. McKenna, Ch. De Loof, Specification for conversion tools, ATHENA, 31 October 2009 [dostęp: ] [dok. elektr.], php?en/149/athena-deliverables-and-documents. 21 LIDO [dostęp: ] [dok. elektr.], -the-harvesting-format-used-within-athena. 22 SPECTRUM [dostęp: ] [dok. elektr.], 23 B. Sosińska-Kalata, Tezaurusy w zmieniającym się środowisku wyszukiwania informacji [dostęp: ] [dok. elektr.], 24 A. Seidel-Grzesińska, K. Stanicka-Brzezicka, Polski tezaurus dla dziedzictwa kulturowego, [w:] Informatyka w historii sztuki. Stan i perspektywy rozwoju współczesnych metodologii, Wrocław 2009 [dostęp: ] [dok. elektr.], zgodno%c5%9bci%5d.pdf. 25 M.-V. Leroi, J. Holland, Identification of existing terminology resources in museums, ATHENA, 31 July 2009 [dostęp: ] [dok. elektr.], index.php?en/149/athena-deliverables-and-documents; M.-V. Leroi, J. Holland, Guidelines for mapping into SKOS, dealing with translations, ATHENA, 30 July 2010 [dostęp: ] [dok. elektr.], index.php?en/149/athena-deliverables-and-documents; M.-V. Leroi, J. Holland, Recommendation for integrating Digital resources present in museums in Europeana ATHENA, 30 April 2011 [dostęp: ] [dok. elektr.], The International Committee for Documentation of the International Council of Museums (ICOM-CIDOC) [dostęp: ] [dok. elektr.], cidoc.mediahost.org/archive/cidoc_site_2006_12_31/ stand0.html; P. Harpring, Cataloging Cultural Objects: Introduction and Application of CCO and CDWA, J.P. Getty Trust, 2009 [dostęp: ] [dok. elektr.], getty.edu/research/tools/vocabularies/intro_to_cco_cdwa. pdf; Categories for the Description of Works of Art, J.P. Getty Trust, 2009 [dostęp: ] [dok. elektr.], getty.edu/research/publications/electronic_publications/ cdwa/. 26 K. Stanicka-Brzezicka, Tradycyjny a bazodanowy opis zabytku. Próba porównania i artykulacji problemów, referat wygłoszony na konferencji Cyfrowe spotkania z zabytkami 4. Dobra kultury w Sieci. Dostępność i wymiana informacji, Wrocław, A. Seidel-Grzesińska, CIDOC Conceptual Reference Model wreszcie uniwersalna norma opisu dziedzictwa kulturowego?, referat wygłoszony na konferencji Cyfrowe spotkania z zabytkami 4. Dobra kultury w Sieci. Dostępność i wymiana informacji,, Wrocław, ; A. Kailus, LIDO the harvesting format for heritage collection data, referat wygłoszony na konferencji Cyfrowe spotkania z zabytkami 4. Dobra kultury w Sieci. Dostępność i wymiana informacji,, Wrocław, K. Zielonka, M. Kłos, Strukturyzacja języka opisu. Doświadczenia Międzymuzealnej Grupy ds. Digitalizacji DigiMuz, referat wygłoszony na konferencji Cyfrowe spotkania z zabytkami 4. Dobra kultury w Sieci. Dostępność i wymiana informacji, Wrocław, ; zob. też British Museum Matherials Thesaurus [dostęp: ] [dok. elektr.], matintro.htm. 29 K. Zielonka, M. Kłos, Strukturyzacja języka opisu. Doświadczenia Międzymuzealnej Grupy ds. Digitalizacji DigiMuz, referat wygłoszony na konferencji Cyfrowe spotkania z zabytkami 4. Dobra kultury w Sieci. Dostępność i wymiana informacji, Wrocław, ; V&A Search the Collections [dostęp: ] [dok. elektr.], collections.vam.ac.uk/. 30 M.-V. Leroi, J. Holland, Guidelines for mapping into SKOS, op. cit., s. 21, index.php?en/149/athena-deliverables-and-documents; F.J. Zakrajsek, Geographic Information in the Carare and Athena Projects [dostęp: ] [dok. elektr.], dme.ait.ac.at/workshop2010/files/zakrajsek-ws_pchi- Presentation.pdf. 31 Jako przykład można tu pokazać kartę kufla z przedstawieniem Uczty Baltazara: Tankard (M ), [w:] V&A Search the Collections [dostęp: ] [dok. elektr.], 32 M.-V. Leroi, J. Holland, Guidelines for mapping into SKOS, s Getty Vocabularies, [w:] The Getty Research Institute [dostęp: ] [dok. elektr.], research/tools/vocabularies/index.html. 34 Słownik Języka Haseł Przedmiotowych Kaba, [w:] Nukat Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny [dostęp: ] [dok. elektr.], nukat/pl/kaba.phtml?dl=2&id=88&etykieta=151; ONKI Finnish Ontology Library Service [dostęp: ] [dok. elektr.], Code Officiel Géographique [w:] Institut National de la Statistique et des Études Économiques [dostęp: ] [dok. elektr.] 83

12 35 Technical Guidelines for Digital Cultural Content Creation Programmes, September 2008, [dostęp: ] [dok. elektr.], 36 Digimap Collections, [dostęp: ] [dok. elektr.], shtml. 37 Digitalizacja Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów [dostęp: ] [dok. elektr.], Magdalena Mielnik, Katarzyna Zielonka Structuring the Language Describing Museum Collections As evidenced by, i.a. the announcement of the Long-Term Government Programme Culture+, digitalisation is among the activity priorities of museum institutions and the Ministry of Culture and National Heritage. However, numerous problems continue to recant the implementation of projects for digitalising collections. One of the most serious involve the lack of clear and complete definition along with the fact that most definitions characterise the process only as the development and archivisation of digital images, thus ignoring the description of a historical monument. This is an incomplete depiction, especially since it is the latter element that constitutes a foundation making it possible to find an exhibit, and hence essential for accomplishing one of the Programme s strategic goals improving access to culture. Equally important is the introduction of a single standard of describing museum collections to be applied by all Polish institutions. The development of hierarchic dictionaries is the second topic connected with standardising the description language. Pertinent problematic issues were discussed upon the example of a thesaurus of geographical names. The process of structuring the language used for describing museum collections is a time-consuming and challenging pursuit that requires activity integration, interinstitutional consultations, and attention paid to Polish legislation. The establishment of the National Institute of Museology and Collections Protection creates an opportunity to solve all the above problems. Magdalena Mielnik, historyk sztuki, pracownik Muzeum Narodowego w Gdańsku, opiekun Pracowni Malarstwa gdańskiego i niemieckiego w Oddziale Sztuki Dawnej; doktorantka w Zakładzie Historii Sztuki Renesansu i Reformacji Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego; członek grupy roboczej DigiMuz; koordynator ds. zbiorów sztuki w Podzespole ds. Słowników w Projekcie digitalizacji zbiorów MNG; interesuje się sztuką Gdańska czasów nowożytnych i edukacją muzealną; m.mielnik@muzeum.narodowe. gda.pl Katarzyna Zielonka, Główny Inwentaryzator Zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku; historyk sztuki, absolwentka studiów podyplomowych współczesnych metod dokumentacji i promocji dziedzictwa kulturowego Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego; współtworzyła Międzymuzealną Grupę ds. Digitalizacji DigiMuz, w której koordynuje działania z ramienia MNG; od 2007 r. odpowiada za digitalizacje zbiorów MNG; interesuje się zagadnieniami dokumentowania dziedzictwa kulturowego, wykorzystywaniem nowoczesnych technologii w zakresie ewidencji i zarządzania muzealiami oraz strukturyzacją języka opisu; k.zielonka@muzeum.narodowe.gda.pl 84